قازاق حالقى استى، قارا شاڭىراقتى، باستى، جاستى قادىرلەيتىن حالىق. جوعارىداعى باتادا “ءدام دانەكەر” دەگەن زاڭدىلىق بويىنشا دوستىقتى، مەيىرىمدىلىكتى قاستەرلەگەنى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.
جولعا شىققان جولاۋشىعا دا ەرەكشە تىلەك بار. “اۋىلدان قىرىق قادام شىققان جان ءمۇساپىر” دەپ ۇيىنە كەلسە، سۋسىن بەرىپ، تورىنە شىعارىپ، كۇتىپ، باتاسىن الادى، نە باتا بەرەدى:
جورتقاندا جولىڭ بولسىن!
جولداسىڭ قىزىر بولسىن!
اداسقاندا جالت سالىپ ءجۇرسىن!
سۇرىندىرمەي الىپ ءجۇرسىن!
مىڭ ءبىر پالە، ءجۇز ءبىر قاتەرگە،
كەزىكتىرمەي قاعىپ ءجۇرسىن!!! —
دەپ جولاۋشىنىڭ بارار جەرىنە امان-ەسەن جەتىپ، ولجالى اۋىلىنا ورالۋىنا باتا بەرىپ، اقجول تىلەيدى. قانداي جاراسىمدىلىق، بەرەكە-بىرلىك. ادەمى قارىم-قاتىناس، مەيىر، شاپاعات دەسەڭىزشى!
قازاق حالقى مەيماندوس حالىق. ۇيگە قوناق كەلسە “قۇت قونادى”، “ىرىس تاسيدى” دەپ سەنەدى. ءسويتىپ ۇيگە كەلگەن قوناقتىڭ كىم ەكەندىگىنە قاراماستان كەڭ داستارقان جايىپ، تورىنەن ورىن سىيلاپ، اعىل-تەگىل كۇتىپ الادى.
قازاق ۇيىنە كەلگەن قوناقتى جاقسى كۇتىپ قانا قويماي، ونىڭ رۋحاني كوڭىل-كۇيىن دە كوتەرىپ، ساۋىق-سايران، ويىن-كۇلكى، جىر-دۋمانعا بولەپ، داستارقاندى ءان مەن سانگە اينالدىرادى. “اۋىلدىڭ التى اۋىزى”، “قىدىرماننىڭ قىرىق اۋىزى” دەگەن ويىن سالتى ەسكىدەن باستالىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. كەلگەن قوناق تا “اق داستارقان”، “اتا داستارقان” دەپ الدىنا قويىلعان تاعامداردان تامسانا ءدام تاتىپ، اۋىز ءتيىپ سىباعانى جوعارى باعالايدى. ءۇي يەلەرى قوناقتان داستارقانعا باتا سۇرايدى. باتا سۇراۋ دا، باتا بەرۋ دە قازاق سالتىندا، قوناق جولىندا زاندى دا ورىڭدى ادەت-عۇرش. سونداي داستارقان باتالارىنىڭ ءبىرى مىناۋ:
وركەندى بول، قويلى بول،
اشىق-جارقىن ويلى بول.
قاراعىم، اسىڭ دايىن مۇندا كەلسەم،
وتە بەر، ايدان امان، جىلدان ەسەن!!!
بۇل باتالار سان ۇيدە، سان داستارقاندا، سان ادامعا قايتالانىپ ايتىلىپ، تالاي وتباسى، تالاي ادامنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، ومىرگە جىگەرلەندىرىپ كەلە جاتقان اق نيەتتەن تۋعان جۇرەك جاردى سوزدەر، دوستىق-قايىرىمدىلىقتىڭ كۋاسى. قوناققا جايسىز، قۋ ۇيلەردىڭ قوناق كۇتۋگە ساراڭ قىلىعىن باتاگوي بابالارىمىز بەن دۋالى اۋىزدى شەشەندەرىمىز ازىل-وسپاقپەن مىنەپ-شەنەپ، ولاردى مەيماندوستىققا باۋليدى. مىنا باتالار سونى دالەلدەيدى:
اق لاقتىڭ ءمۇيىزى اپىرىق تا جاپىرىق،
قانداي قاتىن ساۋدى ەكەن بايگە اتىنداي قاتىرىپ.
كوكە، جاسىق لاقتى سويگانىڭشا قويا بەر،
كوجەڭدى بەر ودان دا كوتەرە-كوتەرە ساپىرىپ.
بۇل تاماققا وكپەلەۋدەن نەمەسە ءۇيدى الىمسىمباۋدان ەمەس، قايتا ءۇي يەسىنىڭ اش كوز، قگگىمىر، قوناققا جايسىز جامان مىنەز-قۇلقىن وزگەرتۋ ءۇشىن ايتىلعان باتا دەپ تانۋ قاجەت.
ءبىز جوعارىدا باتا سوزدەردىڭ ەرەكشەلىگى جانە ونىڭ تۇرلەرى مەن قولدانۋ اياسى تۋرالى ايالدادىق. ەڭدى تومەندە باتا سوزدەرى مەن العىس سوزدەرىنىڭ پارقى جانە ۇقساستىعى تۋرالى توقتالامىز.
العىس پەن باتا سوزدەرىنىڭ پارقى بار ما؟
ارينە، بار. باتا – العىس ايتۋدىڭ، تىلەك ءبىلدىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ءبىراق، ەكەۋىندە مىناداي پارىق بار. العىس كوبىنەسە الەۋمەتكە، حالىققا كومەگى تيگەن، جاقسىلىق كورسەتكەن كىسىگە ريزا بولعاندا، كەيدە توپتى جەردە، كەيدە جەكە جەردە ايتىلادى.
ال باتا ءسوزى كوبىنەسە داستارقان باسىندا، اس-تۇزعا، ءدام-تاعامعا، شاڭىراققا نەمەسە اقسارباس قوي، كوك قاسقا تايعا، توي-تومالاققا قاراتا ايتىلادى. كەيدە تۇتاس اۋىلعا، نە قوناق ءوزى قونىپ وتىرعان وتباسى مۇشەلەرىنە قاراتا بەرەدى. كەيدە العىس سەكىلدى جاقسىلىققا، جاقسىلىق ىستەگەن ادامعا قاراتا كوپتى كورگەن قاريالار ءومىر تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ جاقسى تىلەك ايتىپ، اق باتاسىن اقتارادى. بۇل جاعىنان باتا العىسقا ۇقساپ كەتەدى. ءبىراق العىس از سوزبەن ايتىلىپ، جاقسى لەبىز ناقتى بىلدىرىلەدى. مىسالى، “جانىڭا جاماندىق بەرمەسىن، قاراعىم”، “مارتەبەڭ ءوسسىن”، “مىڭ جاسا”، “راحمەت”، “جاسىڭ ۇزاق بولسىن”، “ۇرپاقتى بول”، مىنە، بۇل العىستار قازاق حالقىنىڭ مەيىرىم تۇسكەن ادامعا ايتاتىن، اق جول تىلەپ ارنايتىن سوزدەر. مۇنداي العىس سوزدەر كوڭىل ءدان ريزا بولىپ، مارقايىپ وسكەن مەزگىلدە ايتىلادى.
ال باتا-تىلەككە كەلسەك، باتا كوبىندە ەمەن-جارقىن اشىق ايتىلسا دا كەي تۇستاردا جاسىرىن، استارلاي ايتىلاتىن كەزدەرى دە كوبىرەك ۇشىرايدى. العىستا ونداي استىرتىن ماعىنا بولمايدى. العىس تەك تۋرا ماعىنادا عانا جاقسى ادامدارعا قاراتا قولدانىلادى. ال باتا جاقسى ادامدارعا دا، جامان ادامدارعا دا ارنايى ايتىلادى. باتا جامان مىنەزدى ادامدارعا بەرىلگەندە، كەرى ماعىنادا ايتىلادى دا، مازمۇنىڭدا قارعىس جاتادى. العىس كوبىڭدە قارا ءسوز تۇرىندە نەمەسە ولەڭ جولدارىنىڭ بىر-ەكى تارماعى سەكىلدى تۇراقتى تىركەستە كەلسە، باتا ولەڭ سەكىلدى پوەزيا تۇرىندە كەلەدى. بۋىن، بۋناق، ۇيقاس، ىرعاق، شۋماق بولادى. كەم دەگەندە ەكى تارماقتى بولىپ كەلەدى. بۇل جەردەگى بۋناق، بۋىن ۇيقاستاردىڭ ولەڭ جولدارىنداي بىركەلكى بولىپ كەلۋى شارت ەمەس. تەك وي بۇتىندىگى مەن ءتىل كوركەمدىگى ۇيلەسىمدى دە جاندى كەلۋى، مازمۇنىنىڭ تەرەڭ ايتىلۋى باستى شارت ەتىلەدى.
ءبىز الگىندە باتا جاعىمسىز ادامدارعا قولدانىلعاندا كەرى ماعىنادا قولدانىلادى دەگەن ەدىك. ەڭدى سونى ءبىر مىسالمەن دالەلدەي كەتەيىك. مەدەۋ دەگەن شەشەن ءبىر بايدىڭ تويىنا بارعاندا باي ونى كەمسىتىپ، جامان لاشىققا تۇسىرەدى دە، كارى ەشكىنىڭ باسىن تارتادى. ال مەدەۋدەن جاس جامال باي مەن قاسىم زاڭگىنى قۇرمەتتەپ-قوشەمەتتەپ بايدىڭ ءوز ۇيىنە تۇسىرەدى. ولاردى اسپا-توك كۇتىپ جاتقانىن، ادامداردى الالاپ ءبولىپ وتىرعان نيەتتەرىن سەزگەن مەدەۋ، ادامدى بايلىعىنا، شەنىنە قاراي ءبولىپ اكەلگەن بايدىڭ توي تاباعىنا:
بۇل تويعا جامال مەنەن قاسىم كەلدى،
«جەتپىستىڭ جەتىسىنە جاسىم كەلدى.
بۇل تويدا مەنەن ۇلكەن تاعى كىم بار،
ءمۇيىزىن شاپقان كارى ەشكىنىڭ باسىن بەردى.
سىي ەمەس تارتقان تاباق قورلاۋگا تەڭ،
ءتاڭىرى وعان ءتۇسىرسىن يجاسىندى ”ەلدى.
قورلىققا شىدار مەدەۋ مەن ەمەسپىن،
بايەكە، ءوزىڭ كەمىر باسىندى ەندى! —
دەپ باتا بەرىپ ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن.
مىنە، مۇندا باتا العىس بولماي، ايىپتاۋ بولىپ كەلگەن. بايدىڭ قازاقتىڭ ۇلكەندەردى قۇرمەتتەۋ سىڭدى جاقسى سالت-داستۇرلەرىنە قايشى قاراۋلىعىن، ناداندىعىن اشكەرەلەۋگە ارنالعان. ەگەر باتا كەرى ماعىنا السا، قارعىسقا اينالادى دا كەتەدى. ازىرشە، العىس پەن باتا سوزدەردى وسى بەلگىلەرىنە قاراي پارىقتاۋدى ءجون كوردىك.
ەندى قارعىس قاقىندا ايالدايىق. قازاق حالقى جاماندىققا، بۇزاقى ادامدارعا نازالانعاندا قارعىس جاۋدىرادى. ماسەلەن، “كوكشەشەك بول”، “كوگالا كەلىپ، اتىڭ ءوشسىن”، “بارعانىڭنان كەلمە”، “جالعىزىڭنان جايرا” دەپ، نالەت جاۋدىرادى. ءدامىن قىزعانىپ بەرەكەنى قاشىراتىن دۇنيە قۇمارلاردى “ءدامىڭدى يت جەسىن”، “ءدام اتسىن”، “باسىڭ استا قالسىن”، “اسقا جارىل”، “يتاياعىڭدى جالاعىر” دەپ سىبايدى. ال اسىن ءىشىپ، اياعىن بىلعايتىن توعىشارلاردى “ءدام-تۇز اتقىر”، “ىشكەنىڭ بويىڭا قونباعىر”، “ارامتاماق قايىرشى”، “جارىماي قال”، “ءىشىڭ كەپكىر” دەپ قارعايدى... “اينالايىن، قۇلىنىم، ويناي عوي، انشەيىن كۇلىڭ ءۇيىلىپ قانا قالسىن”، دەيتىن جىمسىما قارعىستار بولادى. دۇنيەدەگى قارعىستىڭ ەڭ جامانى – “جىمسىما قارعىس”. سىرتى ماقتاۋ، مۇسىركەۋ سياقتى بولعانىمەن، ىشكى استارى تولعان — ۋ.
قازاقتا قارعىستى قايتارۋدىڭ دا قارىمدارى بولعان. مىسالى، “قارعىس قارا تاسقا، قارا تىلەگى دالاعا كەتسىن”، “قارعىسى قارا باسىنا كورىنسىن”، “تىلەگەنى ءوز باسىنا كورىنسىن”، “جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر”، “اۋزىڭا قارا قان تولسىن” دەپ، ورىنسىز كورگەن قارعىستى قارعىسپەن قايتارادى. “جۇيەلى قارعىس جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز قارعىس يەسىن تابادى” دەگەن حالىق ماقالى دا، جۇيەسىز ايتىلعان قارعىستى قايتارۋدىڭ مىقتى دالەلى.
قازاق حالقى جانى كەيىگەندە الدىنداعى باعىپ جۇرگەن مالىنا دا قارعىس جاۋدىرادى. مىسالى، “ارام قاتقىر”، “قاسقىر جەگىر”، “پالە كەلگىر”، “اق بولعىر” دەپ جالپى ءتورت تۇلىك مالعا قاراتا قارعىس قولدانسا، ءار تۇلىكتىڭ باس-باسىنا قارعىس ايتادى. “تۋلاق بوپ قال، تۋلاق بولعىر” دەگەن قارعىستى جىلقى تۇلىگىنە، “بوزداپ قال، بوزداپ قالعىر” دەپ تۇيە تۇلىگىنە، “كەبەنەك كەلسىن، كەبەنەك كەلگىر” دەپ ەشكى تۇلىگىنە، “قاراسان كەلسىن، قاراسان كەلگىر” دەپ سيىر تۇلىگىنە ال “توپالاڭ كەلسىن، توپالاڭ كەلگىر” دەگەن قارعىستى قوي تۇلىگىنە قاراتا قولدانادى.
قاراپ وتىرساڭ، مالعا قولدانعان قارعىس پەن ادامعا قاراتقان قارعىستىڭ وراسان-زور پارقى بار. مالعا قاراتا قولدانىلعان قارعىستاردىڭ ءبارى اۋرۋ-ىندەت توڭىرەگىندە بولش، ولارعا سانا-سەزىمگە قاراتپاي، تەك اۋرۋ تىلەگەن. مالعا قاراتقان قارعىستارداعى تاعى ءبىر وزگەشەلىك — قارعىستاردى قوسارلاپ ايتۋ ارقىلى ءسوزدىڭ ەموسيالىق ءمانىن كۇشەيتىپ وتىرعان.
قازاقتار جەتى قازىنانىڭ ءبىرى دەپ تانيتىن يت ەكەش ءيتتى دە تىنىشسىز بولعاندا، “ۇلىپ قال، ۇلىپ قالعىر”، “ابالاپ قال، ابالاپ قالعىر” دەپ قارعايدى. مۇنداي اۋىر سوزبەن سىباۋ، قارعاۋ قازاق ومىرىندە ەسكى داۋىردەن قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان، ءبىر ءتۇرلى سويلەۋ ماشىعىنا اينالعان ۇيرەنشىكتى ادەت.
قازاق تابيعاتتىڭ جاعىمسىز تارتاڭ كۇندەرىنە دە قارعىس ايتادى. “ىزىنداعان كۇنىڭ قۇرىسىن”، “سىركىرەگەن جاڭبىرىڭ بار بولعاي”، “قاپ-قارا ءتۇنىڭ قۇرىسىن”، “قاپتاعان توپان سۋىڭ قۇرىسىن”، “سىلكىنگەن جەردىڭ بەتىن ارى قىلسىن” دەيدى. مۇندا قازاق حالقى ءوزىنىڭ قاراپايىم باقىلاۋ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرش، ەكولوگيالىق تەندىكتى تىم ەرتەدەن-اق قورعاعان. جاراتىلىستىڭ ادەمى قالپىن، تابيعاتتىڭ سۇلۋ كوركىن، ونداعى الۋان ءتۇرلى قۇستار مەن وسىمدىكتەرگە بەت الدى سوقتىقپاۋ كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن تورعاي اۋزىنان مىناداي قارعىس بەرەدى:
تورعاي دەگەن اتىم بار،
ءبىر جاپىراق ەتىم بار.
جۇمىرتقامدى شاقساڭدار،
اكەڭ جاۋعا كەتكەندە،
شەشەڭ ءولىپ، جەتىم قال! —
دەپ جاراتىلىس دۇنيەسىنە بەت الدى سوقتىقپاۋدى قاتاڭ زاڭ رەتىندە تۇسىندىرەدى. تابيعاتتى قاپتاعان اسكەر، قالىڭ قورعاۋشى قويماي-اق، قاپ-قاپ قۇجات شىعارىپ شىعىندالماي-اق، سىم تەمىرمەن قورشاپ قورعاماي-اق تورعاي اۋزىڭداعى سەستى سوزبەن-اق سەسكەندىرە بىلگەن عوي. وسىمدىكتەردى سىندىرىپ، جاسىل تىرشىلىكتى بۇلدىرگەن، گۇلدەردى ءۇزىپ، اعاش بۇتاقتارىن سىندىرعان سوتقار بالالاردى “كوكتەي سول”، ‘جەر جاستانعىر” دەپ قارعايدى. مىنە، بۇل جاڭا زامانىمىزدا دا ەكولوگيالىق تەڭدىكتى قورعاۋ، كۇللى ادام بالاسىنىڭ باستى سانالى قيمىلىنا اينالىپ وتىر.
قازاق قارعىستارى مازمۇن جاعىنان سان الۋان، فورماسى جاعىنان كۇردەلى بولىپ كەلەدى. ءتۇرى جاعىنان دا ومىردەگى بارلىق قيمىلداردى تۇگەلدەي قامتىپ، جاماندىق اتاۋلىنىڭ بارىنە قاراتا ايتىلا بەرەدى. اۋەلى ۇيرەنۋدەن بەزىپ، ونەر ءبىلىمدى ۇمىتىپ، ەس-اقىلى بۇتىندەي ويىنعا اۋعان بالالاردى «ويىنىڭ وسىلسىن، ويىنىڭ وسىلعىر»، «بەس تاستىڭ استىندا قالعىر”، “ويىنىڭ قۇرىسىن، ويىنىڭ قۇرعىر” دەپ بار زەيىن-زەردەسى ويىنعا اۋعان، دالا بەزەر “كوك شەشەكتەردى” قارعايدى. كەيبىر ار-نامىسىن ساتىپ، ۇجدانىنان ايرىلعان نامىسسىز قىزداردى دا قاتتى تىلمەن قارعاپ، جاماندىقتان ءبىرجولاتا تيىلۋدى تىلەيدى.
“ءجۇزىڭ كۇيىپ ءجۇز قارا بولعىر”. “بايىڭ ءولىپ، باعىڭ سونگىر”. “اك بەتىڭ تىلىنگىر”، “الباستى باسىپ، ايعىر تىستەگىر”، “كۇن تيمەسىڭە، دىم تيمەسىن”.
كەيدە باۋكەسپە ۇرى، ەلگە كۇن بەرمەگەن قاراقشىلاردى:
باسقان ىزىڭە ءشوپ شىقپاسىن،
ۇرلاگان قولىڭ كەم بولسىن،
ۇرلاگانىڭ ۇراعا تىقسىن.
كازاق وسىلايشا ۇرىنىڭ جەر-جەبىرىنە جەتىپ جەكسۇرىن سوزبەن جەزدەي قاقتاپ، ار الدىندا ايىبىن بەتىنە باسىپ، تىرىدەي ولتىرەدى. بۇدان قازاق حالقىنىڭ ۇرلىققا، جاماندىققا قاس، ادال حالىق ەكەندىگىن تۇسىنۋمەن بىرگە ۇرىنى ءسوز توزاعىنا لاقتىرىپ، ءتىل ۋىمەن تاربيەلەي بىلگەن دانالىعىن دا تانۋعا بولادى.
قازاق قارعىس سوزدەرىنىڭ مازمۇنىندا وسىنداي اۋىسپالى تاربيەلىك ماعىنا، قورقىتۋ سىندى سەس جاتادى. ال قارعىستار فورمالىق جاقتان دا سان الۋان بولىپ كەلەدى. كەيدە قارا ءسوز تۇرىندە دە كەزىگەدى: “وڭباي كەت”، “ادامدىقتان ازعان ايۋان”، “ءومىردىڭ جەگى قۇرتى، جۇرتتىڭ سەلدەي اققان كوز جاسى مەن جوسىپ اققان قىزىل قانى اتسىن سەنى” دەپ كەلسە، كەيدە ولەڭ تۇرىندە ۇيقاسىپ، ۇندەسىپ كەلەدى.
وندا 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9 ءتىپتى ودان دا كوپ تارماقتار توبىن شوعىرلاڭدىرىپ ايتۋ ارقىلى جاسالادى:
1. جەتپەي جەلكەڭ قيىلسىن!
2. سار مەيىز بولىپ قاتىپ قال!
سارى توسەك بولىپ جاتىپ قال!
3. مالىڭ باعۋسىز قالسىن،
تۇندىگىڭ اشۋسىز قالسىن،
اسىڭ ءىشۋسىز قالسىن!
4. اسپاننان قۋراي ءتۇسسىن،
جەلكەڭدى تۋراي ءتۇسسىن،
اكە-شەشەڭ اڭىراپ قالسىن،
اق لاعىڭ دالادا ماڭىراپ قالسىن!
5. قارا كۇيەدەي قارايىپ قال،
ينە كوزىندەي تارايىپ قال،
سارى تاپ بوپ سارعايىپ قال،
ءۇي ارتىندا بۇلاق بار،
بۇلاققا قاراپ جىلاپ قال!
6. تاۋدان ءقۇلاعان تاستاي بول،
يت مۇجىعان باستاي بول،
تۇقىمىڭ تۇزداي قۇرىسىن،
جەلكەندى قارا تاس باسسىن،
ينە جۇتقان يتتەي بول،
ك...كە تۇسكەن بيتتەي بول!
7. مەنىڭ اق بايتالىمنان جەگەن ەگىڭ قان بولسىن،
ءۇيىندى قۇيىن قۇلاتىپ، اۋزى-باسىڭ شاڭ بولسىن،
ەل ەت جەسە، سەن دەرت جە،
ەل جال شايناسا، سەن تال شاينا،
ەل جىلىك جەسە، سەن بۇلىك جە،
ەل مويىن جەسە، سەن سويىل جە،
ەل نان جەسە، سەن قان جە!
بولات بوپاي ۇلى جوتا قاجى
