«قامشى» پورتالى مال ساۋداسىمەن اينالىسقان اعايىندى ءۇش جىگىتتىڭ ولىمىنە قاتىستى ۇزىناعاش اۋىلىندا بولعان قىلمىستىق ءىستى ءجىتى باقىلاپ، وقىرماندارىن اقپاراتتاندىرىپ كەلەدى. جاقىندا عانا، اتالعان قىلمىسقا قاتىستى تەرگەۋ ءىسى اياقتالىپ، قىلمىسقا قاتىستى ءۇشىنشى كۇدىكتى بار ەكەنى بەلگىلى بولعان ەدى. تەرگەۋ اياقتالعانىنا بايلانىستى قامشى ءتىلشىسى قاساقانا ولتىرىلگەن مارقۇمداردىڭ تۋىسقاندارىنا جولىعىپ، اياقتالعان تەرگەۋ جۇمىستارىن، ۇزىناعاشتا بولعان «كىسى ءولىمى» وقيعاسىنىڭ جاڭا قىرلارىن ءبىلىپ قايتتى.

ەستەرىڭىزگە سالساق، 18 قىركۇيەكتە الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانىندا جوعالعان ءۇش ازاماتتىڭ قىلمىسكەرلەر قولىنان قازا تاپقانى، وسى قىلمىسقا قاتىستى كۇدىكتى رەتىندە 24 قىركۇيەكتە ەكى ازاماتتىڭ ۇستالعانى حابارلانعان بولاتىن.

اتالعان ءۇش ازامات، 1979 جىلعى دولدان ۇلى جارقىنبەك، 1973 جىلعى زارلىحان ۇلى مۇقيات پەن ءالىمحان قادىلبەك ەسىمدى جىگىتتەر شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تارباعاتاي اۋدانىنان 40 باس مال ساتىپ الىپ، ونى ەكى جۇك كولىگىمەن 17 قىركۇيەك، سەنبى كۇنى، الماتى ماڭىنداعى ۇزىناعاش بازارىنا شىعارعان.

قامشى ءتىلشىسىنىڭ تەرگەۋ جۇمىستارى تۋرالى سۇراعىنا مارقۇمداردىڭ تۋىستارى تومەندەگىدەي جاۋاپ بەردى:

تۇرسىن ءامىرباي ۇلى:

بۇل ءىستى زاڭ ورگاندارى تەكسەرگەنىنە، ارينە، راقمەت ايتامىن! ءبىز، سونداي بولسا قىلمىسكەردىڭ ەكى-اق ادام ەكەنىنە ءالى سەنبەيمىز.

بىرىنشىدەن: ولاردىڭ مال بازاردان شىعىپ، 4-5 مالدى بازاردا ساتتىم دەگەنى وتىرىك. ونى ەشكىم كورمەگەن. ول جەردەگى جىگىتتەر مالدىڭ كولىكتەن تۇسىرىلمەي بازاردان شىعىپ كەتكەنىن ايتادى. قايتىس بولعاندار بازاردان شىعار الدىندا ۇيىمەن تەلەفوندا سويلەسىپ، مالدى تۇگەل ءبىر جەرگە اپارىپ بەرەتىنىن ايتقان. وسى جاعى ءالى اشىلعان جوق.

ەكىنشىدەن: مىلتىقتىڭ يەسىنە ءالى ەشقانداي زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىك قۋزالمادى. مىلتىعىن نەگە باسقا بىرەۋگە بەرەدى؟ مىلتىقتى نەگە ادام اتۋعا بەرەدى؟ قىلمىسكەردىڭ ۇيىنەن نەگە رۇقساتسىز مىلتىق شىعادى. ۇستالعاندار العاشىندا مىلتىقتى باسقا بىرەۋدەن الدىم دەگەن. كەيىن نەمەرە تۋىسقان اعاسىنان العان بوپ شىقتى. ۇيىنەن تاعى ءبىر مىلتىق شىعىپ جاتىر. قالىڭ مىلتىقتى جيناپ السا دا ۇلكەن قىلمىس اشىلماي تۇر. ءبىزدىڭ جىگىتتەرىمىز ۇيىنەن اقشا الىپ قايتۋعا ءتيىستى بولعان. بۇلاردى زورلاپ اپارعان بولۋى كەرەك. وعان ەكى جىگىتتىڭ شاماسى قالاي جەتەدى قاستارىندا ادام بولماسا؟ قىلمىسكەر ءوزى «دجيپ» كولىگى كەلگەنىن ايتادى، ول كولىك نەگە باردى؟ نە قىلعان كولىك؟؟؟

قىلمىسكەر تالعات: «الدىمەن 8 باس مالدى ءتۇسىرتىپ، ايداتىپ اپارىپ مۇقياتتى اتتىم،  ودان سوڭ 12 باستى ءتۇسىرتىپ جارقىندى اتتىم، ودان سوڭ بارىپ قادىلبەكتى اتتىم» دەگەن. ءبىزدىڭ جىگىتتەر ەشقاشان ساتقان مالىن ءبولىپ-بولىپ تۇسىرگەن ەمەس، تۇسىرسە بىردەن ءبارىن ءتۇسىرىپ بەرەدى. يەن دالادا مىلتىقتىڭ داۋىسى شىعىپ جاتقاندا جىگىتتەر «ءولۋدىڭ» كەزەگىن كۇتىپ تۇراتىنى ەشقانداي دا اقىلعا سىيمايدى.

بۇدان قىلمىسكەرلەردىڭ قىلمىستى ويدان قۇراستىرعانىن بىلۋگە بولادى. بۇل زورلىقپەن جاسالعان قىلمىس. جانىندا توپتىق ادام بار. مىلتىقپەن قورقىتىپ اپاردى ما؟ الدە قالىڭ ادام قورشاپ تۇرىپ بىردەن اتتى ما؟ قىلمىسكەرلەردىڭ ايتقان جاۋابىنا ءبىز سەنبەيمىز. سوتقا دايىندالعان سەگىز تومدىق تەرگەۋ جۇمىسىنىڭ كوپ بولىگىنە رازى ەمەسپىن. ەڭ رازى بولمايتىن جەرىم مالدىڭ مال بازاردان شىعاتىن تۇسى، 41 پاسپورتتى دا پوليسياعا بەرگەن بولسا، 5 باس مال قايدا كەتتى؟ قايدا اپاردى؟ قانداي قىلمىسكەرگە بەردى؟ ول جاعىن ايتپاعان. ءبىزدىڭ جىگىتتەرگە «اقشا بەردىم» دەگەن. ال ولار ەشقانداي دا اقشا الماعان.

ءۇشىنشى قىلمىسكەر باقىت دەگەن ءالى بوستاندىقتا ءجۇر. «قادىلبەكتى اتقاندارىن كورىپ، قورقىپ قاشىپ كەتتىم» دەپتى. كورە تۇرسا نەگە ءتيىستى ورىنعا مالىمدەمەيدى؟ ول دا قىلمىسكەردىڭ ءبىرى عوي.

ءبىزدىڭ جىگىتتەر ساقتانىپ جۇرەتىن جىگىتتەر بولعان. ەكى ادامنىڭ ايداۋىنا تۇسە قويمايدى. بۇل قىلمىستىڭ ۇيىمداسقان توپتىق قىلمىس ەكەنى اقيقات. بۇدان بۇرىن دا بۇنداي اقشاسى جوقتارعا بارىپ، مالدى تۇسىرمەي كەتكەن. ساراپتامادا مۇقياتتىڭ اياق كيىمى جىرتىلعانى، قادىلبەكتىڭ باسىنان قاتتى سوققى العانى بەلگىلى بولدى. بۇلاردىڭ كوپتەپ جاعالاسقانى بەلگىلى. مەن مەملەكەتىمىزگە، زاڭعا سەنەم. سوندىقتان دا:

بىرىنشىدەن، وسى توپتىق قىلمىس تۇگەلدەي اشىلماي، ءبىز، رازى ەمەسپىز.

ەكىنشىدەن، مارقۇمداردىڭ تۋىس تۋعاندارى اتىنان قىلمىسكەرلەردى تۇگەلدەي اتۋىن، كوزدەرىن قۇرتىپ، ءولىم جازاسىنا كەسۋىن تالاپ ەتەمىز!

***

ەركىن بەيسەكەي:

ءبىزدىڭ تەرگەۋ بارىسىنداعى جۇمىستاردىڭ كوبىنە كوڭىلىمىز تولمايدى. تەرگەۋ جۇمىسى بىتكەننەن كەيىن، ءبىز، ىسپەن تۇگەلدەي تانىسىپ شىقتىق. ءىستىڭ سەگىز توم بولىپ، سوتقا جىبەرىلگەنى تۋرالى پروكۋراتۋرادان بىزگە قاعاز كەلدى. سوت قاراشا ايىنىڭ 15-تەرىنە تامان بولادى. سوتقا دەيىنگى تەرگەۋگە كوڭىلىمىز تولماعان جايتتار:

بۇرىن سوتتالۋشى سۇلەيمەنوۆ «قارۋدى ۆالەريا دەگەن ورىستان ساتىپ الدىم» دەپ ايتقان بولاتىن. ءقازىر تەرگەۋ ىسىندە باسقاشا بولىپ تۇر. باسقاشا بولاتىن سەبەبى، ونىڭ سۇلەيمەنوۆ جاناي دەگەن اعاسى بار ەكەن. بۇرىن پوليسيا قىزمەتكەرى، پوليسيا باستىعى بولسا كەرەك. ءقازىر اۋىر سىرقاتپەن اۋرۋحانادا جاتىر دەيدى. سوتتالۋشى سۇلەيمەنوۆتىڭ قارۋى سول پوليسيا بولعان اعاسىنىڭ قارۋى بولىپ وتىر. سۇلەيمەنوۆ جاناي اۋرۋىنا بايلانىستى تەرگەۋ توقتاتىلعان. تەك جاۋاپتار الىنسا كەرەك. بۇل قىلمىستىڭ ۇيىمداسقان قىلمىس ەكەنى كورىنە باستادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بايقاسىموۆ باعدات دەگەن جىگىت مۇمكىندىگى بولا تۇرا قىلمىستى مالىمدەمەگەن. وعان دا قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. ۇكىمەت باسىنان دا، قۇزىرلى ورگاندار باسشىسىنان دا سۇرايتىنىمىز، وسى قىلمىستى تولىققاندى اشىپ بەرسە، قىلمىسكەرلەرگە ءادىل جازا كەسسە ەكەن!

***

ادال زارلىحان:

زاڭ تەرگەپ تەكسەرىپ جاتىر. قىلمىسكەرلەردىڭ جاۋابى ءۇش ءتۇرلى بولىپ تۇر. «مال بازاردا تۇرعاندا مالدىڭ تورتەۋىن بازاردا ساتتىق» دەگەن. مال بازاردا جۇرگەن اعايىندار مەن تانىستار بازاردا مارقۇمداردىڭ كولىگىنەن ەشقانداي دا مال تۇسپەگەنىن ايتىپ وتىر. ەكىنشىدەن، جارقىننىڭ اكەسى ساعات بىردەن جيىرما مينۋت كەتكەندە ۇلىنا حابارلاسقاندا «بىردە ءبىر مالدى تۇسىرمەگەنىن» ايتقان. ءبىراق، «قىرعىزستان شەكاراسىنا تاياۋ جەرگە الىپ بارا جاتىرمىز. بىردە ءبىر مالدى تۇسىرمەدىك» دەگەن.

سوتتالۋشى تالعات ءقازىر تەرگەۋدە مويىنداعان سوزىندە «مۇقيات مارقۇمدى 8 تايىنشانى ءتۇسىرتىپ الىپ، تالعا قاراي ايداپ بارا جاتقاندا اتتىم» دەگەن. ال، مۇرات بولسا، «تالعات ەكەۋى مەنىڭ كولىگىممەن بارىپ، باقىتقا كەزىگىپ، قايتا كەلە جاتقاندا شالعا سويلەسىپ كەلەيىك دەپ ءتۇسىرىپ الىپ قالىپ، اتىپ تاستاپ كەلىپتى. قولىندا تاياعى بار» دەگەن. ەكەۋىنىڭ ءسوزى ەكى ءتۇرلى بولىپ وتىر.

ءۇشىنشى سوتتالۋشى بولسا، تالعات الدىمەن كەلىپ وزىنە جولىققانىن ايتادى. استىندا اتى بار بولعان. قىلمىسقا قاتىسى جوق بولسا نەگە شاۋىپ بارىپ زاڭ ورگانىنا مالىمدەمەگەن؟ قىلمىسكەردىڭ قىلمىس ىشىندە بار ەكەنى انىق.

ال، تالعاتتىڭ ايەلى بولسا قارۋ-جاراقتى جاسىرعان ەكەن. ول جاۋابىندا: «18ء-ى كۇيەۋىم ۇيدە بولدى» دەگەن. ال، تالعا ۇيدە بولسا ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىزدى كىم ءولتىردى؟

تەرگەۋ جاۋاپتارىنىڭ وزىندە وسىنداي ءارتۇرلى جاۋاپتار بولىپ جاتسا، ءىستىڭ شيكى ەكەنى بەلگىلى ەمەس پە؟ مەنىڭ ىنىلەرىم ەشقاشان ساتقان مالىن بولەك-بولەك ءتۇسىرىپ ساتپايتىن. بەرسە ءبىر جەرگە، ءبىر ادرەسكە تۇگەل اپارىپ بەرىپ جۇرگەن. مالدى شاشۋ شاشقانداي تاراتىپ ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس. زاڭ ورگاندارى وسىنداي ويدان قۇراستىرىلعان «مويىنداۋدىڭ» شىنايى بەينەسىن اشىپ، قىلمىستىڭ ءادىل باعاسىن بەرسە دەيمىن!

***

ايتا كەتەر بولساق، اتالعان قىلمىسقا بايلانىستى ۇكىمەت باسشىسى باقىتجان ساعىنتايەۆ: «الماتى وبلىسىندا قىلمىسكەرلەر ۇستالعانى بەلگىلى بولدى، تەرگەۋ شارالارى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل حالىقتى الاڭداتىپ وتىرعاندىقتان، بۇل جايىندا بىزگە مالىمەت بەرسەڭىز» دەپ، قالمۇحامبەت قاسىموۆقا ءىستى تولىقتاي ءوز باقىلاۋىنا الۋىن تاپسىرعان بولاتىن.  

ءتىپتى، سەنات ءتوراعاسى قاسىم-جومارت توقايەۆ: ««الماتى وبلىسىندا ءۇش اعايىن مال ءۇشىن ءولتىرىلدى، 9 بالا جەتىم قالدى. بۇل قاسىرەت. ءىىم مۇقيات تەرگەۋ جاساپ، كىنالىلەردىڭ ءبارىن جازاعا تارتاتىنىنا سەنەمىن»، - دەگەن ەدى.

ءبىز دە، جوعارعى بيلىكتىڭ ءوزى نازار اۋدارعان قىلمىستىڭ تولىقتاي اشىلاتىنىنا سەنەمىز. الداعى ۋاقىتتا «قامشى» پورتالى ءىس بارىسىنان ۇزبەي حابار بەرىپ وتىراتىن بولادى.

قامشىگەر: ەرلان تولەۋباي