قازاقستاندىق بەلگىلى ەكونوميست زەينوللا كاكىمجانوۆ (ق ر بۇرىنعى قارجى ءمينيسترى) اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ ەكونوميكالىق ۇستانىمدارىن «ترامپونوميكا» دەپ اتاۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇل تۋرالى kaz.365info.kz «ترامپ اقىماق ەمەس، ونىڭ يدەيالارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر — كاكىمجانوۆ» اتتى ماقالاسىندا جاريالادى.
كەزىندە ساراپشىلار 1981-1989 جىلدارى اقش-تىڭ 40-شى پرەزيدەنتى بولعان رونالد رەيگاننىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن «رەيگانوميكوي» دەپ اتاعان ەدى.
«مەن نەگە ترامپقا سەنىم ارتتىم؟»
«ءقازىر ءوزىن ءوزى سىيلايتىن مەنەدجەر (كەم دەگەندە، جوعارعى بۋىنداعى)، نەمەسە سونداي بولعىسى كەلەتىندەر، كەز كەلگەن ورتانقول بيزنەسمەن سياقتى، الەمدىك ەكونوميكا تىنىسىنان، جاھاندىق ۇدەرىستەردەن حاباردار بولۋ كەرەك، — دەگەن پىكىردە زەينوللا كاكىمجانوۆ. — اسىرەسە، مۇنى ۇلتتىق ەكونوميكانى تۇزەيتىندەردىڭ تۇسىنگەنى ماڭىزدى. ونداي ۇردىستەردى تۇسىنبەيتىندەر ەلدى الەمدىك ەكونوميكانىڭ كوشىنە ىلەستىرە المايدى.
مەن «رەيگانوميكاعا» ۇقساستىرىپ، «ترامپونوميكا» دەگەن تەرمين ەنگىزدىم. رەيگان اكىمشىلىگىنىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى اقش ساياساتى ءۇشىن وتە ءونىمدى ءارى پايدالى بولدى دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. كەيبىرەۋلەر، ءتىپتى، مۇنداي ەكونوميكالىق ساياسات كسرو-نىڭ كۇيرەۋىنىڭ باستاۋى بولدى دەگەن سەنىمدە. بۇل ءوز الدىنا بولەك، كۇردەلى ءارى ۇلكەن اڭگىمە، ءبىراق ءقازىر مۇنى ەسكە الۋ
اقش-تىڭ ەكونوميكالىق، ىشكى جانە سىرتقى قوسا العاندا، ساياساتىنىڭ الەمگە اسەر ەتەتىنىن تاعى ءبىر رەت كورسەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى.
ويتكەنى، اقش ءالى كۇنگە دەيىن الەمدىك ەكونوميكانىڭ 25 پايىزىن قۇرايدى».
«مەن نەگە ترامپقا سەنىم ارتتىم؟» — دەيدى وزىنە ءوزى سۇراق قويعان كاكىمجانوۆ، ءسويتىپ، ءوز تاڭداۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبىن كەلتىرەدى.
«بىرىنشىدەن. مەن امەريكا حالقىنىڭ ساناسىنداعى وزگەرىس ۇدەرىستەرىن بايقادىم، مەن ولاردىڭ قانشالىقتى ناقتى ەكەنىن بىلۋگە قىزىقتىم. ترامپتىڭ اقش پرەزيدەنتى بولىپ سايلانۋى ولاردىڭ شىنايى ەكەنىن كورسەتتى.
ەكىنشىدەن. اقش-تىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىن دامىتۋ جانە ەكونوميكالىق ستراتەگيانى قۇرۋ بويىنشا ترامپتىڭ ءوزىنىڭ ۇستانىمىن قالاي جۇزەگە اسىراتىنى مەنىڭ قىزىعۋشىلىعىمدى تۋدىرىپ وتىر. ەكونوميكالىق جۇيە قۇرىلىمى جونىندەگى مەنىڭ ىرگەتاستىق ۇستانىمدارىم سوڭعى 30 جىلدا اقش جۇرگىزگەن ەكونوميكالىق ساياساتقا قايشى كەلەتىن. ال ترامپتىڭ ەكونوميكالىق ۇستانىمدارى، كەرىسىنشە، ماعان جاقىن بولىپ شىقتى. ەگەر ترامپتىڭ ساياساتى جەمىستى بولسا، وندا مەنىڭ ىرگەتاستىق ۇستانىمدارىنىڭ دا جانى بولعانى. ەندەشە، مەن وقىعان جوقپىن، ياعني، مەنىڭ ويعا تۇيگەنىم بوس قيال ەمەس.
ۇشىنشىدەن.
ترامپتىڭ الەمگە دەگەن كوزقاراسى امەريكاندىقتاردىڭ مۇددەلەرىنەن تۇزىلەدى، بۇل اقش-تىڭ كەز كەلگەن پرەزيدەنتى ءۇشىن قالىپتى دۇنيە
ەگەر ترامپتىڭ باستامالارى تابىستى بولسا، وندا الەم ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايتىن بولادى».
تەمىر توردا تۋعان ءالجۋاز جولبارىستار
«80ء-شى جىلداردىڭ سوڭىندا مەن ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەن كسرو عىلىم اكادەمياسىندا ەكونوميكاداعى وقۋ سيكلى مەن ديسسەرتاسيامدى قورعاۋدى اياقتاپ جاتقان ەدىم، — دەيدى وتكەندى ەسكە العان قازاقستاننىڭ بۇرىنعى قارجى ءمينيسترى. — ءبىز كارل ماركستىڭ „كاپيتالىنا„ نەگىزدەلگەن فۋندامەنتالدى ەكونوميكانى جانە ونىڭ قوسىمشاسىنداعى ماتەماتيكانى كوپ وقىدىق. ديپلومداعى مەنىڭ ماماندىعىم دا سولاي اتالادى «ەكونوميكالىق كيبەرنەتيكا جونىندەگى مامان». سودان بەرى كوپ ۋاقىت ءوتتى، مەن ءبىزدى دۇرىس دۇنيەگە ۇيرەتكەنىن ءتۇسىندىم.
80-جىلداردىڭ سوڭى مەن 90-جىلداردىڭ باسىندا باتىستان ەكونوميكا بويىنشا بازالىق كىتاپتاردىڭ اۋدارماسى كەلە باستادى. ۋنيۆەرسيتەتتە بىزگە باتىستىڭ ەكونوميكاسى بويىنشا العاشقى بەرىلگەن تەوريا — „ەڭبەكپەن قامتىلۋدىڭ، پايىزدىڭ جانە اقشانىڭ جالپى تەورياسى„ دەگەن كەينستىڭ ەڭبەگى بولاتىن. ودان كەيىن سامۋەلسوننىڭ «ەكونوميكس» دەگەن كىتابى ورىس تىلىندە شىقتى.
بۇل كەزدە كسرو سىرتقى الەمگە اشىلا باستاعان ەدى، „نارىقتىق ەكونوميكا„،، «بيرجالار»، «بانكتەر»، «مەنەدجمەنت» دەگەن سوزدەر ءجيى قولدانىلا باستادى
مەن وسى كىتاپتاردى جان-جاقتى زەرتتەي باستادىم، ءبىراق ولاردىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنە الماي-اق قويدىم…
مەنىڭ ەكونوميكالىق كوزقاراستارىم ماركستىڭ قۇن تەورياسىنا نەگىزدەلگەن ەدى. ال كەينس پەن سامۋەلسوننىڭ كىتاپتارى قۇندى قايتا ءبولۋدى قاراستىرادى، ءبىراق ولاردىڭ قايدان جانە قالاي قۇرىلاتىن ايتپايتىن. باتىستىڭ بارلىق ەكونوميستەرى ماركستى زەرتتەۋگە ۇيالاتىن. مەن مۇنى نەگە ەسكە الىپ وتىرمىن؟
سول كەزدە ءبىزدىڭ قالاي قاراي قوزعالۋىمىزدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، مەن حالىقارالىق ەكونوميكا مەن ونىڭ لوكوموتيۆى — اقش ەكونوميكاسىن باقىلاي باستادىم. سول زاماننىڭ ءوزىنىڭ نارىقتىق باس بىلگىشى — اقش-تىڭ فەدەرالدىق رەزەرۆ جۇيەسىنىڭ باسشىسى الان گرينسپەن بولدى. بىردە، شامامەن 1993 جىلى
مەنى ونىڭ اقش نوۋ-حاۋلاردى ساتۋعا نەگىزدەلگەن جاڭا ەكونوميكانى قۇراتىن بولادى دەگەن سوزدەرى تاڭ قالدىردى
بۇگىنگى تەرميندەردى قولدانساق، ونى „زياتكەرلىك ءبىلىم ەكونوميكاسى„ دەپ اتاۋعا بولادى. وسىعان بايلانىستى، گرينسپەن ەكونوميكانىڭ ءداستۇرلى سالالارى اقش ءۇشىن سونشالىقتى ماڭىزدى بولمايدى دەگەن ەدى.
بۇل باتىستىڭ كاسىپكەرلەرىنە ءداستۇرلى ءوندىرىستى اقش پەن ەۋروپادان وڭتۇستىك-شىعىس-ازيا ەلدەرىنە اۋىستىرۋعا بەرىلگەن بەلگى ىسپەتتەس بولدى. ءسويتىپ، ءداستۇرلى ءوندىرىس وشاقتارى، ياعني، مەتاللۋرگيا، حيميا ءوندىرىسى، جيھاز ونەركاسىبى، جەڭىل يندۋستريا، ماشينا، قۇرال-جابدىق جانە تاعى باسقالارى جاڭا ايماققا قونىس اۋدارا باستادى. وسى قونىس اۋدارۋدىڭ ناتيجەسىندە «ازيالىق جولبارىستار پايدا بولدى».
كەيىنىرەك وسى «ازيالىق جولبارىستاردىڭ» ناعىز جابايى ايبارلى جولبارىستار ەمەس، تەمىر توردىڭ ىشىندە تۋعان حايۋاناتتار پاركىنىڭ ءالجۋاز جانۋارلار ەكەنى انىقتالدى
ءوندىرىستى وسىلاي كوشىرۋدىڭ ارقاسىندا قىتايدىڭ ەكونوميكاسى جاقسى كوتەرىلدى. بۇل جەردە ەلدىڭ الىپ بولۋى مەن جوسپارلى مەملەكەتتىك ەكونوميكا شەشۋشى ءرول اتقاردى.
كارل ماركستىكى ءجون ەدى
سول كەزدە «گرينسپەننىڭ كونسەپسياسى» مەنى قاتتى تاڭ قالدىرىپ قويماي، سونىمەن قاتار تولعاندىردى. مەن ءوزىمدى ەكونوميكادان ەشقانداي حابارى جوق ادامداي سەزىندىم.
سودان بەرى 25 جىل ءوتتى، ال مەن ەندى عانا بىردەڭە تۇسىنە باستاعاندايمىز: گرينسپەن جانە باتىستىڭ بۇكىل ەكونوميكالىق ءىلىمى جاڭىلىستى.
كەيبىرەۋلەردىڭ بۇعان قارسى شىعىپ، اقش ەكونوميكاسى Apple، Intel، Facebook، Tesla جانە باسقالارىن شىعاراتىن زياتكەرلىك ءبىلىم مەن كومپانيالاردىڭ ەسەبىنەن وركەندەپ جاتىر دەگەن ءۋاج ايتۋى مۇمكىن. ءيا، ول سولاي. الايدا ەگەر اقش-تىڭ سول الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيالىق كومپانيالارىندا ەڭبەكپەن قامتىلعانداردىڭ سانىن الاتىن بولساق، ول ەلدەگى ەڭبەككە جارامدى حالىقتىڭ 3-اق پايىزىن قۇرايدى. سوندا باسقا حالىق قالاي كۇن كورمەك؟
ماركستىڭ قۇن تەورياسىنىڭ نەگىزىندە ءبىر ىرگەتاستىق قاعيدا جاتىر – قۇندى ادامنىڭ ەڭبەگى جاسايدى. ەكونوميكالىق قۋاتتىلىق ماتەريالدىق يگىلىكتەردى ءوندىرۋ مەن قىزمەتتەردى كورسەتۋگە جۇمسالعان جۇمىستىڭ مولشەرى مەن ساپاسىنا قاراي ولشەنەدى.
ەل ەكونوميكاسى قۋاتتى، ال حالقى داۋلەتتى بولۋ ءۇشىن ەلدىڭ ەڭبەككە جارامدى حالقى جۇمىس ىستەۋ كەرەك
اقش-تا بولعان ادام ول ەلدىڭ ەكونوميكاسى قۋاتتى، ال حالقى داۋلەتتى دەپ ايتا الماس. ول جاقتاعى جولداردىڭ ساپاسى كوپتەگەن ەلدەردەگىدەن ناشار. ال چيكاگوداعى سالدىرلاپ قالعان مەترونى كوردىڭىز بە؟ دەليدەگى مەترو الدەقايدا جاقسى جۇمىس ىستەيدى. ءسىز ەل ىشىندە امەريكاندىق اۆياكومپانيالاردىڭ ۇشاقتارىمەن ۇشىپ كوردىڭىز بە؟ «ەير استانا» ولاردان الدەقايدا ارتىق. قوناقۇيلەردەگى، مەيرامحانالارداعى، دۇكەندەردەگى قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ەۋروپا مەن ازياداعىمەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. مەن اۆتوموبيل جاساۋدىڭ بۇرىنعى الەمدىك بەسىگى — دەترويتتى كوردىم. كورىنىس قورقىنىش تۋدىرادى. سوعان قاراماستان، اقش ءالى كۇنگە دەيىن الەمدىك ەكونوميكانىڭ كوشباسشىسى. ول الەمدەگى ۇزدىك ءبىلىم بەرەتىن، مەديسينانىڭ، جاڭا تەحنولوگيالاردى جاساۋ مەن ولاردى وندىرىسكە ەنگىزەتىن ەل. ءبىلىم ەكونوميكاسىن لايىقتى باعالاعان گرينسپەن دۇرىس جاسادى.
اقش-تىڭ ستراتەگيالىق قاتەسى
ءبىراق گرينسپەن ەكونوميكانىڭ ءداستۇرلى سالالارىنا قاتىستى ۇلكەن قاتەلىككە جول بەردى. ەگەر ءسىز بولات قۇيۋ ءوندىرىسىن وڭتۇستىك-شىعىس ازياعا كوشىرۋ جونىندە شەشىم قابىلداساڭىز، وندا سالاارالىق ارىپتەستىك دەگەن تۇسىنىك بار ەكەنىن ۇمىتپاۋىڭىز كەرەك. ءبىر سالانى جابۋ ەلدىڭ بارلىق باسقا سالالارىنداعى، تاماق ءوندىرىسى مەن تەحنولوگيالىق سالانى قوسا العاندا، ءوندىرىستى قىسقارتۋعا اكەلىپ سوعادى. ال ءوندىرىستى قىسقارتۋ جۇمىس ورىندارىن قىسقارتۋعا ۇلاسادى. جۇمىس ورىندارىن قىسقارتۋ دەگەنىمىز ەل ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن قۇن ءوندىرىسىن قىسقارتۋ دەگەن ءسوز.
بۇگىن اقش پەن ەۋرووداق ءداستۇرلى وندىرىستەردى ءوز ەلدەرىنەن شىعارۋدى ىنتالاندىرعاندا ستراتەگيالىق قاتەگە جول بەرگەندەرىن ءتۇسىندى
ناتيجەسىندە، ولار بۇگىن ءوز ەلدەرىندەگى ءداستۇرلى وندىرىستەردىڭ قالدىقتارىنا كۇشتى قىسىم جاساپ جاتقان جۇڭگو سياقتى وتە مىقتى بەلەسكە يە بولدى.
ەگەر گرينسپەن جانە ونىڭ جاقتاستارى ماركستىڭ „كاپيتالىن„ دۇرىستاپ زەرتتەگەندە، ولار مۇنداي ستراتەگيالىق قاتەگە بوي الدىرماس ەدى.
„الەمدىك بىلگىشتىڭ„ نە كىناسى بار؟
ەندەشە، اقش نەنىڭ ەسەبىنەن ۇزاق جىلدار بويى كوش باستاپ تۇر؟ ونىڭ جاۋابى دايىن: مەملەكەتتىك قارىزدىڭ ءوسۋى مەن قولما قول دوللاردى باسىپ شىعارۋ ەسەبىنەن. البەتتە، اقش تەحنولوگيالار سالاسىنداعى كوش باستاۋشىلىعى سول قالپىندا قالىپ وتىر، بۇل ەل ەكونوميكاسى ءوسۋىنىڭ ماڭىزدى تەتىگى. ءبىراق
ەگەر ءسىز اقش-تىڭ كوپتەگەن جەتەكشى تەحنولوگيالىق كومپانيالارىنىڭ قۇندى قۇرۋ مەن ونى كاپيتالداندىرۋىن ساراپقا سالساڭىز، ولاردىڭ قۋاتتىلىعى كوپىرمە ەكەنىن تۇسىنەسىز
گرينسپەن 2006 جىلى مەرزىمىنەن بۇرىن ءوز ەركىمەن قىزمەتىنەن كەتتى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ نە بۇلدىرگەنىن ءتۇسىندى — ول قىزمەتىنەن كەتىسىمەن اقش-تىڭ قارجى نارىعىنداعى كوپىرمە جەتىستىكتەر جارىلىپ، زاردابىن ءالى كۇنگە دەيىن شەگىپ وتىرعان الەمدىك قارجى داعدارىسىنا ۇلاستى. ونىڭ ارتىنان بەكەردەن-بەكەر داعدارىستىڭ سەبەپكەرى — گرينسپەن„ دەگەن ءسوز شىققان جوق. دەسەك تە، ول „الەمدىك بىلگىش„ بولاتىن. بۇكىل الەمنىڭ كاپيتاليستتەرى ونىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن. گرينسپەن كەينستەن ۇيرەندى. الايدا كەينس قۇندى قالاي ءبولۋدى ۇيرەتكەنىمەن، ونى قالاي جاساۋدى ۇيرەتكەن جوق. گرينسپەن باسقا ەلدەردە باسقا حالىقتار جاساعان قۇندى اقش-تىڭ ۇتاتىنىندا ەتىپ، قايتا ءبولىپ وتىردى. بۇل ءۇشىن امەريكاندىق قارجى ينستيتۋتتارى قازىرگى كۇنگە دەيىن جۇمىس جاساپ جاتقان كوپتەگەن قارجى قۇرالدارىن قۇردى.
ترامپ يدەيالارىنىڭ جانى بار
ايتارلىعى، مۇنداي قايتا بولۋشىلىك امەريكا حالقىنا وپا اپەرمەدى، ويتكەنى
امەريكاندىقتار — وزدەرى قۇرعان قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ الەمدەگى ەڭ ۇلكەن بورىشكەرلەرى
ماكدونالدستا ءبىر دوللارعا تۇستەنەتىن ولار وزدەرىنىڭ ۇيلەرى، ءوز ماشينالارى، ءوز ايفوندارى مەن ايپادتارى ءۇشىن تولەيدى، ءبىراق جاقسى ءبىلىم، جاقسى مەديسينالىق قىزمەت ءۇشىن تولەۋگە قاۋقارسىز.
امەريكاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تولەم جاساۋعا قابىلەتسىز، ويتكەنى ەلدە جۇمىس ورىندارى از، بارىن جاڭا ميگرانتتار الىپ قويعان. كەدەيلەر ءۇشىن جوعارى سالىقتاردى امەريكانىڭ ورتا تابى تولەپ وتىر.
وسى ورايدا ايتارلىعى، امەريكاندىقتار وزدەرى ءتۇسىنىپ بولمايتىن ناتو ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە، تاليبتەرمەن، اسادپەن سوعىسقا تريلليونداعان دوللاردىڭ جۇمسالىپ جاتقانىن كورىپ وتىر.
اتالعان ماسەلەلەردەن كەيىن دونالد ترامپ پەن بەرني ساندەرستىڭ سايلاۋ الدىنداعى ۇندەۋلەرىن تۇسىنە باستايسىڭ. بۇل بەدەل قۋالاۋشىلىق، ياعني، پوپۋليزم ەمەس. بۇل ناقتى ءومىر. ترامپ يدەيالارى كوڭىلگە قونىمدى، ولاردىڭ جانى بار…»
پىكىر قالدىرۋ