سوعىسۋ، لاڭكەستىك جاساۋ جانە ەلدىڭ بەيبىت ءومىرىن بۇزۋ قاي قوعامدادا، قاي زاماندادا قۇپتالماعان. ءبىراق، جەر بەتىندە جاساپ جاتقان قانشاما حالىقتاردىڭ تاريحىنا كوز سالساق، ولاردىڭ ۇلت بولىپ، ۇلىس بولىپ قالىپتاسۋ بارىسى، ۇلت رەتىندە وركەندەۋ، كوركەيۋ جولى وڭاي بولماعانىن، تاريحتىڭ نەبىر قيىن سىندارىنان وتكەنىن كورەمىز. ءار حالىق تايپالارعا، رۋلارعا جانە جەرگە بولىنگەن. ءبولىنۋ دەگەن بىر-بىرىمەن جاۋلاسۋ، قاندى سوعىستار جۇرگىزۋ. قازىرگى، ءوزىمىز ۇلكەن، وركەنيەتتى ۇلتتار سانايتىن، كەزىندە الىپ يمپەريالارمەن دەرجاۆالار قۇرعان، اعىلشىندار تۋرالى ايتار بولساق، اعىلشىن يمپەرياسى قۇرىلعانعا دەيىنگى ۋاقىتتا، قازىرگى اعىلشىنداردى قۇرايتىن تايپالار مەن ۋەلستەردىڭ باستارى بىرىكپەي ارالارىندا قانشالاعان قىرعىن سوعىستار مەن ازاماتتىق سوعىستار بولعان. 1461 جىلى قۇرىلعان، يورك پاتشالىعىدا، اعىلشىندار سەنەتىن حريستيان دىنىدە، ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرە الماعان. باتىستاعى يتاليان، نەمىس، فرانسۋز، پورتۋگال، يسپان حالىقتارىنىڭدا، اعالشىندار سياقتى، بىردەن ۇلكەن ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، يمپەرياعا اينالىپ، الەمدى بولىسكە سالماعانىن كورەمىز. شىعىس حالىقتارىدا باتىستاعىداي، رۋعا، جەرگە ءبولىنۋ بولعان. شىعىستاعى كورشىمىز جۇڭگو ەلىدە، 1644 جىلى، كوشپەلى مانجۋرلەر قۇرعان، سين يمپەرياسىنا دەيىن، ءىرىلى-ۇساقتى پاتشالىقتار اراسىنداعى، تايپالار اراسىنداعى جانە ازاماتتىق سوعىستاردىڭ وشاعى بولعان. جاپونداردا دا سولاي بولعان. ال، ەكرانىمىزدان كورسەتىلىپ جاتقان تاريحي كينولارىنان-اق، كارىستەردىڭ ءوز ەلىندە، كوپتەگەن پاتشالىقتار ارا سوعىستاردى باستان كەشىرگەنىن كورەمىز.
ادامداردى تەك بەرەكە-بىرلىككە، تاتۋلىققا، باۋىرمالدىقپەن تۋىستىققا شاقىراتىن، بولىنۋگە، ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇلدىرۋگە، ءوزارا قىرقىسىپ، قان توگۋگە قارسى تۇراتىن، قاسيتەتتى ءدىنىمىز، يسلام تۇسكەن اراب جازيراسىدا، كوپتەگەن تايپالارمەن رۋلاردىڭ مەكەنى بولعان. اراب تۇبەگىنىڭ ءبىر جارتىسى ەفيوپيا پاتشالىعىنا قاراپ تۇرسادا، سول جەردەگى جەرگىلىكتى تايپالار اراسىنداعى تالاس تارتىس، سوعىس ءورتى وشپەگەن. رۋ تايپالار اراسىندا عاسىرلارعا سوزىلعان سوعىستار بولعان. قاسيەتتى ءدىنىمىز كەلىپ، ادامدار اراسىنا تاراي باستاعان ۋاقىتتا، كوپتەگەن ادامدار، رۋ باسىلارى حاق ءدىندى، حاق پايعامباردى (س،ع،ۋ) كورە تۇرا، تانىپ بىلە تۇرا، وسى، رۋلار ارا تارتىستىڭ، كورالماۋشىلىقتىڭ قۇربانى بولدى. اللاھ - تاعالا، قۇران كارىمدە: «ءاي، ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن (ادام اتا مەن حاۋا انادان) جاراتتىق. سونداي اق بىر-بىرلەرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن ۇلتتارمەن ۇلىستارعا بولدىك. راسىندا، اللاھ الدىندا ەڭ ابىرويلىلارىڭ - تاقۋالارىڭ (اللاھتان شىناي تۇردە قورىققاندارىڭ). اللاق بارلىق نارسەنى تولىق ءبىلۋشى، بارلىعىنان حاباردار» (حۋجۋرات سۇرەسى، 13 ايات) - دەپ ايتىلعانداي، ادامدار ۇلتتارمەن ۇلىسترعا تەك بىر-بىرىمەن سوعىسۋ، كۇش كورسەتۋ، كوپتەرى سانى از ۇلتتاردى باسىنۋ ەمەس، ءبىر-بىرىن تانۋلارى ءۇشىن جاراتىلعانىن، ادامداردىڭ ابىرويى ۇلتىمەن، جەرىمەن، رۋىمەن ەمەس، تاقۋالىعىمەن عانا جوعارى ەكەندىگىن كورەمىز. اللاھ ەلشىسىنىڭ (س،ع،ۋ) حاس دۇشپانى بولعان ءابۋ جاھيلدىڭ، پايعامبارىمىزدى (س،ع،ۋ) تاني تۇرا، پايعامباردىڭ ءوز رۋىنان شىققپاعانىنا بولا، رۋشىلدىق جالعان نامىستىڭ جەتەگىمەن، يسلامدى مويىنداماعانى بەلگىلى. مىنە، وسىنداي قيىن كۇندەردى باستارىنان وتكىزگەن، العاشقى مۇسىلماندار مەككە قالاسىنان، ءمادينا قالاسىنا قونىس اۋدارادى.
ءمادينا قالاسىندا دا، ءىرىلى ۇساقتى رۋ تايپالاردىڭ سوعىستارى ءالى توقتاماعان كەز بولاتىن. ءماديناداعى ءبىر رۋدان تارايتىن ەكى ۇلكەن تايپا حازراج بەن ءاۋس اراسىنداعى بولعان بۋس سوعىسى 120 جىلعا جالعاسقان ەكەن. ءمادينادا يسلام ءدنىنىڭ قانات جايۋۋىمەن، ءمادينالىقتاردىڭ جاڭا ءدىندى قابىلداۋى ارقاسىندا، حازراج بەن ءاۋس تايپالارى ۇزاق جىلدىق وشپەندىلىكتى تاستاپ، العاش رەت بەيبىت كەلسىمگە قول قويادى. مەككەدەن قونىس اۋدارعان مۇھاجىرلارمەن انسارلار اراسىندا باۋىرلاستىق ورنايدى. انسارلار مۇھاجىرلارعا ءوز باۋىرىنداي قاراپ، ۇيلىرىنە تۇرعىزىپ، تاماقپەن اسىرايدى. انسارلار وسى ىستەرىمەن مۇسىلمانداردىڭ بىر-بىرىنە باۋىر ەكەنىن، ءبولىنۋ دەگىننىڭ جوق ەكەنىن دالەلدەيدى. بىرتە-بىرتە يسلام ءدىنى قاناتىن اراب جازيراسىنا تولىق جايعان ۋاقىتتا، ءمادينادان مەككەگە قاراي تۇيەگە ءمىنىپ جالعىز جولعا شىققان ايەل ادام ەش الاڭسىز جەتەتىن بولعان. مىنە، بۇل ناعىز يسلام ءدىنى تىنىشتىقتىڭ، بەيبىتشىلىكتىڭ ءدىنى ەكەنىنىڭ، وندا ادام توناۋ، كىسى ءولتىرۋ سياقتى بۇزاقىلىتىڭ بولماعانىنىڭ كورىنىسى ەدى!
ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ سەنىمىنە يسلام ءدىنى دەندەپ ەنگەنىمەن، رۋشىلدىق، جەرشىلدىك، جىكشىلدىك دەرتتەرىنەن ارىلا الماعان. قازاقتا ەڭ كۇشتى كورىنىس تاپقانى - رۋشىلدىق دەرتى بولاتىن. جاراتۋشى اللاھ قۇران كارىمدە: «بارلىقتارىڭ اللاھتىڭ جىبىنە (دىنىنە) جارماسىڭدار، سونداي اق ءوزارا بولىنبەڭدەر» (ءال عيمران سۇرەسى، 103 ايات) - دەگەن، قۇران اياتىن ءار قازاق، باسشىلىققا العاندا، قازاقتار اراسىندا رۋشىلدىق دەرتى بولماستا ەدى. رۋشىلدىق قازاقتار ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا كورىنىس تاپتى. قازاقتاعى ەكى ۇلكەن، بىتپەگەن داۋ - جەر داۋىمەن جەسىر داۋى رۋشىلدىقتان كەلىپ شىققانىن تاريحشىلارىمىز دالەلدەۋدە. جەسىر داۋى - رۋدىڭ نامىس ەمەس، سول رۋدى بيلەگەن جۋانداردىڭ نامىسى بولاعانىن، جۋاندار ارا جەرگە، مالعا تالاس، بارىمتا-سىرىمتادان كەك قايتارۋدىڭ قۇرالى بولعانىن بىلەمىز. كەشەگى «قۇنانباي» كينوسىندا بەينەلەنگەن، قۇنانباي اتامىزدىڭ كەرەي مەن ارعىن اراسىنداعى جەسىر داۋىن، جۋانداردىڭ سوعىسامىز، ەل شاۋپ كەك قايتارامىز دەگەن ىڭعايىنا بەرەمەي، جەسىر قالعان ايەلگە قۇن تولەتۋى سونىڭ دالەلى بولسا كەرەك. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ، قان تازالىعىن ساقتاۋ سياقتى قازاقتىڭ دانالىعى، يگى ءداستۇرى، دەرتكە اينالىپ قازاقتىڭ باسىنا شوقپار بوپ تيگەنى قانشاما. جۇڭعارلار قازاقتىڭ جەرىنە باسىپ كىرگەندە، باستارى بىرىگىپ، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا الماي، بىرىگىپ تويتارىس بەرە الماعاندىقتان، اقتابان شۇبىرىندى بولىپ كوشىپ، قىرىلىپ، ءبىر ميلليون ءبىر ءجۇز مىڭ قازاقتان ايىرىلدىق. ورىستاردىڭ قازاقتاردى جاۋلاپ الۋ بارىسىدا، وسى رۋلار ارا تالاس-تارتىستى قوزدىرىپ، بەرەكەسىن جويىپ جاۋلاپ العانىن تاريحىمىزدان بىلەمىز. بۇل تۋرالى كەشەگى كوركەم ادىبيەتتەردە دە جەرىنە جەتە جازىلدى، اباي جولى، كوشپەندىلەر، قان مەن تەر ت،ب. رۋشىلدىقتان بىلە بىلسەك، از زارداپ شەككەن جوقپىز. سونىڭ كەسىرىنەن، ورىسقا بودان بولدىق. كەشەگى كەسىر بولعان كەڭەس ۇكىمەتى، بار اسىلىمىزدان، ۇدتتىق قۇندىلىعىمىزدان، قاسيەتتى دىنىمىزدەن ايىردى.
كەزىنەدە، حاليفا التاي اتامىز: «ءار كۇن بەس رەت مەشىتكە جينالىپ، اللاھ تاعالانىڭ حۇزىرىندا تۇرىپ جالبارىنۋلارى ارقىلى ارالارىنا بەرەكە-بىرلىك كىرىپ، قوعامدىق بايلانىس، قارىم-قاتىناس نىعايادى. زەكەت، تاعى باسقا ساداقالار ءوزارا كومەكتەسۋدىڭ، جوق-جىتىككە قاراسۋدىڭ، قامقورشىلىق ەتۋدىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك دانەكەرى، تالاس كوتەرمەيتىن ءبىر يگىلىگى» - دەپ ەدى. ءححى عاسىرعا جەتىپ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامىعان داۋىرىنە قادام باسقان ۋاقىتتا، رۋشىلدىق دەرتى وبلىس، اۋدان، اۋىلداردا قايتا قىلاڭ بەرۋدە. اركىم ءوز رۋىن جوعارى ساناۋ، باسقا رۋلاردى كەمسىتۋ (تانىساڭ ادايمىن، تانىماساڭ قۇدايمىن نەمەسە نايمان - بەتمەن ت،ب.)، ينەرنەت بەتتەرىندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە، توي تومالاقتاردا، ايتىلۋدا. وسىدان ەكى جىل بۇرىنعى، الماتى قالاسىنىڭ، اباي داڭعىلىنىڭ بويىمەن، قولدارىنا پلاكات ۇستاپ، «كىشى ءجۇز» دەپ ۇرانداتىپ وتكەن مىڭداعان ادامداردىڭ شەرۋى كۋا. ودان قالسا، اتا-بابام باتىر بولعان دەپ (وزدەرى سول باتىر بابالارىنىڭ داستۇرىمەن ءدىنىن ۇستانباسادا)، اتا-باباسىنا ارناپ، اس بەرۋ، كەسەنە تۇرعىزۋ، ءمۇسىنىن قۇيۋ ت،ب. كوبەيىپ، جوق جىتىككە كومەكتەسكەننىڭ ورنىنا، ىسىراپ ەتۋدە. بۇل عانا ەمەس، جەرگە ءبولىنۋ (وڭتۇستىك، سولتۇستىك، شىعىس، باتىس دەگەندەي)، وبلىسقا ءبولىنۋ، قالا، اۋىل، شالا، شەتتەن كەلگەن قازاقتار دەپ ءبولىنۋ كوبەيۋدە.
ەگەمەندىك الىپ، ەس جيناعاندا، اسىل دىنىمىزدە قايتا كەلدى. دىنگە ەركىندىك بەرىلدى. ءبىراق، سول ەركىندىكتىڭ تىزگىنىن جات اعىمنىڭ قولىنا بەردىك. رۋعا، جەرگە بولىنگەنى از بولعانداي، ەندى دىنگە بولىنۋدە. قمدب-ىن مويىنداماۋ، ولاردى حريستاندىقتىڭ مقسىلماندىق ۇلگىسى دەپ ساناۋ،ولاردىڭ ءپاتۋالارىن تەرىسكە شىعارۋ، مەشىتتە يمامداردىڭ ۋاعىزىنا قۇلىقسىزدىق تانىتۋ، ۆاححاۆيزم، سالافيزم، زىكىرشىلەر ايتا بەرسەڭ تۇگەمەيتىن، جات، تەرىس پيعىلداعى راديكالدى اعىمدار. ايتپەگەندە، كەشەگى اقتوبەدەگىدەي، وقيعا شىنايى مۇسىلماندار اراسىندا ورىن الاماس ەدى. قاسيەتتى قۇراندا: «فيتنا (بۇلىك) شىعارۋ، ادام ولتىرۋدەندە اۋىر كۇنا» (باقارا سۇرەسى، 217 ايات) دەگەندەي، بەيبىت ەلدە، لاڭ تۋدىرىپ، تىنىشتىقتى كەتىرۋ شىنايى مۇسىلماننىڭ ءىسى ەمەس ەكەنى ايقىن. ەلدىڭ ساناسىنا ۇرەي سالۋ، مۇسىلماندىقتى قورقىنىش ەتىپ كورسەتۋ دە مۇسىلماننىڭ ءىسى ەمەس. كەشە عانا و دۇنيەگە اتتانعان بوسشى مۇحاممەد اليدە، ادامدار ارا تەڭدىكتى، ادىلدىكتى، تازالىقتى حريستياننان ەمسە، يسلامنان تاۋىپ ەدى عوي! قۇرمەتتى باۋىرلار، قمدب ايتقان جولمەن جۇرەيىك، يمامداردىڭ ۋاعىزىنا قۇلاق اسايىق. يسلام ءدىنى مۇسىلمانداردى قالاي بىرىكتىردى، سولاي بىرىگەيىك. مۇسىلماندار ءبىر بىرىنە باۋىر ەكەنىن ءۇمىتپاي، بەرەكەمەن ءومىر سۇرەيىك. قاسيەتتى رامازاندا، تەك جاقسىلىقتار جاساۋعا جازسىن!!
قاسەن اۋباكىردەن
