وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ۇردىسىنە ىلەسكەن قازاقستاندا ۆەلومانيا قارقىن الاتىنعا ۇقسايدى. استانا، الماتى، شىمكەنت قالالارىندا ۆەلوتۇراقتار مەن ارنايى جولدار پايدا بولدى. جۋىردا الماتىدا قالا باسشىسى باۋىرجان بايبەك Almaty bike جوباسى اياسىندا ۆەلوستانسالاردى ىسكە قوسۋ سالتاناتى ءوتتى. وسىلايشا استانا مەن شىمكەنت قالالارىندا ساتىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان بەلەسەبەتتەر جەلىسى ەندى الماتىدا دا بولاتىن بولدى. حالىقتى ۆەلوسيپەدكە كوبىرەك وتىرعىزۋ تۋرالى ويدى مۇنىڭ الدىندا مەملەكەت باسشىسى دا بىرنەشە مارتە قۋاتتاعان بولاتىن.
ەستەرىڭىزدە بولسا، 2014 جىلدىڭ ساۋىرىندە استانانىڭ دامۋىنا قاتىستى وتكەن جيىندا ەلباسى: "قوعامدىق كولىكتى دامىتىپ، جازدا كوبىرەك ۆەلوسيپەدپەن ءجۇرۋ كەرەك. وسىعان قاتتى ءمان بەرىپ، ءتۇبى وسىعان كەلۋىمىز كەرەك»، دەگەن بولاتىن. وسىعان وراي، حالقى ۆەلوسيپەدپەن ەڭ كوپ قاتىنايتىن ۇلىبريتانيا تاجىريبەسىندە حالىق اراسىندا كولىكتىڭ وسى ءبىر ءتۇرىن كەڭىنەن تاراتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ساراپتاپ كورەلىك.
اعىلشىندار – ۆەلوسيپەد ۇستىندەگى ۇلت. قازاقتار شە؟
...ادەتتە اۆتوكولiكتi پاركينگكە قويۋ ءۇشىن ورىن تاپپاي قينالاتىنىڭىز بار. مەن وقىعان نورۆيچتەگى شىعىس انگليا ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ جاستارى بولسا، بەلەسەبەتتى قاڭتارۋعا ورىن تاپپاي اۋرەگە تۇسەدى. اۋرەلەنگەنى دە سول پاركينگ ورنى بوس بولماعاسىن، تال-داراق پەن كوپشىلىك ورىندىقتارعا سۇيەپ، قۇلىپتاي سالاتىنىن كوز كوردى. وسىناۋ شاعىن دەتالدان-اق بريتان جۇرتىنىڭ ۆەلوسيپەدتى باياعىدان ارلى-بەرلى قاتىنايتىن نەگىزگى كولىك تۇرىنە اينالدىرعانىن اڭدايسىز.
زادىندا اعىلشىندارعا «ۆەلوسيپەد ۇستىندەگى ۇلت» دەگەن تەڭەۋ جاراسار. كوشەدە قالىڭ كولىك نوپىرىنەن بولەك، ەكى اياقتى پەدالعا ارتقان بەلسەبەتشىلەر قوزعالىسىن ءجيى كوز شالادى. بريتان كورولدىگىندە بەلسەبەت تەبەتىندەردىڭ تۇتاس مادەنيەتى، ءوز ءداستۇرى، سالتى قالىپتاسقان. ءۇي مەن جۇمىسقا دەيىنگى قاشىقتىقتى ارزان، ءارى دەنساۋلىققا پايدالى كولىك تۇرىمەن ەڭسەرۋ تۇتاستاي العاندا، جىلدار بويىنا سانگە اينالىپ، كوز ۇيرەنشىكتى قۇبىلىس بولىپ كەتكەلى قاشان؟! بۇگىندە ۆەلوسيپەد – بريتان كورولدىگى ەركىندىگىنىڭ سيمۆولى دا ىسپەتتەس. سەبەبى دە تۇسىنىكتى. ۆەلوسيپەدشىلەر ءۇشىن كۇنى بويىنا التىن ۋاقىتىڭدى ۇرلايتىن، باعدارشامدار اراسىندا ساعاتتاپ قوزعالتاتىن كەپتەلىس ۇعىمى بەيتانىس. اۆتوكولىكتىڭ اراسىمەن ەركىن قوزعالۋعا بولادى. بۇل بەس سەبەپتىڭ العاشقىسى. كەز-كەلگەن جەردەن كەدەرگىسىز ءجۇرىپ، دىتتەگەنىڭە كەيدە اۆتوماشينادان بۇرىن جەتكىزەتىن ۆەلوسيپەد بريتاندىق عۇمىر سالتىنىڭ اجىراعىسىز بولشەگى بوپ بىتە قايناسىپ كەتە بارعان. زاماناۋي تىلگە سالساق، «bike» تىزگىندەۋ بريتان ارالدارىندا كەشەگىنىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگىنىڭ دە جاراسىمدى ترەندى. ماي كاۆەننەت ەسىمدى لوندونداعى ۆەلوسيپەد قوزعالىسى كوشباسشىسىنىڭ پىكىرىنشە، بريتانيادا جۇمىسقا بۇل مىنىسپەن ءجۇرۋ ءارى ءسان، ءارى تانىمدىق تۇرعىدا دا پايدالى. ويتكەنى، مەجەلەنگەن جەرگە بارعانشا جولشىباي ماڭايدى ءتانىپ-بىلىپ، كوڭىلدىڭ كۇيى كوتەرىلىپ، ۋاقىتىڭىز ءتيىمدى وتەدى. بۇل ەكىنشى سەبەپ.
پەدالدى كولىكتىڭ تانىمالدىعى ارتقانى سونشالىق، لوندون قالاسىندا بۇگىندە «بەلەسەبەتشىلەرگە» ارنالعان تاقتايداي تەگىس ەكى حايۆەي (highway) داڭعىل جولدار اشىلىپتى. سونىڭ ارقاسىندا بايكەرلەر بريتان استاناسىنىڭ ءبىر تۇكىپىرىنەن ەكىنشىسىنە ەش كەدەرگىسىز، كوپ ۋاقىت شىعىنداماي ەركىن جەتە الادى. قازاقستاندا دا حايۆەي دارەجەسىندەگى بولماسا دا بەلەسەبەت تەبۋگە ارنالعان بەلگىلەنگەن جولدار ازىرگە استانا، الماتى، شىمكەنتتە عانا بار.
الايدا بۇل ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە. بەلەسەبەت تىزگىندەگەندەردىڭ ارتۋىنا وراي بۇل ۆەلوجولدار ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە دە پايدا بولا بەرمەك سانايمىن. ءۇشىنشى سەبەبىڭىز دە وسى.
ۆەلوسيپەد – ساياساتكەرلەر ءمىنىسى
«Bike» بۇقارا حالىقتىڭ عانا ەمەس، ساياساتكەرلەر مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى ءجيى تەبەتىن تانىمال كولىك. ونى ءوز ۇلگىسىمەن اسا تانىمال ەتۋگە لوندوننىڭ ەكس-مەرى بوريس دجونسوننىڭ دا قوسقان ۇلەسى زور. شاشى جالبىراپ، سومكەسىن اسىنىپ، كوشەدە ۆەلوسيپەد تەۋىپ بارا جاتقان جولشىباي كىسىنى كورسەڭىز ءا دەگەندە الەمگە ايگىلى مەگاپوليستىڭ «اكىمى» كەلە جاتىر دەگەن وي ساناڭىزعا ەش كىرىپ-شىقپايدى.
شەنەۋنىك تۋرالى بارلىق قاساڭ ستەرەوتيپتى بۇزىپ-جارعان بوريس مىرزانىڭ كەزىندە لوندون كوشەلەرىنىڭ ءار تۇسىندا 400 ۆەلوپاركينگتەن تۇراتىن جالدامالى ۆەلوسيپەد جەلىسى اشىلعانى دا ەستە. وسى جاڭاشىلدىعى ءۇشىن حالىق بۇل ۆەلوسيپەدتتەردى «borisbikes» (ءبوريستىڭ ۆەلوسيپەدتتەرى) اتاپ كەتكەنى دە بەلگىلى. اراعا از عانا جىل سالىپ، بريتان استاناسىندا بۇقارالىق قولدانىسقا ەنگەن ۆەلوسيپەدتتەر جەلىسى العاش رەت قازاقستان استاناسىنا دا جەتتى، ىزىنشە شىمكەنت، الماتى قالالارىندا پايدا بولعانى قۋانتارلىق ءجايت. بەلەسەبەتشىل بوريس سياقتى ەلىمىزدە دە پەدال تەپكەن اكىمدەردىڭ بەينەلەرى عالامتوردىڭ كوزايىمىنا اينالدى. «Borisbike» سياقتى الماتى مەن شىمكەنت اكىمدەر كەزىندە سالىنعان ۆەلوسيپەدتتەر شەتەلدىكتەر اراسىندا «Baibekbike» جانە «Gabibike» اتالىپ كەتتى.
استانا، شىمكەنت، الماتى اكىمدەرىنىڭ ۆەلوسيپەد مىنگەن فوتوسۋرەتى مەن ۆيدەولارى عالامتوردا ەڭ كوپ كورىلگەندەردىڭ قاتارىندا. شاھار باسشىلارىنىڭ بۇل ارەكەتتەرى قوس قولداپ قۇپتارلىق يگى باستاما ەكەنى ايقىن عوي. دەيتۇرعانمەن، ۆەلوسيپەدكە ءجيى وتىراتىن الماتى مەن شىمكەنت اكىمدەرىنىڭ كوبىنە "ارزان پيار" دەپ كۇدىكپەن قاراپ، سىناۋعا دايىن تۇراتىن جاعىمسىز قاسيەت تە قىلاڭ بەرەدى. ءوز پىكىرىمشە اكىمدەر كۇنى بويىنا تەك بەلسەبەت ءمىنىپ جۇرۋگە مىندەتتى ەمەس. قاجەتىنە قاراي قىزمەتتىك كولىكتى دە قولدانادى. مۇنداعى باستى ماقسات، اكىمدەر باستاپ، قاراشا حالىق قوستاپ ەلىمىزدە بەلسەبەتتى ءمىنىس رەتىندە تانىمال ەتىپ، ترەندكە اينالدىرۋ. وسى تۇرعىدان العاندا قالا باسشىلارىنىڭ ۆەلوسيپەدكە وتىرۋ ءۇردىسىن قاراشا حالىق جالعاستىرىپ، ۇلاسپالىعا اينالدىرسا ەڭ ۇلكەن ولجا سول بولماق. ءتورتىنشى سەبەپ تە وسى.
«Bike» – بايلاردىڭ دا كولىگى
«بايك بريتانيا بايلارىنىڭ دا نەگىزگى كولىگى» تۇجىرىمى ادەتتە قىمبات كولىكتى تاسىعان داۋلەتتىڭ سيمۆولى رەتىندە قابىلدايتىندار ءۇشىن ءا دەگەندە تۇسىنۋگە تىم اۋىر تيەدى، ءسىرا. راسى سول، سوڭعى جىلدارى مۇنداعى بايشىكەشتەر اراسىندا جاپپاي بولماسا دا ءىشىنارا ۆەلوسيپەدپەن قاتىناۋدى زور مارتەبە سانايتىندار جيىلەدى. مەنىڭشە، بۇعان بىرنەشە سەبەپ بولۋى مۇمكىن. اۋەلى اعىلشىننىڭ اۋقاتتىلارى كولىك پەن ساۋلەتى كەلىسكەن ءزاۋلىم اپارتامەنتتەردەن شارشاسا كەرەك. ءارى ول موۆەتون رەتىندە قابىلدانادى. ەكىنشىدەن، بەلەسەبەتكە مىنگەن ءوز بەينەسى ارقىلى حالىق اراسىندا بەدەل جيناپ، ىسىراپشىلىققا بوككەن، اسىپ-تاسىعان داۋلەتكە ابدەن بوي ۇيرەتكەن بيزنەستەگى باسەكەلەستەرىن ۇيالتۋ نە استارلى مۇقاتۋ ماقساتى دا بار بولۋى مۇمكىن. بارىنشا قاراپايىم جۇرگەن باقۋاتتى ادامدى قاراشا حالىق تا جاقسى كورەتىنى بار عوي. بايلار اراسىنداعى بەلەسەبەتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك حالىقتىق كولىك تۇرىنە دەگەن باعانىڭ قىمباتتاۋىنا اكەپ سوقتىرعان ەكەن.
بريتاندىق ريتەيلەردىڭ مالىمەتىنە سايكەس، «پرەميۋم» ساناتىنداعى بايك باعاسى 16،5 دوللاردان اسىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. بايقاساڭىز، بۇل قازاقستانداعى ورتاشا ەكونوم-كلاسس كولىك باعاسىنان 3 ەسەگە جۋىق قىمبات. سوعان قاراماستان بايلار اراسىندا «بايك» ءمىنۋدى زور مارتەبە كورەتىندەر قاتارى ارتىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. ادەتتە بايلار اراسىندا «بايكپەن» جۇرەتىندەردىڭ جاسى 35 پەن 40-تان اسقاندار. اعىلشىن تىلىندە ءتىپتى، مۇنداي ستاتۋستاعى ادامدارعا ارنالعان «ورتا جاستاعى لايكراداعى ادام» (MAMIL – middle aged man in lycra) اتالاتىن ايقىنداۋىش اببريەۆياتۋرا دا پايدا بولىپتى.
«لايكرا» ادەتتە ۆەلوسپورتشىلار كيەتىن دەنەگە جابىسىپ تۇراتىن سينتەتيكالىق ماتەريال ەكەنى بەلگىلى. لايكرا كيۋدىڭ اۋەسقوي ۆەلوسيپەدشىلەر اراسىندا كەڭ تاراۋىنا ءبىر تاراپتان كۇللى الەمدە كاسىبي ۆەلوسپورتتىڭ وركەندەۋى سەبەپ كورىنەدى. قازاقستاندا دا انگلياداعىداي ۆەلوسپورتتىڭ كەڭىنەن قانات جايۋى بەلەسەبەت تەبۋشىلەردىڭ قاتارىنىڭ ارتۋىنا سەپ بولارى انىق. ەندەشە «Astana» ۆەلوكومانداسىنىڭ جەتىستىكتەرى مەن جىل سايىن ءار قالادا داستۇرگە اينالعان ۆەلوشەرۋلەر ەلىمىزدە بەلەسەبەت تەبۋدى سانگە اينالدىرۋدىڭ بەسىنشى سەبەبى.
ۆەلوسيپەد – شۇعىل قىزمەت كولىگى
بريتانيادا بەلەسەبەت كۇندەلىكتى ءۇي مەن جۇمىس اراسىندا قاتىناۋدىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالاناتىندارمەن بىرگە، جەدەل جاردەم، پوليسيا، ءورت ءسوندىرۋشى سىندى شۇعىل قىزمەتتەگىلەر اراسىندا دا كەڭ قولدانىسقا يە. تاجىريبە كورسەتكەندەي، كەي جاعدايدا زارداپ شەككەندەرگە كەپتەلىس كەسىرىنەن كوشەدە كىدىرىپ قالعان كادۋىلگى كولىكتەن گورى، ۆەلوسيپەدپەن جۇرگەن دارىگەرلەر تەزىرەك جەتەتىن بولعان. ماسەلەن، اۆتوكولىكتىڭ قاتىناۋى قيىن ساۋدا ورىندارى، جاياۋ جۇرگىنشىلەر ورتاسى مەن حالىق كوپ جيىلاتىن ورىنداردا ۆەلودارىگەر اسا قاجەت. ءولىم ءقاۋپى تۋىنداپ تۇرعان اسا شۇعىل شاقىرىلىمداردىڭ 97% ۆەلودارىگەرلەردىڭ ۇلەسىنە تيگەن دەيدى سانايعاق. پوليسەيلەرگە دە بەلەسەبەت اسا قولايلى. قاشقان قىلمىسكەردى بەلەسەبەتپەن قۋعاننان وڭايى جوق. ءتىپتى، ءوتۋ قيىن، باسپالداعى كوپ كەدىر-بۇدىر جەرلەردەن وراعىتىپ وتەتىن بۇل مىنىسپەن قۇقىق قورعاۋشىنىڭ جۇمىسى الدەقايلا جەڭىلدەيتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. دىتتەگەن جەرگە مەيلىنشە جەدەل جەتۋ ءۇشىن پوليسەيلەر مەن دارىگەرلەر قۇزىرىنا ەلەكترلىجەتەگى بار تاۋ بەلەسەبەتتەرى بەرىلگەن. ولاردىڭ دوڭعالاعى دا تاباناستى تەسىلۋدەن ساقتاندىراتىن ارنايى شينالارمەن جابدىقتالعان.
ۆەلوسيپەد – تۋريستەردىڭ دە كولىگى
تۋريستىك تۋرلارى اسا تانىمال بريتان كورولدىگىندە ۆەلوسيپەد ارقىلى ساياحاتتاۋ جوعارى دەڭگەيدە جولعا قويىلعان ەكەن. عاسىرلاردان سىر شەرتكەن قامالدار مەن يمپەريا رۋحى سىڭگەن سارايلاردى، كەمبريدج، وكسفورد سىندى كونە وقۋ ورىندارىن جاياۋ جۇرگىنشى ارالاپ بىتە الماس. تيىسىنشە، كورىكتى، كوزايىم جەرلەردى بەلەسەبەتپەن ارالاپ شىعۋدىڭ عانيبەتى كوپ. قازاقستاندا دا ءقازىر تۋريستىك ساپارلاردىڭ ءتۇر-تۇرى شىعىپ جاتىر. اسىرەسە، ۇلان-عايىر اتىراپتىڭ عاجايىپتارىن پاش ەتەر ەتنوتۋريزمنىڭ كەلەشەگى مول. الماتى وبلىسىنداعى ساق قورعاندارى، كونە تۇركىستان قالاسى، تارازداعى كونە عيماراتتار، شىعىستاعى بەرەل قورعاندارى، ماڭعىستاۋداعى وقپان تاۋدىڭ ماڭايى، جەتىسۋدىڭ جايلاۋلارى، ورالداعى بوكەي ورداسى سياقتى تاريحي جەرلەرگە بەلەسەبەت تۋرلارى ۇيىمداستىرىلسا، باعزىدان سىر شەرتكەن مەكەندەردى جاقىنىراق تانىپ-بىلۋگە سەپتىگى تيەر مە ەدى؟! +
ءتۇيىن. جالپىسىندا اۆتوكولىكتەن كوپ زيان كەلەتىنى بەلگىلى. اۋانى لاستاعانى ءوز الدىنا، زور كەپتەلىسكە سەبەپ بولاتىنى تاعى بار. سول ءۇشىن وركەنيەتتى ەلدەردە كولىك قوزعالتقىشى مەن كولەمىنە قاراي سالىقتى كوبەيتۋ تاجىريبەگە مول ەنگەن. ال، قازاقستاندا سالىق سوماسى ءالى دە بولسىن سالىستىرمالى تۇردە ارزان. وسى سەبەپتەن دە ەلىمىزدە ۆەلوسيپەدكە جۇمىسقا قاتىنايتىن كولىك رەتىندە ەمەس، اندا-ساندا بوي سەرگىتەتىن ەرمەك رەتىندە عانا قارايتىن كوزقاراس قالىپتاسقان. بۇل كوزقاراستى وزگەرتۋ ۋاقىتتىڭ، قالا بەردى بيلىك پەن حالىقتىڭ ەنشىسىندە.
قانات اۋەسباي، Bnews.kz
