اتا جاۋدىڭ اتاۋىن العانى قاي ساسقانى؟!
«قازاقتاردىڭ كوشپەلى ەركىن تىرلىگى ازيادا دۇنيەگە كەلىپ دامىدى. ورىستاردان شىققان كازاكتار بۇعان ءتانتى بولعاندىعىن ولاردىڭ جىلنامالارىنداعى دەرەكتەر ايعاقتايدى. 1444 جىلى قورشاۋدا قالعان ءماسكەۋگە كازاكتار كەلىپ، تاتارلارمەن سوعىسادى. 1517 جىلى ۋكراينادا بەلگورودقا (اككەرمان) شابۋىل جاسايدى. كوشپەلى تۇركىلەردە ەركىن ءومىردى اڭساۋشىلىق، شاھارلارعا شاپقىنشىلىق ۇيىمداستىرۋ ورىس كازاكتارىنان بۇرىن باستالعان… التىن وردانىڭ ىدىراۋى كەزىندە ۇساق حالىقتار اراسىنداعى تالاس-تارتىستىڭ سالدارىنان ءارتۇرلى رۋلار دالاعا قونىس اۋدارىپ، قازاق قاۋىمدارىن قۇرا باستادى. سونداي-اق، ورىس كازاكتارى دا ءار تەكتەس تايپالاردان وداق قۇرىپ، كازاكتار دەگەن اتاۋعا يە بولدى»
«قازاق شەجىرەسى» دەگەن ەڭبەگىندە شوقان ءۋاليحانوۆ قازاق پەن كازاك تۋرالى وسىنداي مالىمەت كەلتىرەدى. اڭگىمەنىڭ وزەگىن ۇعىپ وتىرعان بولارسىز؟..
«جەتىسۋ قازاقتارى». ولار وزدەرىن وسىلاي تانىستىرادى. بىلايعى جۇرت – كازاچەستۆو اتايدى. دۇرىسى –كازاك. جوق، مەن قاتە جازبادىم. يا، ولار – كازاكتار.
وسى كازاكتارمەن مىنا بىزدەردى، ياعني قازاقتاردى بىلايعى جۇرت كوپ شاتىستىرادى. «ق» ءارىپىن «ك» ارىپىنە اينالدىرا سالسا بولدى، ورنى ويسىراپ «كازاك» بولادى دا قالادى. بۇل قازىرگى ءقارىپتىڭ ءبىر كەمشىل تۇسى. لاتىنشامىز دا وڭىپ تۇرعانى شامالى. الەمدىك اسىرەسە حالىقارالىق جارىستاردا ءبىزدىڭ ەلىڭ اتاۋى بىرەسە – Kazakhstan، ال ەندى بىردە - Qazaqstan دەلىندى. دۇرىسى – Qazaqstan. ايتپاقشى تۇرىك باۋىرلار ءالى كۇنگە ءبىزدى Kazakhstan دەپ ايتادى. اۋەلدە بۇل نۇسقانى ءوزىمىز الىپ تاستادىق، الگىندەگى كازاكتارمەن داۋ بولماس ءۇشىن. وتارشىل رەسەي دە كەزىندە ۇر دا جىق كازاگىمەن بۇراتانا قازاقتى شاتاستىرماس ءۇشىن، ءبىزدى بىردە«كيرگيز» دەمەدى مە؟ كەيدە «كيرگيز-كايساك» اتادى.
كازاك - ...
«كوزاك»، «كازاك» – تاتار ءسوزى. ماعىناسى: "ازات كەشەلەر"، "ازات اسكەري كەشەلەر". بۇل سلاۆيان جانە ودان كەيىن ورىس تىلدەرىنە بورىشتان (سالىقتان) ازات، ەرىكتى، ەرجۇرەك جانە سونىمەن بىرگە اتتى جاۋىنگەر دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەتىن ءسوز رەتىندە ەنگەن. وسىدان-اق كىم ەكەندەرىن بىلگەن بولارسىز؟!
كازاكتار – پولياك، نەمىس، وسمان تۇرىكتەرىنىڭ تۇرتپەكتەۋىنەن قاشىپ، ەدىل، دون وزەندەرىن پانالاعان سلاۆيانداردىڭ جىرىندىسى.
XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ كەيىننەن جايىق كازاكتارى دەپ اتالىپ كەتكەن ەرىكتى كازاك قاۋىمداستىعى قۇرىلا باستادى. XVI عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا دون كازاكتارىنىڭ ءبىر بولىگى ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ اسكەرىنەن جەڭىلىپ، اتامان ەرماكپەن بىرگە سىبىرگە كەتتى. بۇل جەردە ولار ءسىبىردى باسىپ الۋعا قاتىستى. ەكىنشى بولىگى ۆولگا بويىمەن كاسپيي تەڭىزىنە تۇسەدى. جايىق بويىمەن جۇزە وتىرىپ، ۇلكەن نوعاي ورداسىنىڭ استاناسى سارايشىق قالاسىنا كەلەدى. سارايشىقتى تالقانداپ، تەڭىز ارقىلى قايتادان دونعا كەتەدى. 1808 جىلعى ەرەجەگە سايكەس، ءسىبىر لينيالىق اسكەرى كازاكتاردى قىزمەتكە ءوز قارۋلارىمەن، جابدىقتارىمەن، كيىم-كەشەگىمەن جانە جىلقىلارىمەن الۋعا ءتيىس بولدى. ءسىبىر كازاك اسكەرلەرىن قۇرعان كەزدە پاتشا ۇكىمەتى ءبىرىنشى كەزەكتە كازاكتاردىڭ پوليسەيلىك ءرول اتقارۋى كەرەكتىگىن ەسكەردى. ال ەندى ءسىبىر كازاك اسكەرلەرى «بارلىق بۇلىكشىلەردى تىنىشتاندىرۋشى جانە جۋاسىتۋشى» رەتىندە وزدەرىنىڭ مىندەتتەرىن قاتىگەزدىكپەن ورىندادى. شىنداپ كەلگەندە قاراقشىلارلاردىڭ ءارى نە بەرگى جاعى.
قازاق قاعىنان جەرىپ، كازاك اتانعاندار كىمدەر؟!
حوش، اڭگىمەنىڭ وزەگىنە ورالساق. اۋەلدە «ەشكىمگە سوقتىقپاي ءجاي جاتقان ەلمىز»ء-دىڭ كەيىپىنە ەندى. ەنبەسكە شارالارى دا قالماعان-دى. كەيىن ماڭايىنداعىلاردى وزدەرىنە تارتتى. باسقاسى باسقا، ولارعا ءبىزدىڭ دە وتانداستارىمىز دا قوسىلدى. قازاق اتاۋىنان باس تارتىپ، ءوز قاعىنان جەرىگەن كىمدەر دەيسىز عوي؟
تانىس بولىڭىدار: تالعات شارىپبايەۆ، المابەك سايداقبەكوۆ جانە ەرلان قوشقاربايەۆ.
ەكەۋى دە شىمكەنت قالاسىنىڭ تۋمالارى جانە انا جاققا وتپەس بۇرىن شىمكەنت قالاسىنىڭ تۋمالارى بولعان. «قازاق قاعىنان جەرىپ، كازاك بولارداي باستارىڭا نە كۇن تۋدى؟» دەگەن سۇراعىمىزعا قوس باۋىر: «مۇنىڭ ءبارى ساياسات. شىندىعى سول، كازاكتار مەن قازاقتار بىرلەسىپ ورتاق جاۋعا شاپقان. دالەل - سۇرانشى باتىر. ەندى تەنتەك كىمدە جوق. توبەلەس ارا-تۇرا بولىپ تۇرادى عوي... ال، قازاقتىڭ كازاكتىققا ءوتۋى جاقسى ءۇردىس».
جاعامىزدى ۇستادىق... نە ءۇشىن ءوتتى ەكەن؟ ءا، ايتپاقشى سىلتاۋ بار ەمەس پە؟ قوس باۋىرلار: «سۇرانشى باتىردىڭ ۇرپاعىمىز»،-دەيدى. 1860 جىلى سۇرانشى باتىر قول جيىپ قوقاندىقتارمەن سوعىسادى. سەبەبى دە جوق ەمەس، تۇركىستاندى تىزە بۇكتىرۋ ماقساتىمەن. نەمەسە كەرىسىنشە، سۇرانشى باتىر كازاكتارعا قوسالقى كۇش رەتىندە قاتىناسادى.
ايتپاقشى وسى سۇرانشى باتىر قازاق پا، الدە كازاك بولعان با؟ ول جاعى بەيمالىم، ءبىراق بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ قاي جاقتا ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
حوش، تالعات شارىپبايەۆتىڭ فوتوگالەرياسىمەن دە تانىسىڭىزدار:
انت قابىلداعانىن دا كوردىك. قابىلداپ بولىسىمەن قۇران ءسۇيىپ، باسىن قويعانىن دا تاماشالادىڭىزدار. بولدى، جەتەر! ودان ارگىسىن كورۋگە ءسىزدىڭ دە مەنىڭ دە ءداتىم شىدامايدى.
بۇنىمەن وسى ءبولىمدى اياقتاعىم-اق كەلەدى، ءبىراق اتاسىنا نالەت ەرلان قوشقاربايەۆ بولماعاندا. قازاقتىڭ قۇدىعىنان سۋ ءىشىپ، سوڭىندا تۇكىرىپ كەتكەندەردىڭ قاتارىنا ەرلان قوشقاربايەۆ تا بار. فاميلياسىنان دا تانىعان بولارسىز؟ ءيا، اتاقتى رەيحستاگقا تۋ تىككەن راقىمجان قوشقاربايەۆتىڭ نەمەرەسى. مىنە ول:
بۇل ول ءۇشىن – ابىروي، تيىسىنشە مارتەبە. «وتانىمدى جانە كازاچەستۆونى قورعاۋعا انت ەتەمىن!» دەپ قۇراندى ءسۇيىپ، انت ەتتى. قۇرىنىن ۇستاپ، انت بەرسىن، تۋىن سۇيگەنى نە قىلعانى؟! قوي، ولاي ەمەس شىعار دەسەڭىز،- مىنە كورىڭىز الگى «جۇگىرمەكتىڭ نە بۇلدىرگەنىن: 
بۇدان باسقا اسىلحان ارتىقبايەۆ دەگەن تاريحشىسىماق بىرەۋ ءجۇر، «وتان شەكاراسىنىڭ
كۇزەتىن كازاكتاردىڭ قولىنا بەرۋ كەرەك» دەپ شاتتى-بۇتتى بىردەڭەسىن ايتىپ. 
بۇل دەگەنىڭىز – تاپ-تازا ايۋدىڭ اۋزىنا ءوزىڭ بارىپ ءتۇسۋ عوي. تاريحشى بولماق تۇگىلى، ەسى دۇرىس ءبىر قازاق وندايعا كونە مە؟ ارينە، جوق! سوڭعى كەزدە قاپتاپ كەتكەن وداقتاردان باس تارتا الماي دىڭكەلەپ جۇرگەندە، شەكارانى كازاكتارگا تاپسىرىپ قويۋ – ءوز كورىڭدى ءوزىڭ قازۋمەن پارا-پار دۇنيە ەمەس پە؟! ارتىقبايەۆتان الگى تالعا پەن المابەكتىڭ جاۋاپتارى ارتىق پا دەدىم...
مۇمكىن، ءسىز ايتارسىز، «مۇندا تۇرعان ەشتەمە جوق. كازاچەستۆو ول اسكەري تاپ قانا»،- دەپ. ءبىراق سول كازاكتاردىڭا، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا ۇلت رەتىندە تىركەلۋىن قايدا قويامىز؟ رەسپۋبليكادا 12 فيليالى بار «سويۋز كازاكوۆ ستەپنوگو كرايا» دەگەن وڭىرلىك قوعامدىق بىرلەستىككە قاتىسىپتى. دالاقتاپ، ينتەرنەت اقتارعان دەرەكتەر وسىلاي دەيدى. قاۋىمداستىققا «بولشوي كرۋگ»، «اتامان» دەگەندەر باسشىلىق جاسايدى ەكەن، ال بۇل سوزدەردىڭ توركىنى اسكەري قىزمەتكە بايلانىستى ەمەس پە، وسى؟! ماسەلەن، «اسكەري شەڭبەر» («ۆويسكوۆوي كرۋگ») – كازاكتاردىڭ جالپى جينالىسى. مۇندا اتامان سايلانادى. ال ونىڭ كۇن تارتىبىندە قانداي ماسەلە قارالادى دەسەك، ورىس زەرتتەۋشىلەرى ونى: «ۆويسكوۆوي كرۋگ رەشال ۆوپروسى وبياۆلەنيە ۆوينى ي زاكليۋچەنيا ميرا، پوسىلكي ۆويسك ساريۋ، ا تاكجە پريەما ي وتپراۆكي پوسولستۆ. نا كرۋگۋ «دۋۆانيلي»، ت.ە. دەليلي دوبىچۋ ي گوسۋداريەۆو جالوۆانە» دەلىنگەن. سوندا ءبىزدىڭ «ءتول كازاكتارىمىز» مۇنداي باسقوسۋدا قانداي پروبلەمانى تالقىلايدى؟- دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.
كازاكتاردىڭ ءومىر سۇرۋلەرى بىزگە ۇقسايدى. قوي باعادى، جىلقى ۇستايدى.
ۇيلەرى اعاش ءۇي. جىلقى دەمەكشى ءجاي جىلقى ەمەس، اقىلتەكەلەردى ۇيىر-ۇيىرىمەن كىسىنەتىپ وتىر. ماقساتى – اقىلتەكەمەن ابرويلى كورىنۋ. تۇبىندە نە جاتىر دەيسىز عوي؟ وزدەرىنە قوسىلعاندارعا ات سىيلاپ، قاتارلارىن كوبەيتۋ.
كازاك – قازاققا تۋىس پا؟!
كازاكتار قازاق جەرىنە قاشان كەلدى؟ قازىرگى «جەتىسۋ جانە دالا كازاكتارى» دەپ جۇرگەندەر كىمدەر؟! شاڭ-شاڭ ءارحيۆتى قوپارماي-اق، شەجىرەدەن ياكي بولماسا قازاق اۋىز ادەبيەتىنەن الىپ قارايىن دەسەڭ كەي كىسىلەر «ەموسياعا تولى» دەپ كىسىمسىنۋى دە مۇمكىن. حوش، ولاي بولسا رەسەي مۇراعاتىن قوپارايىق. كازاك جازۋشىسىۋسوۆ بىلاي دەيدى: «ءسىبىر كازاك اسكەرلەرى جايىق جانە دون كازاكتارى سياقتى ءوز بەتىنشە ءونىپ شىققان جەمىس بولعان جوق. ونى قولدان جاساپ شىعارعان ۇكىمەت ەدى. حالىقتىڭ ەركىنەن تىس، ءتۇرلى اكىمشىلىك رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى، جەر اۋىپ كەلگەن نەمەسە قىلمىسكەر ايەلدەرگە ۇيلەندىرە وتىرىپ، كازاكتاردىڭ قاتارىن جاساندى تۇردە كوبەيتە الدى. سونداي-اق ولارعا قوعامدىق جانە ءوزىن-وزى باسقارۋ مەكەمەلەرىن اشىپ بەردى… وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە، قازاق دالاسىن وتارلاۋ ءۇشىن جاسالعان شارالار ەدى».
كازاك وتارشىل ورىستاردىڭ قولىنداعى شوقپارى ەدى. وعان قانداي دالەلىڭ بار دەسەڭىز: «ءبىرىنشى بولىپ ورىستاردىڭ ورتا ازيانى وتارلاۋداعى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە سەنىمدى تىرەك بولاتىن نەگىزگى كۇشى – كازاكتار ەكەنىن كورسەتتى. كازاكتاردى باسقىنشى كۇش رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، ولارعا باسىپ العان جەرلەرىن بەرۋ، ارتتارىنا الاندامايتىنداي جاعداي جاساۋ ارقىلى ءبىز كوپ جەڭىسكە جەتە الامىز. باسىپ العان جەرلەرىن ءوز مەنشىگىنە يەلەنگەن كازاكتار، سول جەردى كەڭەيتۋ ءۇشىن-اق، وزدەرى جاڭا جەرلەردى جاۋلاي بەرەدى. سونىڭ ارقاسىندا رەسەي ول جەرلەردە دە ءوز زاڭى، ۇكىمىن جۇرگىزىپ، بۇراتانالاردى بوسقىن ەتىپ، ءتىپتى ولاردى ورىسقا ءسىڭىرىپ جىبەرىپ وتىرا الامىز»-دەيدى ورىستىڭ دۋكناسوۆ دەگەن اۆتورى.
جەڭىمپاز ويىنا كەلگەندى ىستەيدى. ال جەڭىلگەن كونۋ كەرەك. سەبەبى ول جەڭىلدى. ءريمنىڭ ءبىر دانىشپانى وسىلاي دەپ ءسوز قالدىرىپتى. ايتىلعانداي-اق ەكەن. ءبىز جەڭىلدىك. ورىس ويىنا كەلگەن ويراندى جاسادى. كازاكتىڭ قوسىندارى تىم قاتىگەزدىك تانىتتى. وعان دالەلدى تۇركىستاننىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولعان كاۋفماننىڭ تاشكەنت اقسۇيەكتەرىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىنەن تابۋعا بولادى: «باستاپقى كەزدە ءبىزدىڭ كازاكتار قاراقشىلاردان كەم بولماي، قازاقتاردى توناۋمەن اينالىستى. سول كازاكتاردىڭ ءبىر توبى ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اۋىلدارىنا تاڭعا جاقىن باسىپ كىرىپ، بۇكىل جىلقىلارىن ايداپ جانە 3 مىڭ قازاقتى ءولتىرىپ كەتكەن. وسىنىڭ ارقاسىندا ولار قوماقتى پايدا تاۋىپ وتىرعان».
از دەسەڭىز تاعى قوسايىن، وندا كازاكتاردىڭ وزبىرلىعىندا شەك بولماعان. الاتاۋ دۋان باستىعىنىڭ پوليسيا باسقارماسىنا جىبەرگەن №55 بۇيرىعىندا مىنا جاعدايدى كورسەتەدى: «جىڭعىلدى پيكەتىنىڭ جانىندا قىستاپ وتىرعان تىلەنشى ءبيدىڭ اۋىلىنا تۇندە 3 ورىس كەلىپ، وگىزى مەن سيىرىن الماق بولعاندا، ايەلى سيىردىڭ داۋىسىنان ويانىپ ۇيىنەن جۇگىرىپ شىعادى، سول كەزدە ولار ايەلدىڭ باسىن جارىپ، ءولتىرىپ كەتەدى».
ەندى ءسىز ايتىڭىزشى: كازاك – قازاققا تۋىس پا؟
سوڭعى ءتۇيىن
تاعى قايتالايمىن، كازاكتار – پولياك، نەمىس، وسمان تۇرىكتەرىنىڭ تۇرتپەكتەۋىنەن قاشىپ، ەدىل، دون وزەندەرىن پانالاعان سلاۆيانداردىڭ جىرىندىسى.
كازاكتار 1990 جىلى كسرو جوعارعى كەڭەءسىنە قازاقستاننىڭ ءبىراز ايماعىن رەسەيگە قوسۋ جونىندە ۇندەۋ-حات تاپسىرعان. ونى بىلاي دەپ دالەلدەيدى: 1920 جىلى رسفسر سوۆناركومىنىڭ شەشىمى بويىنشا قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرعاندا ونىڭ قۇرامىنا كازاكتار تۇراتىن «يسكوننو رۋسسكيە تەرريتوريي» كىرىپ كەتكەن. «سەيچاس ەتو وبلاستي – ۋرالسكايا، گۋريەۆسكايا، كوكچەتاۆسكايا، پاۆلودارسكايا، سەميپالاتينسكايا ي نەكوتورىە درۋگيە» ەكەن («ترۋد»، 15.09.1990). كوردىڭىز بە، ماسەلەنىڭ توركىنىن؟!
بىرەۋدى تالكى ەتۋ نەمەسە اشكەرەلەپ جيىركەنىشتى كورسەتۋ ەمەس. ماقساتىم: ءوزىم قاتارلى قازاق جاستارىنىڭ كوزىن اشىپ، كوكىرەگىن وياتۋ. سانىمىز نە ءبارى 16 نەمەسە 17 ميلليوننىڭ ءارجاق -بەرجاعى. ال بىزدەگى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ەسەپتەڭىز. 200-دەن اسىپ شىعىلادى. ەسەپتەپ بولساڭىز، ءار قايسىسى وسىلاي 5-10-نان ءبولىپ العاندا بىزگە نەسى قالادى؟!
حوش، تاريح پانىنەن ساباق بەرگەن ۇستازىم نۇربەكوۆ جومارت: «مىنا سەندەر، تاريحتى تەرەڭ بىلۋلەرىڭ كەرەك. سوندا عانا وتاندى شىن ءسۇيىپ، كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ جاۋ ەكەندەرىن شىن مانىندە ءۇعىناسىڭدار. دوستارىڭ الىستا، ال جاۋلارىڭ اتتارىڭدى جامىلىپ قاستارىڭدا ءجۇرۋى مۇمكىن» دەيتىن. كوپ حوشتاي بەرمەۋشى ەم. «وتكەن كۇن ءوتتى، وتكەندى قوزعاپ نە كەرەگى بار ەدى؟!» - دەيتىنمىن. سويتسەم، تاريحىڭدى تانىماي وتسەڭ، وكىنەر دۇنيەڭ تىم كوپ بولادى ەكەن. ايتپەسە، اتا جاۋدىڭ اتاۋىن العانىڭ قاي ساسقانىڭ؟! كوزىم جەتتى. بىزگە تاريحتى ءجاي وقۋ جەتكىلىكسىز، تەرەڭدەتە وقۋىمىز كەرەك. ايتپاقشى وسى تاريح دەمەكشى سوڭعى كەزدەرى «قازاق تاريحىن 1991-دەن باستاۋ كەرەك» دەگەن كوپىرمە سوزدەر كوبەيىپ كەتتى. ايتارىم: تاريح – تاريف ەمەس، وپ-وڭاي اۋىستىرا سالاتىن. ونسىز دا مىڭداعان قۇجاتتار باسقا ەلدەردىڭ مۇراجايىندا جاتقانى ازداي، ميلليونداعانى اشىلماي ءباز قالپىندا جاتىر. تايعا تاڭبانى نە ءۇشىن باسادى، بىلەسىز بە؟! جوعالماسىن، اداسپاسىن -،دەپ. دەمەك، تاي – ءبىز، تاڭبامىز – تاريح. ءبىر عانا وي، ءبىر عانا ماقسات، ءبىر عانا تىلەك: تاڭبامىزبەن قوسا تەنتىرەپ كەتپەسەك بولعانى.
نۇربول بالعابەك ۇلى قابي
ارقالىق قالاسى، http://massaget.kz
پىكىر قالدىرۋ