جاھاندىق ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە تونگەن قاتەر «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنداعى «XXI عاسىردىڭ جاھاندىق ون سىن-قاتەردىڭ» ءۇشىنشىسى رەتىندە ايشىقتالعانى بەلگىلى. ستراتەگيالىق قۇجاتتا ەلباسى الەمدىك حالىق سانى ءوسۋىنىڭ جوعارى قارقىنى ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن شيەلەنىستىرەتىنىن باسا ايتتى. تاماق ونىمدەرىن وندىرۋدە ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەر جاساماسا، تالعاجاۋ ەتەر تاماققا جارىماعان ەلدەردەگى حالىق سانى وسە بەرمەك.               

     ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان فاكتورلار – الەمدەگى ازىق-تۇلىك قىمباتشىلىعى، ايماق ەلدەرىنىڭ كەدەيلىگى، ينفلياسيانىڭ ءوسىپ كەتۋى، ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق ماسەلەسى، سۋ رەسۋرستارى مەن ساۋدا-ساتتىق سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ جوقتىعى، كليماتتىق جانە گەوگرافيالىق جاعدايلاردىڭ قيىندىعى، دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ وزگەرۋى مەن حالىق سانىنىڭ كۇرت ارتۋى. مەملەكەت باسشىسى ايتقان تاماق وندىرۋدە ريەۆوليۋسيالىق شەشىمنىڭ مىسالى رەتىندە كەلەشەكتە گمو-ونىمدەردى ءوندىرۋدى ايتۋعا بولا ما؟ وسىعان جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك... 
        انگليانىڭ نورۆيچ قالاسىندا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىعانىمدا  اعىلشىننىڭ شاعىنماركەتتەرiنەن كۇندەلىكتى قاجەتتى ءازىق-تۇلiك الامىز عوي. سونداي كەزدەرى كوكونiس الاردا الدىمەن ارى-بەرi اۋدارىستىرىپ الاتىنىمدى بايقادىم. ماسەلەن، كارتوپتى. ەلدە جۇرگەندە بازار نە  سۋپەرماركەتكە كiرگەندە الار زاتىڭدى «اراسىندا شىرىگەنى جوق پا ەكەن؟» دەپ  تەكسەرۋ ءۇشىن توڭكەرىستىرەتىن ادەتىمىز قالماعان، ءسىرا. ادەتتە بىزدەگى ساتۋشىلاردىڭ قاپتىڭ، شەلەكتىڭ بەتىنە ءبۇتىنىن، استىنا بۇلىنگەنىن «تىعىپ قوياتىن» قۋلىعى دا بار ەدى عوي. ۇيگە كەلىپ ىدىسىڭدى توڭكەرە باستاعاندا جارامسىزدارىن دا ساتىپ العانىڭدى كورىپ، سانىڭدى ءبىر-اق سوعاسىڭ سوندا. سول ءۇشىن الاردا تەكسەرىپ الاتىن داعدى ابدەن سۇيەككە ءسىڭىپ، رەفلەكستى تۇردە جۇزەگە اسادى. كەيدە كوكونىستى «تىمىسكىلەپ جاتقانىن» جاقتىرماعان ساتۋشىعا «مىنالارىڭ ءشىرىپ كەتكەن عوي؟!» دەگەن نارازى كەيپىمىزگە  «ۇناماسا الماي-اق قويشى!» دەگەن ءسوز ەستيتىن كەز دە تالاي بولعان.  بايقاسام، اعىلشىندار اراسىندا ءدال  وسىلاي كۇدiكتەنiپ، زاتتى تەكسەرiپ-تەرگەپ، اۋدارىستىرىپ جاتقانى كورىنبەيدى. سەبەپ، بۇلاردىڭ دۇكەنiندە شiرiگەن كارتوپ ساتىلمايدى.  
ءبىر وقيعا ەكىنشىسىن ەسكە تۇسىرەتىنى بار. زامانىندا وقۋدا جۇرگەندە الماتىدان تارازعا اۆتوبۋسپەن ءجيى قاتىنايتىن ەك. تۋعان جەرىمە دەيىنگى بەس ءجۇز شاقىرىمدىق جولدى سەگىز ساعاتقا جۋىق ۋاقىتتا وتكەرەتىنبىز. ۇزاق جولدى قىسقارتۋ ءۇشىن قۇلاقتى بىتەپ قويىپ نە ساز تىڭدايسىڭ نە جول-جونەكەي ساتىپ العان استى تالعاجاۋ ەتەسىڭ. جولشىباي ەرمەك تاپپاي جاتقان ءبىر كۇنى الما ساتا باستاعان اپاي نازارىما ۇشىراستى: «قۇرتى بار، الما الامىز ! قۇرتى بار الما !» دەپ اۆتوبۋس ءىشىن ازان-قازان ەتتى قاريا. وتىرعاندار اڭ-تاڭبىز. جۋرناليستىك قىزىعۋشىلىعىم ۇستاپ، اجەيدى سوزگە تارتتىم. «قازىرگى المالاردىڭ قۇرتتاماعانى ءتۇرلى حيميكات قوسىلعان. كوبىنە قىتايدىكى. ال، قۇرتى بارى ءوز باقشامنان. ول تابيعي. قۇرتى بار دەۋىمنىڭ ءمانىسى سول» دەگەن ءۋاج ايتتى ساتۋشى. نورۆيچتەگى كارتوپتىڭ جايى بىردەن الماتىداعى وسى وقيعانى ەسىمە ءتۇسىردى.
جالپىسىندا، ادامزات بالاسى جەر-جاھاندا حالىق سانى ۇلعايعان سايىن ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن سەزىنىپ جاتقانى تۋرالى ءجيى ايتىلىپ، جازىلىپ تا ءجۇر. بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا دۇنيەجۇزىندەگى حالىق سانى ءۇش جارىم ەسە وسكەنىن ينتەرنەتتەگى سانايعاق تا دالەلدەيدى. حالىق سانى ارتىپ، قۇرعاشىلىق القىمنان قىسقان سايىن اس-سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماسەلەسى وزەكتىلەنە بەرەتىنى زاڭدى. مۇنداي قىسىلتاياڭ جاعدايدا قىسقا ۋاقىتتا كوپ ءونىم بەرەتىن، وسىمدىككە ءتان ءتۇرلى اۋرۋدان ادا، ءارى قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى «گەنەتيكالىق تۇرعىدا موديفيكاسيالانعان اعزا» (GMO) نەگىزىندەگى ازىق-تۇلىكتىڭ زامانى كەلدى. ياعني بۇل، گەنوتيپى جاساندى تۇردە گەندىك ينجەنەريانى پايدالانا وتىرىپ وزگەرتىلگەن ءونىم. مۇنداي ءونىمنىڭ ەش قۇرتى بولمايدى، ءارى ول شىرىمەي ۇزاققا دەيىن ساقتالادى.  نورۆيچتە ساتىپ العان كارتوبىمىز دا GMO نەگىزىندەگى كوكونىس ەكەنىن سوندا بىلدىك. ماماندار اراسىندا ونىڭ زياندى-زيانسىزى تۋراسىنداعى قىزۋ پىكىرتالاستار ءجۇرىپ جاتقانىمەن كەسىمدى پىكىر ءالى دە جوق. سولاي بولا تۇرا، ءقازىر كۇللى الەمدە GMO-تاعامداردىڭ نارقى قىزعان. ماسەلەن، الپاۋىت امەريكادا ەلدىڭ ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىنىڭ 80% GMO-تاعامدار قۇرايدى دەيدى ستاتيستيكا. 1996 مەن 2011 جىلدار ارالىعىندا دۇنيەجۇزىندە گمو-ەگىستىك كولەمى 87 ەسە وسكەن ەكەن. ءقازىردىڭ وزىندە الەمنىڭ 30-دان اسا مەملەكەتى گەندىك ينجەنەريانىڭ ءونىمىن ءوسىرىپ، اسقا پايدالانىپ وتىر.  GMO-ونىمدەردى ءوسىرۋ قازاقستاندا دا قولعا الىنا باستاعانى بەلگىلى. ونىڭ ماڭىزدىلىعى تۋراسىندا ەلباسىمىز 2014 جىلدىڭ قاڭتارىنداعى جولداۋىندا دا ايتىپ كەتكەن ەكەن:
«...زاماننان ارتتا قالۋدىڭ قاجەتى جوق. تابيعي جولمەن وسىرىلگەن ونىممەن بىرگە، گەندىك تۇرعىدا موديفيكاسيالانعان ونىمدەردىڭ ءوندىرىسىن جولعا قويۋ كەرەك. ادام بىلمەيتىن نارسەسىنەن قورقا بەرەدى. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. گەندىك تۇرعىدا موديفيكاسيالانعان ونىمدەر بۇكىل الەمگە تاراپ جاتىر. بۇگىنگى قاجەتتىلىك وسى».
ۇلىبريتانيانى مىسالدايتىن بولساق، ءقازىر دە مۇندا گەندىك ينجەنەريانى پايدالانعان اس-تاعامدارعا كوزقاراس بىركەلكى بولماعانىمەن، تۇزۋلەنە باستادى. كورولدىكتىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسى تۇتاس ەۋروپاداعى اسا دامىعانداردىڭ ءبىرى ەكەنى دە بەلگىلى. تابيعي ادىسپەن تاعامدارعا ابدەن ۇيرەنىپ قالعان اعا بۋىنعا البەتتە گەندىك ينجەنەرياعا يلانۋدان قينالۋى كوپ. ۋاقىت بارىنە تورەشى عوي. ساۋدا جەلىلەرى جانە اقپاراتتىق قۇرالدارى ازىق-تۇلىك وندىرىسىندە جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ بويىنشا ناسيحات جۇمىستارىن قىزدىرىپ، ادامزات جاڭالىعىنان ۇرىكپەۋگە ۇگىتتەپ جاتىر. ەۋروپالىق تۇتىنۋشىلاردىڭ بويىندا بىرتە-بىرتە GMO نەگىزىندەگى ازىق-تۇلىككە «توزىمدىلىك» قاسيەتى پايدا بولا باستادى.
ايتسە دە، ۇلىبريتانيادا GMO-تاعامدار وندىرىسىنە قارسىلار دا كوپشىلىك. 2012 جىلدىڭ مامىرىندا گەندىك تۇرعىدا موديفيكاسيالانعان ونىمدەر ەگىلگەن القاپقا باسا-كوكتەپ كىرىپ، ەكسپەريمەنتالدى وسىمدىكتەردى تامىرىمەن جۇلىپ، جويماقشى بولعان وقيعا تۋرالى اقپارات قۇرالدارى كەزىندە جازدى. جۋرناليستەر سوندا ول جانكەشتىگە «ەكولولوگ-ەكسترەميست» دەپ ات قويعانى دا ەستە. گەندىك ينجەنيرياعا قارسى الگى ساباز بۇل نارازىلىق اكسياسى ءۇشىن كەيىن سوت الدىندا جاۋاپ بەرگەن. ەكولوگ-ەكسترەميست وقىس ارەكەتى ارقىلى گەندىك تۇرعىدا وزگەرتىلگەن كوكونىستەردى اشىق القاپقا ەگۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتىپتى. كەيبىر بيولوگتاردىڭ پىكىرىنشە بۇل تيىلماسا، مۇنىڭ ارتى ءقاۋىپتى ەكسپەريمەنتالدىق ەگىستىكتەردىڭ ەتەك الۋىنا اكەپ سوقتىرۋى ابدەن مۇمكىن ەكەن. GMO-ونىمدەرگە قارسى ۋاجدەردىڭ تاعى ءبىرى مۇنداي وسىمدىكتەردى اس رەتىندە پايدالانۋ بەدەۋلىككە جانە راك اۋرۋلارىنا دۋشار ەتەدى دەگەن پىكىردە. بۇل ءاتۇستى ۇستانىم ناقتى دالەلسىز بولعاندىقتان  پىكىر دەڭگەيىنەن ءارى اسا الماي وتىرعانى تاعى بار.                                    
ءتۇيىن. البەتتە، ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان GMO-ونىمدەردىڭ پايداسى نە زيانى تۋراسىندا تەرەڭ مالىمەت ايتاتىنداي مامانى ەمەسپىز. ءبىز تەك جۋرناليستىك بەيتاراپ ۇستانىمدى قۇپ كورەمىز. ءبىر مويىندايتىنى، گەندىك تۇرعىدا موديفيكاسيالانعان اعزا نەگىزىندەگى ونىمدەر بۇگىندە عالامدىق ۇردىسكە اينالدى. ەندەشە ونىڭ ەلىمىزدە كەڭ تاراۋى، ءوندىرىسىنىڭ جولعا قويىلۋى دا ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى شارۋا ەكەنى ايتپاسا دا ۇعىنىقتى. بۇل سالادا قارسى پىكىرلەردىڭ بولۋى ەلباسى ايتقانداي ءبىر تاراپتان تۇسىنبەۋشىلىكتەن دە بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، مەنىڭ كوزىم شiرiگەن كارتوپقا ابدەن ۇيرەنگەنi سونشالىق، سۋپەرماركەتكە كiرگەندە بiرنارسەسiن جوعالتقانداي، كارتوپ سالىنعان پاكەتكە الاق-جۇلاق قارايدى دا تۇرادى.

قانات اۋەسباي، Bnews.kz