سەگىز تارماق نەمەسە ودان دا كوپ تارماقتار:
ورتا جولدا اتىڭ ءولسىن،
ورتا جاسىندا قاتىنىڭ ءولسىن،
قيا جولدا اتىڭ تۋلاسىن،
جارىم تۇندە ءۇيىڭ شۋلاسىن،
ەڭىستە تارتپا ايىلىڭ ءۇزىلسىن،
ورگە شىققاندا ءتوس ايىلىڭ ءۇزىلسىن،
جەتە بەرگەندە جەلكەڭ ءۇزىلسىن،
تاياي بەرگەندە تاقىمىڭ قيىلسىن،
وتىرا بەرگەندە ورىنىڭ ويىلسىن،
تىستەي بەرگەندە ءتىسىڭ ۇگىلسىن،
اساي بەرگەندە القىمىڭا تىعىلسىن،
تۇندىگىڭ اشىلماي، كۇلىڭ شاشىلماي،
مالىڭ قايرىلماي قالسىن!
قازاق حالقى جاعىمسىز ادامدارعا قاراتا وسىنداي قارعىستار قولدانىپ، ولاردىڭ بويىنداعى بارلىق كەرەعارلىقتى قارعىس ارقىلى جەرلەپ، ومىردەن مۇلدە ءوشىرۋدى كوزدەگەن. قورىتا كەلگەندە، قازاق قارعىستارى سوناۋ ەستە جوق ەسكى داۋىردەن باستالادى. مىسالى: “قورقىت اتا كىتابىندا” دولى قارشار قورقىت اتانى قۋىپ جەتىپ، باسىن قىلىشپەن شابۋعا اينالعاندا “قولىڭ سىرەسسىن” دەپ قارعايدى. وسى كەزدە دولى قارشاردىڭ قولى كوتەرىلگەن بويىندا سىرەسىپ، تۇسپەي قالادى. مۇندا ۇلكەن ءمان، عاجايىپ سىر بار. قورقىت اتاعا دولى قارشاردى انشەيىن جان ساۋعالاتۋ ءۇشىن قارعاتىپ وتىرعان جوق. قورقىت اتا تۋ باستا بامسى بايراققا باتا بەرىپ، ات قويعاندا دانا-داڭعىل، اقىلگوي اتا، دۋالى اۋىزدى شەشەن بەينەسىندە بەينەلەسە، دولى قارشاردى قارعاپ قولىن سىرەستىرگەندە كيەلى، اۋليە اتا بەينەسىندە بەينەلەيدى. ءسويتىپ قورقىت اتا وبرازى ودان ءارى قۇدىرەتتى كۇشكە يە، كەرەمەت يەسى تۇلعاسىندا جاراستىق تاۋىپ، جاعىمدى بەينەسى ودان ءارى ارتا تۇسەدى. بۇدان ءبىز سوناۋ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە باتا مەن قارعىستى ەگىز، قاتار قولدانۋ ارقىلى ادام وبرازىن جاساپ، حاراكتەر اشۋدىڭ ادەمى كوركەمدىك كىلتى رەتىندە پايدالانعاندىعىن تولىق اڭعارامىز.
قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇزاق تىرلىگىندە الۋان ءتۇرلى شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانىپ، تالاي-تالاي ءومىر سوقپاقتارىن باسىنان وتكىزدى. جاۋگەرشىلىك زاماندا قۇسالى دا قارالى كۇندەر، تاۋقىمەتتى تۇرمىس كەشىردى. وسىنداي ەل تاعدىرىنا كۋا بولار وقيعالار حالىقتىق ءتىل ونەرى ارقىلى وبرازدى كورىنىس تاۋىپ، قازاق قارعىستارىنان دا بايقالىپ وتىردى. ەل تاريحىنا بايلانىستى مۇنداي قارعىستار ءۇش ءتۇرلى جاعدايدا قولدانىلعانى انىق. ءبىرى – ەلدى جاۋ شاۋىپ، جەرىن، مال-مۇلكىن توناپ، قىرعىن تۇزاعىن قۇرعان باسقىنشى جاۋعا، ولار تۋعىزعان سوعىس الاپاتتارىنا قارعىس ايتقان. بۇل قارعىستار وتە ءزارلى تىلدەن تۋىپ، جاۋدى جەتى قات جەر استىنا جاستاندىرادى. “قىز جىبەك” جىرىندا تولەگەندەي اردان جارالعان ازامات پەن سۇلۋلىق ءشۇعىلاسىنان تۋعان قىز جىبەكتەي ارۋدىڭ ءمولدىر ماحابباتىن جىلانداي ءزارلى قاستاندىقپەن بۇزعان، ماحابباتگىڭ اق پەرىشتەلەرىن بىر-بىرىنەن ايىرعان، تولەگەندى اتىپ ولتىرگەن بەكەجانداي جەندەتتەردى، كەۋدەسىنەن كۇنى ءسونىپ، اق ماحابباتى قارا تۇنگە اينالعان قىز جىبەكتەي شەرلى ارۋ كوز جاسىن سەلدەتە وتىرىپ قارعايدى.
— ادىرا قالعىر بەكەجان،
كورمە دۇنيە جارىقتان.
ەكى كوزىڭ قىزارىپ،
ءىشىپسىڭ يتتەي قىزىل قان.
ءتاڭىرىڭ سەنى قارعاسىن،
ابجىلان ارباسىن.
ءتاڭىرىم مەنى جاراتسا،
قاتىن-بالاڭ زارلاسىن.
باسىڭا قيىن ءىس ءتۇسىپ،
قاسىڭا ادام بارماسىن.
دۇنيەدەن كورگەن قىزىعىڭ،
اجالىڭا ارنالسىن.
جاماندىق الىپ جاعاڭنان،
الدى-ارتىندى قارماسىن.
جيعان-تەرگەن دۇنيەڭ،
شايان بوپ شاعىپ قيناسىن!!!
راس-اۋ. مىنا قارعىستى تولەگەندى ولتىرگەن قانىشەر، جەندەت بەكەجان ەمەس، بۇگىنگى كۇننىڭ وقىرمانى ءبىز ەستىگەندە دە جۇرەگىمىز تۇرشىگەدى. جانىڭا ۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرايدى. جانىڭ تالىپ-تالىپ اۋىرادى. تولەگەندەي ارىستى قانعا بوياعان بەكەجانعا ءوزىڭ دە قوسا قارعىس ايتاسىڭ. اق تا پاك ماحابباتىنان ايىرىلعان جازىقسىز بەيكۇنا جىبەك قىزعا، نازىك، شەرلى ارۋعا اياۋشىلىق بىلدىرەسىڭ. كوزىڭنەن دە ءمولت-مولت جاس توگەسىڭ.
مىنە، قازاق قارعىستارىندا وسىنداي شيەلەنىسكەن ۇلكەن-ۇلكەن قاقتىعىس، تارتىس جاتادى. مۇڭدا ارسىزدىق پەن كۇن شۇعىلاسىنداي ىزگىلىك ورتاسىنداعى قايشىلىقتىڭ سيپاتى اشىلىپ جاتىر. ءبىز بۇدان تەك قارعىس ايتۋدىڭ سيپاتىن عانا ءتۇسىنىپ قويماي، قايتا وتكەن زامانداعى ەل تاريحىن، باستان وتكىزگەن ءومىر تاۋقىمەتتەرىن دە ارىدان تانيمىز.
ال قارعىستىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرى – ادامدار جاي نازالانعاندا، نەمەسە بىرەۋدەن جازىقسىز ءجابىر كورگەندە، وت الىپ قوپاعا تۇسكەندە سوعان قاراتا قارعىس ايتادى:
ماعان قىلعان قاستىعىڭ،
قارا باسىڭا كورىنسىن.
شاڭىراعىڭ شارتىلداپ،
ورتاسىنان ءبولىنسىن.
ۇرپاقتارىڭ ءومىرى،
ورنى تولماي وكىنسىن!
قارعىستىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى – جاس ۇرپاقتاردى جاماندىقتان جيرەندىرىپ، بەزدىرۋ ءۇشىن “قارعىس ەستيسىڭ” دەپ قورقىتۋ ماقساتىندا ايتىلادى. وعان جوعارىدا ايتقان تورعايدىڭ قارعىسى دالەل بولا الادى.
قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارى وسىلايشا تۋىپ، تەكتەرى مەن تۇرلەرى بارعان سايىن كوبەيىپ، ەل تاريحىمەن بىرگە سان عاسىر سارابىنان ءوتىپ، اۋىزشا ساقتالىپ بىزگە جەتىپ وتىر. ءبىز قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارىنىڭ تەك ءتىل ونەرى قۇدىرەتىن تانىپ قانا قالماي، قايتا ءبىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق سالت-سانا، عۇرىپ-ادەت، كۇللى تىرشىلىك ادەتتەرىنە بايلانىستى تاريحىن دا اڭعارامىز.
ءسوز ونەرىن قادىرلەي بىلگەن قازاق حالقى شەشەن-شەجىرە، اقىل-ويلى ادامداردى، اقىندىق ونەردى جوعارى باعالاي ءبىلدى. جاقسى، ءتاتتى سويلەۋمەن بىرگە اششى قارعىس تا ايتتى.
ءسويتىپ، العىس سوزدەرى ەلدىڭ كەۋدەسىندە كۇن ورناتىپ قۋاندىرسا، قارعىس ارقىلى سەس كورسەتىپ، جاماڭدىق اتاۋلىدان ساقتاندىرىپ، قارعىس ەستىمەۋگە، ەل كارىنە قالماۋعا، ىنتىماقتى بولۋعا شاقىرادى.
قارعىس ايتىلعان، اۋىزدان شىققان زاماڭدا، كوككە ءۇش شىعىپ، جەرگە ءۇش رەت تۇسەدى ەكەن. سول مەزگىلدە قارعىس جۇيەسىن تاۋىپ جاماندىققا تيەدى. جۇيەسىز ايتىلعان قارعىس بولسا، قايتا اينالىپ كەلىپ ايتقان يەسىن تابادى ەكەن. سوندىقتان قارعىس ايتۋدان اللا ءوزى ساقتاسىن. باتا ءتۇبى – ماي، قارعىس ءتۇبى – قان ەكەنىن ەستەن شىعارماڭىزدار، اعايىن.
جازۋشى، سىنشى، پەداگوگ
بولات بوپاي ۇلى جوتا قاجى
"قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارى" كىتابىنان
ءۇرىمجى
