ءبىزدىڭ انىقتاما:
قۋاندىق شاماحاي ۇلى - ق ر مادەنيەت قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، ادەبيەتتانۋ سالاسىنىڭ دوسەنتى، مادريدتەگى حالىقارالىق جۋرناليستەر ۇيىمىنىڭ مۇشەسى، حالىقارالىق جۋرناليست.
قۋاندىق اعا، Qamshy.kz سايتىندا جاريالانعان ماتەريالدا نەگە بىزدە حالىقارالىق جۋرناليستەر جوق دەگەن سۇراققا ءبىراز جاۋاپ ىزدەگەن ەدىك. حالىقارالىق جۋرناليست رەتىندە ءسىزدىڭ الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى اتالعان ماسەلەگە قاتىستى پىكىر ءبىلدىرىپ، وي ايتىپ جاتقانىڭىز قۋانتادى. وسى ءساتتى پايدالانىپ كاسىبي مامان رەتىندە ءوزىڭىزدىڭ تاجىربيەڭىز بەن كەڭەستەرىڭىزدى، ۇسىنىستارىڭىزدى ءبىلۋ ءۇشىن كوكەيدە جۇرگەن سۇراقتاردى قويىپ، پىكىر الماسساق دەپ ەدىك.
حالىقارالىق جۋرناليستيكا جانە اقپاراتتىق سوعىس
ءقازىر حالىقارالىق جۋرناليست دەپ قانداي ءجۋرناليستى ايتا الامىز؟ قالام ۇستاعانداردى بۇل توپقا جاتقىزۋ ءۇشىن قانداي تالاپتار قويىلادى؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ وتە وڭاي. ول ءۇشىن حالىقارالىق جۋرناليستەر وداعىنىڭ جالپى پرينسيپتەرىمەن تانىسساڭىز جەتكىلىكتى. وندا بىلاي دەلىنەدى: «شىندىقتى قاستەرلەي وتىرىپ، ونى بىلگىسى كەلگەن جۇرتشىلىقتىڭ اقپارات الۋ قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ، قاجەت مالىمەتتىڭ ءبارىن زاڭدىلىققا ساي جيناپ، ءادىل سىناي ءبىلۋ، باسپا ءسوز ەركىندىگىن ءاردايىم نەگىزگە الۋ؛ تۇپكىلىكتى كوزى انىق دەرەكتەردى عانا باسشىلىققا الىپ، شىنايى اقپارات تاراتۋ؛ وزەكتى جاڭالىقتى جاسىرۋعا، دەرەك-دايەكتەردى بۇرمالاۋعا جول بەرمەۋ» ت.س.س.
سونداي-اق، ءىس قىزمەتىندە تەك ادال تاسىلدەرى عانا قولدانۋدى، ۇكىمەت ورنى مەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ىقپالىنان تىس بولۋدى تالاپ ەتەدى. ارينە، حالىقارالىق جۋرناليست بولۋ ءۇشىن باسپا ءسوز بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ۇلەسىن قوسۋمەن قاتار الەم ەلدەرىندەگى ارىپتەستەرىمەن ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-مادەني اقپارات الماساتىن، كاسىبي بىلىكتىلىگى مەن جازۋ شەبەرلىگى ارقىلى تانىلىپ، مويىندالعان بولۋعا ءتيىس. ونىڭ سىرتىندا تاعى ءبىر ماڭىزدى فاكتور بار. ەڭ اۋەلى ءسىزدىڭ ەلىڭىز الەمدەگى نەگىزگى ەكى ءىرى ۇيىمنىڭ بىرىنە مۇشەلىككە وتكەن بولۋى كەرەك. قازىرگى تاڭدا الەمدە حالىقارالىق جۋرناليستەردىڭ ەكى ۇيىمى بار. ءبىرى – بريۋسەلدەگى حالىقارالىق جۋرناليستەر وداعى، ەكىنشىسى – مادريدتەگى حالىقارالىق جۋرناليستەر ۇيىمى. الەم ەلدەرىنىڭ جۋرناليستەر وداقتارى وسى ەكەۋىنىڭ بىرىنە مىندەتتى تۇردە مۇشەلىككە وتكەن بولۋى ءتيىس. سوندا عانا ءسىزدى ۇسىنىپ، «حالىقارالىق جۋرناليست» دەگەن كۋالىك پەن مارتەبە بەرىلەدى.
جالپى، جۋرناليستەردىڭ وزگە دە حالىقارالىق ۇيىمدارى بارشىلىق. مىسالى، اقش-تا باس رەداكتورلاردىڭ، دۋبايدا حالىقارالىق باسپا ءسوز كلۋبتارىنىڭ دەگەندەي حالىقارالىق وداقتار قۇرىلىپ قىزمەتتەرىن جۇرگىزىپ جاتىر.
ارينە، ۋنيۆەرسيتەتتەردە اشىلعان ارنايى كلاسسيفاكتور بويىنشا حالىقارالىق جۋرناليستيكا ماماندىعىن وقىپ شىعۋعا بولاتىن شىعار. ءبىراق، ديپلوم الۋمەن حالىقارالىق جۋرناليست بولىپ كەتۋدىڭ ءوزى ەكىتالاي. قازىرگى تاڭداعى ءبىزدىڭ جوعارى ءبىلىمنىڭ دەڭگەيىنىڭ ءوزى قالاي ەدى، ءتىپتى، ديپلومدارىمىزدىڭ ءوزىن الەمنىڭ قاي ەلى مويىنداپ جاتىر؟
ەڭ باستىسى الەمدىك ستاندارتقا ساي بىلىكتى، تالانتتى ءارى كاسىبي ماماندىعىنا ادال بولۋى كەرەك قوي.
ءبىزدىڭ قازاق ءتىلدى باق-تاردىڭ ىشىندە حالىقارالىق جاڭالىقتاردى «ازاتتىق» سايتىنان عانا وقىپ جاتامىز. قالعان باق-تىڭ بارلىعى اۋدارما مەن كوشىرمە دەسەم ارتىق ايتپاعاندىق بولار. جالپى، قازاقستاندا حالىقارالىق جۋرناليستيكا بار ما؟ بولسا قاي دەڭگەيدە؟
قازىرگى كۇنگى «اقپاراتتىق سوعىس» الەمءنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارۋعا قابىلەتتى اسا ۇتقىر قۇرالعا اينالدى. بۇل ءوزى بۇگىن عانا اياق استىنان پايدا بولعان دۇنيە ەمەس. حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالعان كوممۋنيستىك ءتارتىپتى ۇستانعاندار مەن ليبەرالدىق كوزقاراستى نەگىزگە العان ەلدەر بولىپ ەكىگە قاق جارىلعان جۇيەارالىق «قىرعي-قاباق» سوعىس 1991 جىلى ليبەرالدىقتاردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالعان ەدى.
ونى سالىستىرامالى تۇردە عانا اياقتالدى دەگەنىمىز بولماسا، نەگىزى، ءقازىر دە جالعاسىپ جاتىر. سوسياليستىك لاگەر 60 جىلعا جۋىق ءومىر سۇرگەندە «سسسر» تارابى ءوزىن باتىس الەمىنە جاعىمدى جاعىنان تانىتا المادى. سەبەبى، كەڭەستىك-سوسياليستىك ۇگىت-ناسيحات ماشيناسىنىڭ قىزمەت ءتاسىلى تىم قارابايىر ءارى انايى ەدى. ولار كوبىنەسە، ءوز ازاماتتارىنىڭ «ميىن تازالاۋعا» تىرىسىپ، بار ونەرلەرىن سوعان سالدى. سونىڭ سالدارىنان بولسا كەرەك، ءفاشيزمدى جەڭۋگە كەڭەس وداعىنىڭ باستى ءرول اتقارعانىن وزدەرىنەن وزگە ەلدەردىڭ كوبىسىنە ايتارلىقتاي سەندىرە دە العان جوق.
ايتالىق، انگلو-ساكسوندىق الەمدە دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستىڭ جەڭىمپازى رەتىندە اقش پەن ۇلى بريتانيا عانا تانىلادى. كەڭەس وداعىنا بۇيرەكتەرى بۇرعان ەلدەردىڭ ءوزى سوسياليستىك ناسيحاتقا اسا قاتتى يلانعاندارى شامالى. مىسالى، اقش پەن ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىندە 1940-شى جىلداردىڭ سوڭىندا امەريكالىق بيلىك ورىستەتكەن كوممۋنيزمگە قارسى تەگەۋرىندى ارەكەتتەرگە كەڭەس وداعى ءىس جۇزىندە قارسى قوياتىنداي ەشتەڭەسى بولماي دارمەنسىزدىك تانىتتى. ونىڭ سىرتىندا كەڭەس وداعىن جاقتاۋشى بولىپ كەلگەن فرانسيا، يتاليا، گرەكيا ۇكىمەتى تاراپىنان دا قولداۋ تابا الماي سوسياليستىك لاگەر وقشاۋلاندى.
«امەريكا داۋسى»، «ازات ەۋروپا» راديوستانسيالارىنىڭ اقپاراتتارىنا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن تولقىن ىدىراتقىش قۇرىلعىلار ورناتىپ، «حابار تۇنشىقتىرۋ» ارەكەتتەرى كوممۋنيستىك الەمدە يادرولىق قارۋ تاسىمالدايتىن زىمىراننان دا ارتىق ءرول اتقارعاندىعى تۋرالى اڭگىمە قازىرگى كۇنى تاريحقا اينالدى. ول تۇستا كەڭەس وداعى باستاعان كوممۋنيستىك جۇيە ءباسپاسوزدى يدەولوگيالىق ۇگىت-ناسيحاتتىڭ باستى قۇرالىنا اينالدىرىپ ايرىقشا دامىتۋعا كۇش سالسا، باتىستىقتار راديوستانسيالارىن العا شىعاردى. كەڭەس وداعى ءبىر عانا جۋرنالدىڭ ايلىق تارالىمىن 12 ميلليون داناعا جەتكىزسە، باتىس الەمى وعان قارسى راديوستانسيالار ارقىلى تولاسسىز شابۋىلداپ جاتتى.
سول تۇستاعى تەليەۆيزيالىق «secam» جۇيەسى كوممۋنيستىك الەمگە، ال، «ntsecam» جۇيەسى باتىستىقتارعا تيەسىلى بولدى. وسى سەبەپتەن، باتىس ەلدەرىنەن اكەلىنگەن تەلەديداردىڭ جۇيەسىن اۋىستىرماسا نەمەسە ارنايى اداپترى بولماسا ونى قازاقستاندا نەمەسە بولگاريادا كورۋ، ءتىپتى دە، مۇمكىن ەمەس ەدى. راديونىڭ قىسقا تولقىندىق «FM» ءتۇرى باتىستىق ستاندارت، ورتا جانە ۇزىن تولقىنداعى «LM»، «WM» — كوممۋنيستىك جۇيەنىكى بولىپ قالىپتاسقان بولاتىن.
سىزدەردىڭ اتا-اجەلەرىڭىزگە ءمالىم «VEF» ترانزيستورى قىسقا تولقىندى ۇستامايتىن. راديونىڭ تولقىندارى، تەليەۆيزيانىڭ جۇيەسىنە دەيىن ەكى تاراپقا ءبولىنۋى – قىرعي-قاباق سوعىستىڭ ەلەۋلى ءبىر سالدارى بولاتىن. بۇل نەنى كورسەتەدى؟
ارينە، بۇل ەكى ءتۇرلى الەمدە اڭدىسۋمەن وتكەن ەلدەردىڭ ءاربىرى ءوز ازاماتتارىنىڭ ساناسىن كەلەسى جاقتىڭ اقپاراتىمەن «ۋلاندىرماۋ» ءۇشىن تابيعات جاراتقان تولقىننىڭ ءوزىن مەنشىكتەپ الۋدان تۋعان تاريحي شىندىق ەدى. قىسقاسى، اينالىپ كەلگەندە، قىرعي-قاباق سوعىستىڭ دا ەڭ باستى قۇرالى – اقپارات بولدى. ەكى جۇيە اراسىندا عانا مۇنداي ارپالىس وربۋمەن شەكتەلە قويعان جوق. ءبىر جۇيەدە بولا تۇرا كورشىلەس ەلدەردىڭ ءوزى ءارقايسى ءبىر-بىرىنىڭ مادەني ىقپالىنىڭ ەكسپانسياسىنان ازاماتتارىن، ۇلتىن قورعاۋدىڭ قامىمەن جانتالاستى. ايتالىق، فرانسيا ءوز ازاماتتارىنىڭ اسىرە امەريكالانۋىنان ساقتانىپ، ۇلتتىق تەليەۆيزياسىن «mesecam» جۇيەسىنە اۋىستىرسا، سولتۇستىك كورەيا جاپونيانىڭ اقپاراتتىق ىقپالىنان قورعانۋ ءۇشىن «ntsc 4.43» دەگەن تەلەجۇيەنى ىشكى كورسەتىلىمدەرىنە قولدانعان. ماقساتى، تەك سىرتتان كەلەتىن اقپاراتتى جابۋدى عانا كوزدەدى.
جالپى، بەلگىلى ءبىر مەملەكەت ۇلتتىق ەرەكشەلىگى مەن بولمىسىن، مۇددەسىن، ىشكى ساياساتىن قورعاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن اقپاراتتىق ساقتىققا كوشەتىندىگىن وسىدان اڭعارۋعا بولادى. قاراپايىم تۇردە بەينەلەپ ايتساق، اقپاراتتان تۇراتىن بۇرشاقتى جاڭبىردىڭ اڭعال جۇرتتىڭ تاس توبەسىن ويىپ كەتۋىنەن قورعاپ، قالقان جاساعان ىسپەتتى ارەكەت. قازىرگى تاڭدا دا ءبىز تالقىلاپ وتىرعان حالىقارالىق جۋرناليستيكانىڭ دا باستى قارۋ-جاراعى – اقپارات .
ءوز ىقپالىن ارتتىرىپ، الەمدى اۋزىنا قاراتقىسى كەلگەن كەز كەلگەن يمپەريا اقپارات قۇرالدارىن پايدالانا وتىرىپ، سىرتقى ناسيحاتقا اسا دەن قويادى. شىعىستاعى كورشىمىز جۇڭگو ەلى بۇرىن دا، ءقازىر دە وزدەرىنىڭ «مادەنيەت ارقىلى دوستاسۋ» ساياساتىنان اينىعان جوق، اقپاراتتىق ەكسپانسياسىمەن اينالاسىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرۋمەن كەلەدى. ەجەلدەن وزدەرىن الەمنىڭ ورتالىعى («جۇڭ-گو ۆان-سۋي») سانايتىن ولاردا ءقازىر كونفۋسييدىڭ ورنىن تەليەۆيزيا مەن كينو باسقان.
بۇگىنگى تاڭدا قىتايدىڭ ورتالىق تەليەۆيزياسى 13 ارنا ارقىلى ىشكى اقپاراتتارىن بىرنەشە تىلدە تاراتادى. ولار شىڭجاڭعا ارناعان 13-ارناسىن ۇيعىرشا ەمەس، تاۋلىك بويى قازاق تىلىندە تاراتىپ وتىر. ونىڭ سەبەبى نە؟ ارينە، ونىسى، ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋدىڭ امالى. ورتا ازياداعى تۇركى ءتىلدى ۇلتتارمەن بىرگە قازاقستانعا وسى تەلەباعدارلامانىڭ تاراتىلۋىنا كەڭ مۇمكىندىك بار. تاعى ءبىر جاقىن كورشىسى مونعولياعا دا ولار اقپاراتتىق ىقپالىن ارتتىرۋعا بارىن سالىپ جاتىر.
مۇنداي ۇردىستەن باتىس ەۋروپا ەلدەرى دە شەت قالىپ جاتقان جوق. BBC – ۇلىبريتانيا مەملەكەتى تاراپىنان قارجىلاندىرىلاتىن تەلەكومپانيا. سوندىقتان، بريتان ەلىنىڭ سىرتقى ناسيحاتى مەن ىقپالىن ارتتىرۋدى كوزدەيتىن قۇرالى ەكەندىگى ايدان انىق. سول سەكىلدى «دويچە ۆەللە» دە گەرمانيانىڭ سىرتقى ناسيحاتىنىڭ باستى قۇرالى. ال، ىشكى جاعدايىندا ولاردىڭ ەشبىرى شەتەل باعدارلامالارىمەن ءوز كورەرمەندەرىن باس-كوزسىز توپەلەپ وتىرعان جوق.
قازاق قوعامىن ەلدەگى جاعدايدان گورى مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى سۋنامي قاتتى «تولعاندىرادى»
-وسى ورايدا قازاقستاننىڭ اقپارات سوعىسىنداعى قام-قارەكەتى تۋرالى دا ايتا وتىرساڭىز.
سوڭعى جىلدارداعى مالىمەتكە جۇگىنسەك، ەلىمىزدە ءىس جۇزىندە 2697 ب ا ق جۇمىسىن جۇرگىزىپ وتىرعان كورىنەدى. ونداعى ءقازاقتىلدى ب ا ق ۇلەسى جالپى سانىنىڭ نەبارى 19،1%-ىن قۇرايدى، ءورىستىلدى – 33،4%، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگىسى 35%، 12،5% – قازاق، ورىس جانە باسقا دا تىلدەردە ەكەن. بارلىق 2427 باسپادان 1619 گازەت ەسەپتەلەدى، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك – 328، جانە 1291ء-ى – مەملەكەتتىك ەمەس. قازاق تىلىندە باسىلاتىن – 437 گازەت، ورىس جانە باسقا تىلدەردە – 587، قازاقشا جانە ورىسشا – 479، قازاق، ورىس جانە باسقا تىلدەردە – 116. جۋرنالداردىڭ جالپى سانى – 808، 172 جۋرنال – مەملەكەتتىك، 636 – مەملەكەتتىك ەمەس. شىعارىلاتىن جۋرنالداردىڭ جالپى سانى ورىس تىلىندە – 304، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە – 237، قازاق، ورىس جانە باسقا تىلدەردە – 162، قازاق تىلىندە – 105.
ەلدە 259 ەلەكتروندىق ب ا ق ارەكەت ەتەدى، ونىڭ ىشىندەگى – 52 (مەملەكەتتىك – 11، مەملەكەتتىك ەمەس – 41، ەفيرگە قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە شىعادى)، راديوكومپانيالار – 49 (مەملەكەتتىك – 5، مەملەكەتتىك ەمەس – 44، ەفيرگە قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە شىعادى)، كابەلدى تەليەۆيزيا وپەراتورلارى– 152، سپۋتنيكتىك حابار تاراتۋ وپەراتورلارى – 6 (مەملەكەتتىك – 1، مەملەكەتتىك ەمەس – 5). اقپاراتتىق اگەنتتىكتەردىڭ جالپى سانى – 11، ونىڭ 10-ى مەملەكەتتىك ەمەس، بىرەۋى مەملەكەتتىك.
قازىرگى قازاق كورەرمەندەرى مەن تىڭدارمانداردىڭ تۇتىنىپ اقپاراتتارىنىڭ كوپ بولىگى شەتەلدىك كوزدەردەن الىنىپ وتىر. ولار ID TV كابەلدىك جۇيەسىنە تاپسىرىس بەرىپ، قالاعان باعدارلاماسىن كورىپ، جات مادەنيەت ەكسپانسياسىن ەش بوگەتسىز قابىلداي الادى. اقپارات قۇرالدارىنىڭ وزگە تۇرلەرىنە دە بىزدە ەش توسقاۋىل جاسالمايدى. كابەلدىك تەليەۆيزيا جۇيەلەرىنە كىمنىڭ يەلىك ەتەتىنى، وعان جاسالاتىن باقىلاۋ بار ما، ول جاعى ازىرشە بەيمالىم.
ءار وتباسى اي سايىن كىمگە نە ءۇشىن تولەماقى ۇسىنىپ وتىرعانىن بىلۋگە تولىقتاي قاقىلى. ءبىراق، قازاقستاندا كوپ جاعدايدا «كوممەرسيالىق قۇپيا» دەگەن جەلەۋمەن اۋىزدى جاۋىپ تاستاۋ قاتتى ەتەك جايعان. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى ءبىر قالا كوشەسىندە بولعان جارىلىس، قىتايداعى جەر ءدۇمپۋى، ارال ماڭىنداعى ەلدەردە بولعان سۋنامي ءوزىمىز تۇراتىن كوشەنىڭ ماڭىندا بولعان جول كولىك اپتىنان بەتەر ءبىزدى قاتتى دۇرلىكتىرەدى.
قازاقستان ازاماتتارى ەل ىشىندەگى قوعام قايراتكەرلەرى مەن ساياساتكەرلەردەن گورى كورشى رەسەيدەگى ساياسي تۇلعالاردى بەس قولدىڭ سالاسىنداي جەتىك بىلەدى. سىرتقى اقپاراتتىڭ ىقپالى بۇگىنگى كۇنى ەل ازاماتتارىنىڭ ساناسىن ابدەن تۇمشالاپ العان. ءىشىنارا ۋلاپ تا جاتىر. جاستارىمىزدىڭ الدى سيرياعا بارىپ، سوعىسقا قاتىسىپ ءجۇرگەن جايلارى بار. وسىلايشا، ءبىز ازاماتتارىمىزدىڭ ساناسىن ەش سۇزگىسىز قالدىرىپ، اقپاراتتىق تاسقىن مەن الاپات داۋىلدىڭ الدىندا ەش قورعانسىز قالدىردىق.
يدەولوگيالىق قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالعاندا جەڭىلىس تاۋىپ، ليبەراليزمگە مويىنسىنعانداردىڭ جۋان ورتاسىندا ءبىز دە بارمىز. ءبىراق، ودان ساباق الىپ، اقپاراتتىق سوعىسقا توتەپ بەرۋ ءۇشىن حالىقارالىق جۋرناليستيكانىڭ قىرى مەن سىرىنا قانىعۋعا تىرىسىپ جاتقانىمىز شامالى.
قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالعانىمەن اينالامىزدا اقپاراتتىق ەكسپانسيا، نەوكولونيزم ءۇشىن تايتالاس تولاستاماق تۇرماق، بارعان سايىن ءورشىپ بارادى. قازىرگى تاڭدا قازاقتىڭ ساناسىن جاۋلاپ يەلىك ەتۋگە فاشيزم، ليبەراليزم، نەوكوممۋنيزم، پانيسلاميزم ءبارى مۇددەلى. ءبىز دە ءوز كەزەگىمىزدە جىلت ەتكەننىڭ ءبارىن شەتتەن ىزدەيمىز، «بىرەۋدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق» كورەمىز. شەتتەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان اقپاراتتىق، جارنامالىق ناسيحاتتى ەشبىر سۇزگىسىز قابىلدايتىنىمىز دا سوندىقتان.
سونىمەن قاتار، باسپا ءسوز بوستاندىعىن ءوز مۇددەسىنە لايىقتاۋدى كوزدەيتىن كۇشتەر ب ا ق دەربەستىگىن بارىنشا شەكتەپ، ونى وليگارحيالىق توپتارعا، ساياسي-قارجىلىق كومپانيالارعا تەلمىرتىپ قويۋعا ىنتالى.
ءقازىر قازاقستاندا رەسەي تاراپىنان اعىلىپ جاتقان مەديا ونىمدەر اقپاراتتىق تانىمنان بۇرىن ىقپال ەتۋ ۇگىت-ناسيحاتتىق سيپاتى باسىم بولىپ جاتىر.
تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامۋىنىڭ ناتيجەسىندە ادامزات تاريحىندا الماسقان بارلىق اقپاراتقا تەڭ كەلەتىن مالىمەتتى سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە الىپ ۇلگەرگەن ەكەنبىز. ەگەر، اقپارات كەرەعار مازمۇنداعى ناسيحات سيپاتتاعى قالپىندا «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى العان» بولسا، ءوزىندىك ويسىز، قۇندىلىقتان ادا، كوزقاراسى تياناقسىز ماڭگۇرتتىككە اينالدىرۋعا وسىنىڭ ءوزى-اق مولىنان جەتەدى.
ەڭ الدىمەن، اقپارات سالاسىنداعى شەتەل ينۆەستيسياسىنا باقىلاۋ جاساۋمەن قاتار، جات ءدىني اعىمداردى، ءتۇرلى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن ناسيحاتتايتىن سان الۋان جوبالاردىڭ دا استارىنا تەرەڭ ۇڭىلۋگە تۋرا كەلەدى. رەسەيلىك، قىتايلىق، امەريكالىق، وزبەكستاندىق جانە وزگە دە كىمدىكى ەكەنى بەيمالىم تەليەۆيزيا ارنالارىنىڭ تارالۋىنا، اعىلشىن، ورىس، جۇڭگو، گەرمان تىلدەرىندە باعدارلاما تاراتاتىن راديو ستانسيالاردى دا نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى.
بۇگىنگى كۇنى ولار حابارلارىن شەتتەن تاراتسا، ەرتەڭگى كۇنى ەل ىشىنە ەنىپ تە قىزمەتىن جۇرگىزە باستاۋى عاجاپ ەمەس. بۇل – بىرىنشىدەن. ال، ەكىنشىدەن، سىرتقى اقپارات ەكسپانسياسى مەن ناسيحاتىنان تىس ىشكى مانيپۋلياسيا، اقپاراتتىق اداستىرۋشىلىق، جالعان اقپارات تاراتۋ، ازعانا توپتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن ب ا ق اتاۋلى بولماۋىن، مەيلىنشە، كوپتىڭ ورتاق مەنشىگى باسىمدىق بەرەتىن نىسان رەتىندە ۇيىمداستىرىلعانى ابزال.
اقپارات قۇرالى قوجايىندىكى بولعانىمەن باسپا ءسوز ەركىندىگى ءاردايىم حالىقتىكى بولىپ قالا بەرەدى. انىعىنا كەلگەندە، اقپارات تاراتۋعا قولدانىلاتىن تەحنيكالىق قۇرالدار، عيمارات، كەڭسەلەردى مەنشىكتەۋگە بولادى، ال، اقپاراتتىڭ ءدال ءوزىن جانە ونىڭ تارايتىن اۋە تولقىنىنا ەشكىم يەلىك ەتپەۋى كەرەك. اتالمىش ارا جىكتى اجىراتىپ، ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ەلدەگى بارلىق اقپاراتتىق قۇرالدار اكسيونەرلىك قوعام تۇرىندە ۇيىمداستىرىلعانى دۇرىس بولماق.
شەتەلدىك ناسيحات تۇرپاتىنداعى باعدارلامالار مەن جاريالانىمداردىڭ اقپاراتتارىنا قويىلاتىن باقىلاۋدى كۇشەيتكەنىمىز بولماسا، ەل ىشىندە تارايتىن اقپاراتتارعا مەيلىنشە ەركىندىك بەرىلگەنى ءجون.
ال، جاعدايىمىز الەمدىك ستاندارتتىڭ ولشەمدەرىنە بارلىق جاعىنان تولىقتاي ساي كەلمەي تۇرعان كەزدە بىزدەگى حالىقارالىق جۋرناليستيكا تۋرالى ايتۋعا ءسال ەرتەرەك سەكىلدى كورىنەدى.
قازاق جۋرناليستەرى كىمدى ۇلگى تۇتۋى ءتيىس؟
«قازاقستاندا حالىقارالىق جۋرناليست جوق» دەگەن سىڭايدا ماتەريال جازعان ەدىك، ونى وقىرماندار ءارقيلى قابىلدادى. حالىق بىلمەي جاتقان حالىقارالىق جۋرناليستەر كىمدەر، قازاق ءتىلدى ونداي ماماندارىمىز بار بولسا، ءقازىر قايدا ءجۇر؟
حالىقارالىق جۋرناليستيكانىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن جەكەلەگەن جۋرناليستەردىڭ بارىن جوققا شىعارۋعا بولماس. «ازاتتىق»، ۆسس (داۋلەت ءجۇمادىل)، «امەريكا داۋسى» (بيگەلدى عابدۋللين) راديولارىنىڭ قازاق بولىمىندەرىندە جۇمىس ىستەگەن ساناۋلى جۋرناليستەردى سولاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولار، بالكىم. «ازاتتىقتا» بۇرىن قىزمەت ىستەگەن، ءقازىر دە ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن شىعارماشىلىق ۇجىمدى حالىقارالىق جۋرناليستيكا تالاپتارىنا ساي كەلەدى دەپ ساناۋعا بولاتىن شىعار.
ەڭ بەرگىسىن ايتقاندا، ونداعى جۋرناليستەردىڭ سىڭارجاقتىققا جول بەرمەيتىندەرىن، وقيعاعا مەيلىنشە بەيتاراپ قاراپ، اقپاراتتىق ءتۇرلى كوزدەرىنەن سىلتەمە جاساپ، پىكىرالۋاندىعىن ۇستاناتىنىن، سۋبەكتيۆتىك جەكە كوزقاراسىن ماقالالارىنا تىقپالاي بەرمەيتىندىگىن جازبالارىنان اڭعارۋعا بولادى. وسىنىڭ ءوزى ولاردىڭ حالىقارالىق جۋرناليستيكاعا بەيىمدەلگەنىن كورسەتەدى.
بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، قازاق ءباسپاسوزى تاريحىندا تۇڭعىش حالىقارالىق جۋرناليست رەتىندە حاسان قاليبەك ۇلى ورالتايدى ەرەكشە اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. ول كىسى ءوزىنىڭ سانالى ءومىرىن بولشيەۆيزممەن، كوممۋنيستىك وتارلىقپەن كۇرەسكە ارنادى. تەك شىندىقتى جازۋدى عۇمىرلىق ماقساتى ەتىپ العا قويدى.
بۇگىنگى كۇنى 30 جىلدىعى اتالىپ وتىرعان 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى جايىندا بۇكىلالەمگە العاش رەت دابىل قاعىپ، قازاق جاستارىنا جابىلعان اۋىر دا قاسىرەتتى ساياسي جالاعا قاسقايىپ قارسى تۇرعىن جالعىز تاريحي تۇلعا دا وسى حاسان اعامىز بولدى.
الدىمەن وزىمەن قىزمەتتەس جۋرناليستەرىن جيناعان حاسان اعا ورىس كوممۋنيستەرى قازاق حالقىن نەگىزسىز جابىرلەپ قانا قويماي ادىلدىك ءۇشىن بەيبىت تۇردە وركەنيەتتى كۇرەسكە شىعىپ، الاڭعا جينالعان جاستارعا «ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار، قاراقشى-بۇزاقىلار» دەپ جالا جاۋىپ جاتقانىن مالىمدەي كەلە الەمدىك قاۋىمداستىققا شىنايى جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، ناقتى اقپارات بەرۋگە اتسالىسۋلارىن وتىنگەن.
قازاقتارعا جاسالعان سوۆەتتىك وزبىرلىقتى اشكەرەلەۋگە، وعان قارسىلىق تانىتىپ، الماتىلىق قانداستارعا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرى مەن تۇركى تەكتى باۋىرلاستاردىڭ ىنتىماقتاسا وتىرىپ، ءار ءىرى قالاداعى سوۆەت ەلشىلىكتەرى الدىندا نارازىلىق جيىندارىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىن قالادى. جەلتوقسانداعى باس كوتەرۋدى قازاق جەرىندە باستالعان جاڭاشا بەتبۇرىستىڭ نىشانى دەپ بىلگەن حاسان ورالتاي سول كۇنى-اق باتىس ەلدەرى راديولارى مەن تەليەۆيزيا ارنالارىنىڭ باستى جاڭالىقتارىن الماتىداعى نارازىلىق جيىنىنا قاراي بۇرىلۋىنا ىقپال ەتە الدى. سوۆەت ەلىنىڭ قولشوقپارىنا اينالعان كەيبىر كۇشتەردىڭ قازاق جاستارىنا كۇيە ەتىپ جاعىلعان، وقيعانىڭ ءوڭى اينالدىرىلىپ، قاساقانا بۇرمالانعان ماسكەۋلىك جالانى بىقسىتۋلارىنا قاراماستان باتىستىق اقپارات قۇرالدارى وقيعانىڭ ءمان-جايىنان جۇرتشىلىقتى حاباردار ەتە الدى.
سەنزۋرا تورلاعان سوۆەت قوعامىنان شىنايى اقپاراتتىڭ الىنۋى، وقيعاعا دۇرىس باعا بەرىلۋى مۇمكىن ەمەستىگى مالىمدەلدى، الماتىداعى الاڭعا شىققانداردىڭ ارەكەتتەرى زاڭدى، تالاپتارىنىڭ اقىلعا قونىمدى ەكەندىگى تۇتاستاي بولماسا دا، اۋپىرىمدەپ الەمگە جەتىپ جاتتى. حاسان ورالتاي جەلتوقسان وقيعاسى جونىندە تام-تۇمداپ الىنعان ءاربىر دەرەكتى شەبەرلىكپەن پايدالانىپ، ماقالا ازىرلەپ كۇن سايىن راديوەفير ارقىلى ءوزى وقىپ، ونى اعىمداعى ءىستىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدىردى. ءبىراق، مۇنىمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. كوپتەگەن ەلدەردەگى ارىپتەستەرىنە، جۋرناليستىك ۇيىمدارعا، عالىمدارعا، زيالىلارعا حات جازدى، قازاقستاندا بولعان وقيعانىڭ استارىن الەم جۇرتشىلىعىنا دۇرىس ءتۇسىندىرىلۋىن، سوۆەتتىك وزبىرلاردىڭ جاپقان جالاسىنىڭ جالعان ەكەندىگىن ۇقتىرىلۋىن سۇرادى.
وسىلايشا، جەلتوقسان اقيقاتىن اشىپ، شىندىقتى الەم حالىقتارىنا جەتكىزۋ ءۇشىن تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، شىرىلداعان جان ميۋنحەندە جالعىز حاسان اعا عانا بولدى. «ازاتتىق» رەداكسياسىندا ءبىرقاتار قازاق جۋرناليستەرى قىزمەت ەتەتىن. الايدا، ولاردىڭ ەشبىرى سەلت ەتپەگەنى تاڭدانىس تۋدىرادى. سويتە تۇرا قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن «جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىن تاسقا شاپقانداي» 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسكە ءۇن قوسىپ، كوپ ءىس تىندىرعانداي ءتۇرلى ەستەلىكتەر ايتىپ جۇرگەن.
ال، حاسان اعامىز جۇمىسىنان اقى-پۇلسىز رۇقسات الىپ، ءوز قاراجاتىمەن تۇركياعا بارعان. ونداعى ماقساتى – قازاقتار كوپ شوعىرلانعان قالالارعا بارىپ، جەلتوقسان كوتىرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردى قارالاۋشىلارعا قارسىلىق بىلدىرۋگە، سوۆەت ەلشىلىكتەرى مەن وكىلدىكتەرى الدىنا بارىپ نارازىلىق جيىندارىن ۇيىمداستىرۋعا ۇيىتقى بولۋ ەدى. سول ارقىلى الەم ءباسپاسوزىنىڭ نازارىن وقيعاعا اۋدارۋ، دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ قازاق جاستارىن دۇرىس تۇسىنۋلەرىنە ىقپال جاساۋدى كوزدەدى. ىستانبۇل، ءىزمىر قالالارىنداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ يگى جاقسىلارىن جيناپ، قازاق دەگەن اتپەن ءتۇرلى قور قۇرىپ بەلسەندىلىك تانىتىپ جۇرگەن ازاماتتارعا «تىم بولماسا، ۇلتتىق كيىمدەرىڭدى كيىپ، باسپا ءسوز رەداكسيالارىنا، ەلشىلىك عيماراتتارىنا بارىپ»، قازاق ەلىندە بولعان جەلتوقسان وقيعاسىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋلەرىن سۇراپ، اپتا بويى جالىنۋمەن بولسا دا ناتيجە شىقپاعان. ولاردىڭ ءبىر بولىگى «ءبىز ساياساتقا ارالاسپايمىز» دەسە، ءىشىنارا «ورىستىڭ قازاعى ءۇشىن باسىمىزدى بالەگە تىگە المايمىز» دەپ ساندالعانداردىڭ كەزدەسكەنىن دە حاسان ورالتاي قىنجىلا جازدى.
مىنە، ناعىز حالىقارالىق ءجۋرناليستىڭ كەيىنگى بۋىنعا كورسەتكەن ۇلگى-ونەگەسى. ءبىز وسىنداي تاريحي تۇلعالاردى «حالىقارالىق جۋرناليست» دەپ ماقتان تۇتۋىمىزعا بولادى.
اقپاراتتىق ساياساتقا رەفورما كەرەك
1993 جىلى مادريدتەگى حالىقارالىق جۋرناليستەر ۇيىمىنا مۇشە بولىپ، بۇۇ مەن يۋنەسكو مويىنداعان حالىقارالىق ءجۋرناليستىڭ ءبىرىسىز. اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ شاقىرتۋىمەن ۆاشينگتوندا، رەستوندا، ارلينگتوندا، نيۋ-ورلەاندا، كولۋمبيا-ميسسۋريدە، اتلانتادا، نيۋ-يوركتە بولىپ، بىرنەشە جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەت ماماندارىمەن تاجىريبە الماسقان ەكەنسىز. باتىسپەن سالىستىرار بولساق ءبىزدىڭ حالىقارالىق جۋرناليستەردى دايىنداۋداعى باستى كەمشىلىگىمىز نەدە؟
ءبىزدى باتىس وركەنيەتىمەن سالىستىرار بولساق، ءدال وسى جۋرناليست ماماندارىن دايارلاۋ جاعىنان ءبىر عاسىرعا ارتتا قالىپ ءجۇرمىز. اششى بولسا دا شىندىق وسى. نيۋ-يوركتاعى كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليزم فاكۋلتەتىندەگى ارىپتەستەرىمىزدىڭ ورتاسىندا بولعانىمىزدا باكالاۆرلىق ءبىلىم الۋعا كەلگەن ستۋدەنتكە العاشقى ساباقتى قالاي سۇراق قويۋدى ۇيرەتۋدەن باستايتىنىن كورگەنبىز. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. اسىرە قىزىل ءسوزدى ەمەس ومىرلىك ءماندى دەرەكتى ءپىر تۇتاتىن امەريكان ءجۋرناليزمى سۇراق دۇرىس قويىلعاندا عانا ءتىلشى اقپارات تابا الادى دەگەن قاعيدانى قاتاڭ ۇستانادى.
ۋنيۆەرسيتەت ۇستازدارى مەن عالىمدارى اقپارات قۇرالدارىنىڭ وزەكتى پروبلەمالارىن «كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليزم شولۋى» دەپ اتالاتىن اي سايىنعى جۋرنالدا تۇراقتى تالقىلاپ، پىكىرلەسەدى.
بىزدەگىدەن وزگەشەلىگى ءتىل تۋرالى عىلىمدى عانا تاپتىشتەپ وقىتا بەرمەيدى. كەرىسىنشە، جۋرناليستيكانىڭ كاسىبي پاندەرىنە ەرەكشە دەن قويادى. مىسالى، ونداي پاندەر رەداكتورلاۋ ءىسى، جازۋ شەبەرلىك، گازەت جانە ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنا جاڭالىقتار ازىرلەپ جازۋ، رەداكتورلاۋ نەگىزدەرى دەگەن اتاۋلارعا يە. كومپيۋتەرمەن جۇمىس، ينتەرنەت سايت، مۋلتي مەديا جۋرناليستيكا سەكىلدى بىزدە ءالى قولعا الىنباعان، الىنسا دا كوزبوياۋشىلىققا اينالعان پاندەر ولاردا ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ساباقتارعا اينالىپ ۇلگەرگەن.
كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جوننەت ابەلەستىڭ «ستۋدەنت وقۋعا تۇسكەن كەزدەن باستاپ بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتى تاڭداپ زەرتتەيدى. بىتىرەردە سول بويىنشا ديپلومدىق جۇمىس جازادى»، -دەگەنى ەسىمدە. بىزدە ديپلوم جازۋ دەگەن سوڭعى كەزدە «كوپيروۆات، ۆستاۆيت» بولىپ كەتكەنى بەلگىلى عوي.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ماگيستراتۋرا ءبولىمىنىڭ پروفەسسورى اننا نيلسوننىڭ «جۋرناليست بەلگىلى ءبىر لاۋازىم يەسىنە نەمەسە قارجى توپتارىنا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس ەمەس، قانداي جاعدايدا دا ءوز كاسىبي ەتيكاسىنا ادال بولىپ قوعامعا كىزمەت ەتۋگە مىندەگگى» دەگەندى ول ەرەكشە اتاپ ايتقانى جادىمدا ساقتالىپتى.
ونداعى ءبىر ەرەكشە اتاپ ايتار جايت، ساباق بەرەتىن وقىتۋشىلار مەن پروفەسسورلاردىڭ جۇمىسىنا ستۋدەنتتەر باعا بەرىپ وتىرادى. ۋنيۆەرسيتەت باسشىلارى ستۋدەنتتەردىڭ پىكىرىمەن ءىس جۇزىندە ساناسادى. جالپى، امەريكالىقتاردا كوزبوياۋشىلىق، فورماليزم دەگەن اتىمەن بولمايدى. امەريكالىقتاردىڭ ءاربىر جۇمىسقا دەگەن مۇقياتتىلىقتارىنا ەرىكسىز تاڭداناسىڭ.
قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ جۋرناليستيكاسىنىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇرماعانى بەلگىلى جايت. جاس مامانداردى ازىرلەۋدە دە ولقى تۇستارىمىز جەتەرلىك. وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالى، جابدىقتار، تەحنيكالىق ماتەريالداردىڭ جەتىسپەۋى سالدارىنان جانە عىلىمي مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن ستۋدەنتگەر قاتارىنا قوسىلعان گرانت يەلەرى تاراپىنان ءارتۇرلى الاڭداۋشىلىقتاردىڭ تۋىنداپ وتىرعانى دا راس. ولاي بولسا، جۋرناليستيكا ماماندىعىن وقىتۋداعى باتىس وركەنيەتىنىڭ ءداستۇرلى جانە جاڭاشا تىڭ جولدارىمەن، الەمدىك ۇردىسپەن ەتەنە جاقىن تانىسۋدىڭ ماڭىزى ايتارلىقتاي. ول ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن جاپپاي مەڭگەرۋىمىزگە تۋرا كەلەدى.
ب ا ق پەن ۇكىمەت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ جالپى سيپاتى مەن مەملەكەتتىڭ باسپا ءسوز جونىندەگى ساياساتىنا دا شىنايى رەفورما كەرەك. جۋرناليستەردى زاڭدىق تۇرعىدان قورعاۋ جولدارىن دا جەتىلدىرە تۇسسەك، قانەكي. جۋرناليستەردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىكتەرىن جەتىلدىرۋ، قايتا دايارلاۋ، پراكتيكاداعى ب ا ق قىزمەتكەرلەرىن وقىتۋ ءىسى قولعا الىنىپ، «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى باتىس ەلدەرىنە جىبەرىپ جاتقانى كوڭىلگە ۇلكەن ءۇمىت ۇيالاتادى.
حالىقارالىق جۋرناليست ماماندىعىن ساياساتتانۋ نەمەسە حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىندە وقىتقان دۇرىس دەپ جۇرگەندەر بار. ءسىز وسى پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
قازىرگى ستۋدەنت دەگەنىمىز ۇستەلدەن باس كوتەرمەي وتىرىپ، كىتاپ وقي بەرەتىن نەمەسە ۇستازدىڭ وقىعان دارىسىنەن بەلگىلەپ العان ازىن-اۋلاق مالىمەتتى جاتتاپ الىپ ونىسىن سەمينار ساباعىندا اينا-قاتەسىز ايتىپ بەرەتىن «سوۆەتتىك زاماننىڭ» تۇلەگى ەمەس. ول ءداۋىر الدەقاشان كەلمەسكە كەتتى. ايتالىق، بيزنەس، قارجى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتقان ستۋدەنتتى مىسالعا الايىق. ول الدە ءبىر ەلدە اقشا ساياساتى وزگەرگەنى جايىندا اقپاراتتىڭ تەلەارنا ارقىلى حابارلانعانىن قۇلاعى شالدى دەلىك. تولىق اقپاراتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ول قانداي ارەكەت جاسايدى؟
1. Google، Wikipedia بويىنشا ءتۇرلى اقپارات كوزدەرىنىڭ دەرەكتەرىمەن تانىسادى
2. Youtube-تەن اقپاراتقا قاتىستى Podcast-تەردى كورىپ تىڭدايدى. وندا كاسىبي ماماندار مەن سالا عالىمدارىنىڭ سۇحباتتارى، بەينە دارىستەرى دە كەزدەسەدى.
3. Twitter ارقىلى ءوز ۇستازدارىمەن نەمەسە الەمنىڭ وزگە ىرگەلى وقۋ ورىندارىنىڭ ماماندارىمەن بايلانىسقا شىعىپ سۇراق قويۋلارىنا بولادى. ايتالىق، گارۆارد، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتتەرى پروفەسسورلارىنىڭ ءبارىنىڭ Twitter پاراقشالارى بار. ستۋدەنتتەر ءوز سالالارى بويىنشا تىركەلە الادى.
4. Facebook نەمەسە وزگە فورۋم سايتتار ارقىلى ارنايى تاقىرىپقا ساي تالقىلاۋ ۇيىمداستىرا الادى. مۇنىڭ پايدالى جاعى كوپتىڭ پىكىرىمەن تانىسىپ، ولارمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس جاساۋعا بولاتىندىعىندا.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، بەلگىلى دەڭگەيدە جان-جاقتى اقپاراتقا قانىعىپ، ءتۇرلى مالىمەت العان سوڭ ستۋدەنت ءوز تۇجىرىمى مەن پايىمىن بلوگىنە نەمەسە پاراقشاسىنا جازىپ، ءوز كوزقاراسىن جالپاق جۇرتقا جەتكىزە الادى. سونىمەن قاتار google groupء-تى پايدالانا وتىرىپ، اركىم وزىمەن مۇددەلەس، پىكىرلەس جانداردى تاۋىپ بىرىگە الادى.
ولاي بولسا، جاڭا زامان ويشىلى دەن سياو پين ايتقانداي «مىسىقتىڭ ءتۇسى اق پا، قارا ما ءبارى ءبىر، تەك تىشقان اۋلاسا بولدى» دەمەكشى، قاي فاكۋلتەتتە بولعانىنا قاراماستان لايىقتى ءبىلىم الىپ شىقسا بولدى.
وڭىرلىك باسىلىمداردا قىزمەت ەتكەن ءجۋرناليسسىز. ايماقتىق جۋرناليستيكانىڭ قازىرگى جاعدايىن قالاي باعالايسىز؟
قازىرگى ايماقتىق جۋرناليستيكانىڭ ءحالى مۇشكىل. مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا، تەندەرگە تەلمىرگەن ءباسپاسوزدىڭ جايىن ايتىپ، قارا بۇلتتى ۇيىرە بەرگەننەن نە پايدا؟ جالپى، قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ ءبارى جاپپاي دەموكراتيالانعان، تاۋەلسىز جالپىۇلتتىق باسپا ءسوز ومىرگە كەلگەن تۇستا عانا بۇل جايىندا كەڭ ءورىستى، ساليقالى اڭگىمە قۇرۋعا بولادى. ءقازىر ەرتە. «مەزگىلسىز شاقىرعان تاۋىقتىڭ باسى شابىلادى» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان، ازىرشە، ءالىپتىڭ ارتىن باعا تۇرايىق.
ل.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ جۋرناليستيكا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى قايرات ساقپەن ارالارىڭىزدا كەلىسپەۋشىلىك بار سەكىلدى. ونى كەيبىر جازبالارىڭىزدان اڭعارىپ تا قالامىز. وسى ماسەلەگە قاتىستى جايتتاردى اشىپ ايتا الاسىز با؟
ونىڭىز راس. جاسىراتىن نەسى بار؟ ادامي تۇرعىدان امان-سالەمىمىز ءتۇزۋ. ءبىراق، كەلىسپەۋشىلىك بار. ونىڭ جاسى مەنەن كىشى بولعانىمەن كوزقاراسى، جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى تىم ءداستۇرشىل مە، قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، وتە كونە ءارى قارابايىر سەكىلدى كورىنە بەرەدى. بالكىم، مەن قاتەلەسەتىن دە شىعارمىن. ءوزىن الاش پۋبليسيستيكاسىنىڭ زەرتتەۋشىسى سانايدى. ءبىراق، ءىسى الاشتىق قۇندىلىققا سايكەس كەلمەيدى، ءتىپتى كەرەعار.
جوو اتاۋلىنىڭ بارىندە لاۋازىمدىق قىزمەت كونكۋرستىق نەگىزدە تاعايىندالاتىن ارنايى زاڭ بار. 2009 جىلى قايرات ەكەۋىمىز كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىنە باسەكەلەسىپ كونكۋرسقا تۇستىك. ول جەڭدى. ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى ونى مەنەن ارتىق ءبىلىمدى ءارى اقىلدى دەپ تانىعان بولۋى كەرەك. وعان دا تالاس جوق، مەن ءوز ەركىممەن جۇمىستان كەتتىم.
وتكەن كوكتەمدە ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورلىق جانە دوسەنتتىك بوس ورىندارعا كونكۋرس جاريالادى. مەن ادەيى قۇجات تاپسىردىم. ونداعى ماقساتىم كونكۋرستىڭ قانشالىقتى ءادىل وتەتىندىگىن ءبىلۋ ەدى. سىرت كوزگە عانا كونكۋرس بوپ كورىنەتىن كەرەمەت ءبىر سپەكتاكلدى تاماشا ويناپ شىعادى ەكەن، الگى كوميسسيا دەگەندەرى.
مەن قۇجات تاپسىرعان دوسەنتتىك ورىنعا جۋرفاكتىڭ ىشىنەن ءبىر ارىپتەسىمىز دە ءتۇستى. مەندە بعم جاك اتتەستاسياسىنان وتكەن عىلىمي اتاعىم بار، ال، الگى ارىپتەسىمدە ول جوق. ونىڭ سىرتىندا جاريالاتقان عىلىمي ەڭبەكتەر مەن وزگە دە كورسەتكىشتەر جاعىنان مەن الدە قايدا وزا شاۋىپ تۇرمىن.
ءبىراق، وعان پىسقىرىپ تا قارامايدى ەكەن. ول جەردە دەكان رەتىندە قايرات ساقتىڭ پىكىرى ۇستەمدىك ەتتى. قايرەكەڭ «ءبىلىم تۋرالى» ق ر زاڭىنىڭ 4-بابى 28-تارماعىن جانە ۇكىمەتتىڭ 2012 جىلعى 17 اقپانىنداعى №230 قاۋلىسىن ورەسكەل تۇردە بۇزىپ، ار-ۇياتتى دا بەلدەن باسىپ، مەنى وتكىزدىرمەي تاستادى. ءبىراق، الگى جەڭىمپاز دوسەنتتىڭ ءوزى وقۋ جىلى باستالا سالىسىمەن كافەدراداعى قىزمەتىن تاستاپ كەتتى.
زاڭدا كورسەتىلگەن ەرەجە بويىنشا مەن الدىمەن ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنا مۇنداي سوراقىلىقتى حابارلاپ، شەشىم وزگەرمەسە، ونى سوت ارقىلى ماجبۇرلەۋگە تولىقتاي قۇقىم بار. ءبىراق، ەۇۋ وقۋ ءىسى جونىندەگى پرورەكتورى ءا. مولداجانوۆا دەگەن حانىم مەنى قابىلداۋعا ءالى كۇنگە دەيىن ۋاقىت تاپپاي قاتتى قينالىپ ءجۇر. دۇرىسى، دەكانىنىڭ بىلىعىنان ۇيالىپ مەنىڭ بەتىمە قاراۋدان يمەنەتىن شىعار، نە دەگەنمەن قازاق قىزى عوي، ار-ۇياتى مولداۋ بولسا كەرەك. ال، الگى رەكتور ەرلان سىدىقوۆقا كىرۋ دەگەن قول جەتپەس ارمان. ول قابىلداي قويمايدى، قولى مۇلدە بوسامايدى. ودان گورى ەلباسىنىڭ قابىلداۋىنا جازىلساڭ، ناتيجەلى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
قايرات ساقتىڭ قانداي عالىم ەكەنىنە مەن باعا بەرگىم جوق، ايتىپ اۋىز اۋىرتقىم دا كەلمەيدى. ال، ۇستاز رەتىندە سونشالىقتى دانىشپان دارىسكەر ەمەس ەكەندىگىن مىنا ءبىر دەرەك ايعاقتايدى: انا جولى ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ-دە اككرەديتتەۋ جانە رەيتينگ تاۋەلسىز اگەنتتىگىنىڭ (ارتا) ساراپشىلار توبى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن مامانداندىرىلعان اككرەديتتەۋ بويىنشا ارنايى كوميسسيا جۇمىس ىستەگەن. ولار ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى اراسىندا وقىتۋشىلاردىڭ ساباق بەرۋ ادىستەمەسى، ساباق بەرۋدىڭ يننوۆاسيالىق تاسىلدەرىن مەڭگەرۋى سەكىلدى ساۋالدار بويىنشا جاسىرىن انكەتا جۇرگىزدى. وسى جاسىرىن انكەتانىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەڭ تومەنگى 10 بالل العان وقىتۋشىلاردىڭ اراسىندا دەكان باسىمەن بىلدەي پروفەسسور اتى بار قايرات ءومىرباي ۇلى ساق تۇر.
بۇل نەنى كورسەتەدى؟ قايرات ساقتى ستۋدەنتتەر مويىندامايدى، وقىتۋشى رەتىندە ول تالاپقا ساي كەلمەيدى دەگەن ءسوز. ار-ۇياتى بار وقىتۋشى مىناداي كورسەتكىشتەن كەيىن ۋنيۆەرسيتەتپەن قوش ايتىسۋى كەرەك قوي. «ءوزىڭ ديۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭ» دەمەكشى، ءوزى ساباعىن دۇرىستاپ بەرە الماسا، وزگەگە قالاي اقىل ۇيرەتىپ، ادىستەمەلىك كەڭەس بەرىپ، باسشىلىق جاسايدى؟!
ءقازىردىڭ وزىندە ستۋدەنتتەرگە لايىقتى ءدارىس بەرىپ جۇرگەن بىلىكتى ماماندار جۋرفاكتان كەتىپ جاتىر. سوندا ءالى كۇنگە دەيىن قىزمەت ەتىپ جاتقان پروفەسسور ارىپتەستەردىڭ كوبىسىمەن ارالاسىپ تۇرامىن. ولار دەكاندارىنىڭ ىسىنە كوڭىلدەرى تولمايدى، وكپەلەرى قارا قازانداي. ال، مەنىڭ قايرات ساقتا «ۇزىندا ءوشىم، قىسقادا كەگىم جوق». ەڭ باستىسى، قاي ىستە بولسىن، ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرعانى عانا ابزال.
-اعا، سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت.
سۇحباتتاسقان: ايجان قالييەۆا
