باتا، تىلەك، العىس كەيدە جوعارىدا ايتىلعانداي جەكە ادامعا ارنالسا، كەيدە تۇتاس وتباسىنا، وندا قوناق بولىپ وتىرعان جالپى جاماعاتقا ارنايى ايتىلادى. مىسالى:
ءامين دەسەڭ، مەن باتا بەرەيىن،
وسى جەردە اسىعا ايتىپ قاتا دەيتىن.
ۇرپاعىڭىزعا، ۇل-قىزىڭىزعا،
بەرسە ەكەن جاراتقان قازاقتىڭ،
ەجەلگى اڭقىلداق، اق جارقىن اتا مەرەيىن.
دۇشپاننىڭ تاباسىنان ساقتا،
دوستىڭ كۇلكى قىلۋىنان ساقتا.
اعايىننىڭ الاسىنان ساقتا،
ەي، اللا قازاننىڭ قاراسىنان ساقتا،
جاقىننىڭ جالاسىنان ساقتا.
قاتىننىڭ قالاسىنان ساقتا،
بالانىڭ پالەسىنەن ساقتا.
قىزدىڭ قىرىنان ساقتا،
سيقىردىڭ سىرىنان ساقتا.
جەردىڭ دە، كوكتىڭ دە،
باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا،
مۇسىلماننىڭ دا، كاپىردىڭ دە،
الىستىڭ دا جاقىننىڭ دا،
تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءبارىنىڭ دە،
پالە مەن جالاسىنان تۇگەل ساقتا!!! —
دەپ كەلەتىن باتا-تىلەك سوزدەرى جالپىعا بىردەي ايتىلىپ، يەلى سوزدەن جۇيەلى باق-باقىت تىلەنەدى. اسپان استىنداعى، جەر ۇستىندەگى بار جاماندىقتان، جادىلىقتان ساقتاۋ، جاقسىلىققا باستاۋ باتاسى بەرىلەدى.
حالىقتىڭ باتا، تىلەك سوزدەرىندە، الدىمەن، جاس ۇرپاقتاردڭ جەتەلى، زەردەلى، كەلىستى بولۋىن تىلەيدى. جەرىن، ەلىن قورعاۋعا دايىن تاس تۇلەك بولىپ ەر جەتۋىن قالايدى. نارەستە دۇنيەگە كەلگەڭدە، وعان ات قويعاندا، ۇلى ۇيلەنگەڭدە، قىزىن ۇزاتقاندا، جولعا، اڭعا، قان مايدانعا اتتانعاندا، نە قيىن الىس ساپارعا شىققاندا، اس كەلگەندە، اس قايىرعاندا، مال سويعاندا، بيە بايلاعاندا، كوشى-قوندا، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىڭدە، قارالى نە قۋانىشتى شاقتاردا، جاقسى ءىس باستاعاڭدا، ۇلكەن سىي-قۇرمەت كورسەتكەندە، باسقا دا جاعدايلاردىڭ بورىندە اق باتا بەرىپ، العىس ايتادى.
بالانى باۋىر ەت، باقىتىنا بالايتىن قازاق حالقى نارەستەلەردىڭ قۇلاعىن جاقسى ءسوز، جارىم ىرىسپەن اشادى. ولاردى ءتىل بالىمەن ماپەلەپ، ءسوز سىرىنا شومىلدىرادى. ولاردىڭ جارقىن بولاشاعىنا اقجول تىلەيدى. ۇل بولسا، قاس باتىر بولىپ ءوسۋىن، قىز بولسا، اي مەن كۇندەي سۇلۋ، اقىلدى بولىپ ەر جەتۋىن كوكسەيدى. بۇل ادەت-سالت قازاققا ەسكى داۋىردەن باستالىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. مىسالى: “قورقىت اتا” كىتابىنىڭ “ءبايبورى ۇلى بامسى بايراق تۋرالى جىر” دەگەن تاراۋىن وقىعاندا ءبايبورىنىڭ ۇلىنا قورقىت اتا باتا بەرىپ، ات قويىپ، اتاق ارنايدى:
ءسوزىمدى تىڭدا ءبايبورى،
ءتاڭىرى ساعان ۇل بەردى.
جاستايىنان ب ا ق بەردى،
ۇزىن بولسىن ءومىرى،
باسا بەرسىن ىلگەرى.
ۇران ساپ جاۋعا شاپقاندا،
جولىن ءتاڭىرى قولداسىن!
باتىردىڭ قايرات كۇشىنە،
ەش كولدەنەڭ بولماسىن!
بالانىڭ اتى بامسى بايراق بولسىن،
اتىن مەن قويدىم، جاسىن اللا بەرسىن!!!
ءامين، قۇتتى بولسىن!!!
مىنە، وسى باتا ارقىلى قويىلعان اتتا ءۇش ءتۇرلى ۇلكەن ءمان جاتىر. بىرىنشىدەن، قورقىت كيەلى، دۋالى اۋىزدى ادام، ەكىنشىدەن، شەشەن-شەجىرە، دانا-داڭعىل، اقىلگوي، پاراساتتى اتا. ۇشىنشىدەن، ات قويىلعان بامسى بايراق جاۋىنگەر، بولەك تۋىلعان، ەلدەن ەرەن ۇرپاق. وسىنداي ماندەر ارقىلى قازاق حالقىنىڭ بالاعا باتا سوزبەن ات قويىپ، العىس ءبىلدىرۋى انشەيىن جايدان-جاي ەمەس. قايتا سول بالانىڭ ارعى تۇقىمىنىڭ تەكتى، كيەلى ەكەنىن تۇسىندىرەدى. قۇددى سول سەكىلدى بالانى جان جۇرەگىنە، باقىتىنا بالايتش قازاق ايەلدەرى نارەستەنى العاش بەسىككە بولەگەندە اندەتىپ، بالانى سىلاپ-سيپاپ وتىرىپ-اق اق بەسىككە بولەپ، اق باتامەن ۇيىقتادى.
مويىنىمداڭى تۇمارىم،
تارقاماسىن قۇمارىم.
تاعدىر بەرگەن السىن دەپ،
اق بەسىككە سالسىن دەپ،
بەسىگىڭە جاتا عوي،
ءتاتتى ۇيقىعا باتا عوي.
بالام، جاتسىن بەسىككە،
پالەسى قالسىن ەسىكتە.
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي!!!
راس، «اۋەلى دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ»،- دەپ اباي ايتقانداي قازاق حالقىندا جىردىڭ ءتۇرى قانشا كوپ بولسا، العىس ءسوزى دە سونشا كوپ. تۇرمىستا بالاعا قاتىستى قانداي قيمىل-قىلىق بولسا، سونىڭ بارىنە ارنالعان العىس، اق باتا، ىزگى تىلەك بار. بالالارىن ادەتتى، يماڭدى، اقىلدى وسىرۋگە داعدىلانعان حالىق ولارعا جاڭا كيىم كيگىزگەندە مىناداي باتالى جىرمەن تىلەك بىلدىرەدى:
جاعاسى جايلى بولسىن،
ەتەگى مايلى بولسىن.
كيىمىڭ توزا بەرسىن،
ءومىرىڭ وزا بەرسىن!!!
قانداي ادەمى، ۋىز تىلەك!
“بالاسى اتقا شاپسا، ۇيدەگى اناسى تاقىمىن قىسىپ وتىرادى” دەگەندەيىن، بالانىڭ العاش اتقا ءمىنۋى اتا-اناعا شەكسىز قۋانىش، زور باقىت، ۇلكەن مەرەي سانالادى. “ات ءمىندى، ازامات بولدى” دەپ ماقتانىپ، توبەسى كوككە جەتىپ قۋانىپ، قارىق بولادى دا قالادى. وسى ساتتە دە اعىنان جارىلىپ، اتقا قونعان بالاسىنا اق باتاسىن اقتارادى:
ازامات ەتىپ ءوسىردىم،
استىنا ات مىنگىزدىم،
قامشىسىن بەرىپ قولىنا،
اتتى وزىنە ۇرعىزدىم.
باقىت تىلەپ جولىنا،
باتامدى بەردىم وڭىنا.
اتا-انا ءۇشىن شالقىعان،
بۇل قۋانىش ەمەس پە؟!
اتىڭمەن شاۋىپ كەتە عوي،
مۇراتىڭا جەتە عوي!
الدىڭنان باعىڭ اشىلسىن،
مەرەي نۇرى شاشىلسىن.
تاقىمىڭ تايماس مىقتى بول،
بار ىسىڭە ۇقىپتى بول.
دوستارىڭا سەرىك بول،
ەل-جۇرتىڭا كورىك بول —
دەپ اتقا العاش مىنگەن بالاسىنا اعىنان جارىلىپ اق باتاسىن بەرىپ مىقتىلىق تىلەسە، ۇل بالانى سۇندەتكە وتىرعىزعاندا:
اتا-بابادان قالعان سۇندەتتى،
اتا-انانىڭ ورىنداۋى مىندەتى.
ۇلى دۋمان توي جاساۋ،
وسى سالتتىڭ قۇدىرەتى.
سۇندەت قايىرلى بولسىن،
تىلەۋ قابىل بولسىن!
توي-تويگا ۇلاسسىن،
باقىت-باقىتقا جالعاسسىن!!!
بالا دەنساۋلىعىنا ەرەكشە كوڭىل بولەتىن قازاق، بالانى سۇندەتكە وتىرعىزۋ عانا ەمەس، قايتا ونىڭ فيزيولوگيالىق جاقتان دا اقاۋسىز ەسەيىپ، ەر جەتۋىنە، تازالىققا ءمان بەرىپ، قالىپتى تۇرمىس وتكىزۋىنە مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىرادى. انا تۋ باستا نارەستە قىرقىنان شىققانعا دەيىنگى قىرىق كۇن تۇزدىق سۋعا ءتۇسىرىپ، شيراتىپ وسىرەدى. قول-اياعىن مايلاپ، سوزعىلاپ، سىلاپ، دەنەسىنىڭ ءتۇزۋ وسۋىنە كەپىلدىك ەتەدى. قازاق بالانى مۇنداي ماپەلەپ ءوسىرۋدى انانىڭ بالا باعۋداعى پارىزى رەتىندە تانيدى. قازەكەڭنىڭ جىرشى دا ءانشى، اقىن ايەلدەرى بالانى “ءاۋايلاپ” سۋعا شومىلدىرۋىنىڭ وزىندە تاڭ نۇرىنداي تازا، بالعىن دا، بالاۋسا ادەمى العىس جاتادى:
ءوس-وس، بالام، وسە بەر،
باتىر بول، بالۋان بىلەكتى.
باتىل بول، تايماس جۇرەكتى.
اياعىڭدى سوزايىق،
ساۋساعىڭدى جازايىق!
ەتتى بولسىن بالتىرىڭ،
ەپتى بوپ ءوس، جارقىنىم!
ءوس-وس، بوپەم، وسە بەر،
پالەكەتى اۋلاقتان،
تاۋ مەن تاسقا كوشە بەر!-
دەپ جۇرەك جاردى قۋانىشىن نارەستە قۇلاعىنا قۇيادى. ال بالالار “ءتاي-تاي” باسىپ، “قاز-قاز” تۇرعاندا انا تاعى دا بالانى باتالى جىرمەن ومىرگە قاراي جەتەكتەي جونەلەدى:
ءتاي-تاي، بالام، ءتاي بالعىن،
جۇرە عويشى جاي بالعىن.
قارىس سۇيەم، قاز باسساڭ،
قادامىڭنان اينالام! -
دەپ كۇن مەرەيمەن قۇلاي قالعان انا “بالا تۇساۋىن” كەسكەندە:
قاز-قاز، بالام، قاز، بالام،
قادام باسساڭ ءماز بولام.
كۇرمەۋىڭدى شەشەيىن،
تۇساۋىڭدى كەسەيىن.
بالتىرىڭدى تۇرە گوي،
تاي-قۇلىنداي شابا عوي،
وزىپ بايگە الا عوي!
قاز-قاز، بالام، قاز، بالام!-
دەپ بالانىڭ اياق باسا باستاعانىنا، قاز-قاز تۇرعانىنا قۋانىش بىلدىرەدى. ءارى بۇدان انانىڭ ۇرپاق تاربيەلەۋدەگى عاجايىپ ەستەتيكالىق ونەر تابيعاتىن تەرەڭ تۇسىنۋگە بولادى.
قازاق وسىنداي باتالى ءسوز، ىستىق ىقىلاس، ءتىپتى بار قۇدىرەتىن ۇرپاق زەردەسىنە ۇيالاتىپ وسىرەدى. ۇرپاقتاردى ەڭبەك سۇيۋگە، ادامگەرشىلىك ىزگى نيەتكە، ادىلەتكە باۋلىپ وتىرادى. تۇرمىس قۇرىپ، وتاۋ يەسى بولعاننان كەيىن دە، ولاردىڭ وتاۋىنىڭ باي-باقىتتى تۇرمىس وتكىزۋىن، ءتاتۋ-تاتتى، باقىتتى جۇباي بولۋىن تىلەپ، “وتاۋ” باتالارىن دا بەرىپ وتىرعان:
وتاۋلارىڭ ۇلگايىپ وردا بولسىن،
اتا-سالتقا ۇرپاگىڭ جورگا بولسىن.
وتاۋدىڭ ءىشى-سىرتى ىرىسقا تولسىن،
دەنساۋلىقتارىڭ ءارقاشان قۇرىش بولسىن.
اق شىناردان ءبۇر كەتپەسىن،
كوكتەمەدەن گۇل كەتپەسىن.
تاڭعى شولپان ساۋلەسىندەي،
اقشا جۇزدەن نۇر كەتپەسىن.
تىلەك بولسىن اللادان،
ارىندارىڭ اسسىن ارقادان.
ءبىرىڭ اي، ءبىرىڭ كۇن بولىپ،
باقتارىڭ جانسىن الدىدان!!!
بۇل باتالار جاس وتاۋداعى جاس جۇبايلارعا قاراتا ايتىلىپ، ولاردىڭ قۇتتى مەشىن، باقىتتى وتاۋلارىنا ارنالادى. بۇنى ەستىگەن جاس جۇبايلار قۋانىپ قانا قالماي، تەرەڭ ەستەتيكالىق اسەر، مورالدىق تاربيە الادى. وتباسى بولۋدىڭ، ءوز الدىنا ءومىر ءسۇرۋدىڭ تاماشا جولىن ۇيرەنەدى. ءسويتىپ، باقتارى جانعان جاس جۇبايلار ءبىرىنىڭ قادىرىنە ءبىرى جەتىپ، ىنتىماعى جاراسقان جارقىن وتاۋ، ادەمى وتباسى بولۋعا تىرىسادى. مۇنداي ىزگى اسەردىڭ تۋۋىنا سسبەپ بولعان قۇدىرەتتى كۇش وسىناۋ باتا سوزدەرىنىڭ قاسيەتىندە جاتىر.
باتا سوزدەرى ەلدى ماقتاپ، ەسىرتۋ ءۇشىن ايتىلمايدى. قايتا جوعارىداعىداي تاربيەلىك ءمان، ۇمىتكەرلىك رۋحقا باۋلۋ نەگىزىڭدە ايتىلادى. سوزگە شەشەن، دۋالى اۋىزدى، العىر ويلى، تاپقىر-تالعامدى، دارىندى دا ءبىلىمدى ادامدار ءساتى تۇسكەن جەردە ىڭعايىنا قاراي باتا بەرىپ وتىرادى:
كوشتەرىڭ كولىكتى بولسىن،
جولدارىڭ كورىكتى بولسىن.
قونىستارىڭ قۇتتى بولسىن،
بوساعاسى مىقتى بولسىن،
ىرگە تىنىش، ءورىس كەڭ بولسىن! —
دەپ كوشى-قونعا دا ءسات تىلەپ، تىلەك ءبىلدىرىپ، جىلى سوزبەن شۋاق توكسە، سوعىمعا دا مىناداي باتا بەرىپ استى قادىرلەيدى:
سوعىم قايىرلى بولسىن،
قازان توق بولسىن.
ۋايىم جوق بولسىن،
داستارقان كەڭ بولسىن.
سوعىم شۇيگىن بولسىن،
ۇرپاق تۇلەپ ۇشار تۇيگىن بولسىن!!!
بولات بوپاي ۇلى جوتا قاجى
