قايتالاق

- بارەكەلدى! اۋدارماسىن تاپپاي ءجۇر ەدىم، مىناۋ ماعان  ولجا بولدى!.. ءسىزدى وسى ءسوزىڭىز ءۇشىن تەگىن جانە تەز اپارامىن. مىنا جەردەن رازۆوروت جاسايمىن دا كەيىن قايتىپ، توتە كوشەلەرمەن جۇرەمىن...

 - «رازۆوروت» دەگەنىڭىز قازاقتىڭ ءسوزى ەمەس قوي...

 - ەندى قايتەم، اتام قازاق كەڭ دالادا تۇيەمەن، اتپەن، وگىزبەن عانا جۇرسە...

 - ءسىزدىڭ اتاڭىز ماشينەنى مىنگەلى، مىنگەن ماشينەسىمەن كوشەلەردە جۇرگەلى ءبىر عاسىرعا جاقىن قالدى عوي.

- ءبىز  جالقاۋمىز ...

- جوق، ءبىز ەڭ اقىلدى، ەڭ تاپقىر ۇلتپىز...

-تاپقىر بولساڭىز تابىڭىزشى، «رازۆوروت» دەگەننىڭ قازاقشاسى نە سوندا؟

- قايتالاق...

- مۇنى قايدان تاپتىڭىز؟

- احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سوزدىك قورىنان الدىم... 

تىزگىنشى

«تىزگىن» دەگەن ءسوزدى بىلمەيتىن دە قازاق بار دەسەم ناناسىز با؟  بىردە اجەپتاۋىر تاربيەلى، ساباققا ىنتالى، شىعارماشىلىعى دا بار ستۋدەنتكە: -          «تىزگىنسىز وسكەن ەكەنسىڭ»- دەسەم، «تىزگىن» دەگەن نەمەنە؟» دەپ قاراپ تۇر. «تىزگىن –اتتىڭ باسىن تارتۋ، وڭعا نەمەسە سولعا بۇرۋ ءۇشىن ەكى ۇشى اۋىزدىقتىڭ شىعىرىنا بايلانعان جىڭىشكە قايىس» دەپ ەدىم، سۇراقتىڭ استىندا قالدىم. «جۇگەن» دەگەن نەمەنە، «شىعىر» دەگەن نەمەنە، «اۋىزدىق» دەگەن نەمەنە، «قايىس» دەگەن نەمەنە... ءبارىن سىزباسىن سىزىپ تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلدى. ەسىمە «جاس الاش» گازەتىنەن وقىعان ءبىر وقيعا ءتۇستى: قالماقستاندا 20 شاقتى قالماق بالا مەكتەپكە بارۋ ءۇشىن جولدا اۆتوبۋس توسىپ تۇرادى. ءبىر اۆتوبۋس توقتايدى. تىزگىنشى ەگدە قالماق ەكەن: - كىمدە –كىم  «حلەب» دەگەن ءسوزدىڭ قالماقشاسىن ايتسا، سونى تەگىن اپارامىن،-دەيدى.  ءبىراق، قالماقتىڭ الگى جيىرما بالاسىنىڭ ءبىر دە ءبىرى  «حلەب» دەگەن ءسوزدىڭ قالماقشا قالاي ايتىلاتىنىن بىلمەپتى!!!

ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاق «تىزگىن» دەگەن ءسوزدى بىلمەسە، ەرتەڭگى ۇرپاعىمىزدىڭ «نان» دەگەن ءسوزدى دە ايتا الماي قالۋ ءقاۋپى تونگەلى قاشان. ول ءقاۋىپ «قوس تىلدىلىك» ناۋقانىمەن بىرگە باستالعان. قوس ءتىلدى بولساق، ۇشپاققا شىعاتىنداي ورەكپىپ ەدىك، اياعىمىز ارتقا، كەۋدەمىز العا سوزىلعان كۇيى ورنىمىزدا قالعانىمىزدى ءبىلىپ ۇلگىرمەي، ەندى «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ناۋقانىن ۇرانداتا باستادىق. «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەننىڭ استارىندا ۇلتتى ۇشپاققا شىعاراتىن ساياسات جوق. تۇعىر - قىران قوناقتاپ وتىراتىن ءدىڭى مىقتى  اعاش. قىران قوس اياعىن تىرەپ تۇرىپ، تىك سەرپىلەدى. تۇعىر مىقتى بولسا جىلدام، بىردەن كوتەرىلەدى. كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى، تۇعىر ۇشەۋ، ال قىراندا ەكى-اق اياق!!! ءبارىبىر ول سول ۇشەۋدىڭ بىرىنە عانا قونادى، سودان عانا سەرپىن الىپ ۇشادى. دەمەك ۇلت تا ءبىر ءتىلدىڭ ۋىزىنان سەرپىن الىپ الەمگە قانات قاعادى. ۇلت بيىككە كوتەرىلۋى ءۇشىن  ءبىر عانا ءتىلدى تۇعىر ەتۋى كەرەك. ول- قانىنا سىڭگەن  انا ءتىلى. انا ءتىلىن تۇعىر ەتكەن جەكە ادام ءۇش تۇرماق، ونشاقتى ءتىلدى مەڭگەرۋى مۇمكىن. ال ءۇش ءتىلدى بىردەن تۇعىر ەتكەن ۇلت بولۋى مۇمكىن ەمەس! بالا  ءاۋ باستا ءبىر عانا تىلدە سويلەي باستايدى. سول سويلەگەن ءتىلى ارقىلى الەمدى تانيدى. سول تىلدىك ەرەكشەلىگىمەن الەمگە تانىلادى. مويىندالادى. وزىندىك بولمىسى بولماسا، وزگە مويىندامايدى.        «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن قيسىنعا كەلمەيتىن باستامانى كۇشتەپ ەنگىزىپ، بيلىكتىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ  جۇرگەندەر - ۇلتىمىزدىڭ ەڭ باستى جاۋى. ياعني، ولار - قازاق دەگەن ۇلتتى ءوز انا تىلىنەن ايىرعىسى كەلەتىن، انا تىلىنەن ايىرۋ ارقىلى ۇلتتىق ساناسىنان  اجىراتۋ، سول ارقىلى جەر بەتىنەن جوعالتۋ ساياساتىن ۇستانىپ جۇرگەندەر. جاھاندانۋ كۇنى بۇگىن عانا پايدا بولعان ءۇردىس ەمەس. ول ادامزات پايدا بولعاننان بەرى ءجۇرىپ كەلە جاتقان تابيعي پروسەسس. تايپا مەن تايپانىڭ بىرىگۋى، ۇلىس پەن ۇلىستىڭ وداقتاسۋى، ۇلتتاردىڭ ءبىر بىرىنە قوسىلۋى  ۇستەم قوعام دامۋىنىڭ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان تاريحي وقيعالار ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتادى. كۇشتىنىڭ ءالسىزدى جاۋلاپ الۋ  ارقىلى ءوز وكتەمدىگى مەن ۇستەمدىگىن ورناتۋىن دا جاھاندانۋ دەپ اتاساق، ول وزىنەن ءوزى العا جىلجىمايدى. ونداي الىپ ماشينانى الىپ مەملەكەتتەر عانا جىلجىتا الادى. تىزگىن كىمنىڭ قولىندا بولسا، ماشينانىڭ باعىت الۋى دا سونىڭ قولىندا.

ءبىراق السىزدىگىن مويىنداپ، ءوز ەركىمەن باسقىنشىلىق ۇدەرىسىن قابىلداپ الۋشى ەلدەردىڭ سۇرانىس، قاجەتتىلىگى مەن تابيعي قابىلەت-قارىمىنا قاراي دا جاھاندانۋ ەكى ارنا ارقىلى العا جىلجيدى. بىرەۋى زاتتىق يگىلىكتەردى يگەرۋ ءۇردىسى، ەكىنشىسى رۋحتىق قۇندىلىقتاردى قابىلداۋ ءۇردىسى. قاراما قايشىلىق وسى جەردە باس كوتەرەدى. سىرتتان كەلگەن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جەتىستىكتەردى قابىلداپ السا دا، سولارمەن بىرگە كەلگەن جات پسيحولوگيالىق-الەۋمەتتىك جاراتىندىلاردى، ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردى قابىلداي المايدى. وسى قابىلداي الماۋ پسيحولوگياسى قارسىلاسۋ تۇيسىگىن وياتادى. سول تۇيسىك ءوزىن ءوزى ساقتاۋ سانا -سەزىمىن دە وياتادى.    ءوزىن ءوزى ساقتاۋ سانا سەزىمى ۇلتتىق تۇتاستىققا بىرىگۋگە، ۇيىسۋعا، جۇمىلۋعا اكەلەدى. ۇيىسقان ۇلتتىڭ جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەس ءۇشىن قارسىلاسۋ قۇرالىنىڭ ەڭ باستىسى - ءوزىنىڭ انا ءتىلى.

ايتسا دا، مىنا قىزىقتى قاراڭىز. رەسەي قۇرامىندا جاتقان قوساعاش اۋدانىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ انا ءتىلىن ساقتاپ قالۋعا دەگەن جانتالاسى وراسان. ولار ءار ءسوز ءۇشىن كۇرەسۋدى قازاقتاردان ءبولىنىپ، شەكارا سىرتىندا قالىپ قويعان عاسىرلاردان باستاعان. ولار نە ءوز قازاق تىلىندە، نە وتارلاۋشى ورىس تىلىندە عانا سويلەسەدى. ءبىز سەكىلدى ەكى ءتىلدىڭ سوزدەرىن ساپىرا قولدانبايدى.  سول قوساعاشتىق قازاقتار «شوفەر» دەگەندى  «تىزگىنشى» دەيدى. ەندەشە ءبىز نەگە  سول ءسوزدى قولدانبايمىز؟!

 ساعاتبەك مەدەۋبەك ۇلى