چەحيانىڭ ليبەرالدى-ەكولوگيالىق پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ەكس-مينيستر، چەحيا ساياساتىن شەمىشكەشە شاعاتىن ءجاميلا ستەحليكوۆا – قازاقتىڭ تۋماسى، قازاق ايەلى. وعان قازاق ۇكىمەتىنە قىزمەتكە ورنالاسۋعا تالاي مارتە ۇسىنىس ايتىلعان. الايدا، ساياساتكەر ايەل ءوز انا ءتىلىن ۇمىتقانىن ايتىپ، وتانعا ورالۋدان باس تارتتى، دەپ جازادى «قامشى» پورتالى. ءبىراق، تۋىپ-وسكەن ەلىنە ورالماۋىنىڭ باستى سەبەبى ءتىلىن ۇمىتقاندىعى ەمەس ەدى. وزگە مەملەكەتتىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قازاق ايەلىنە Sentral Asia Monitor گازەتى ءتىلشىسىنىڭ قويعان العاشقى قاراپايىم سۇراعى «قالايسىز؟» بولدى.

ءوز اس بولمەمدە ءوزىمدى جايسىز سەزىنەمىن: جۋىلماعان ىدىستار، قولىمنىڭ ۇشى دا تيمەگەن كوكونىستەر...»

مەنىڭ بايقاعانىم، «قالايسىڭ؟» دەگەن سۇراققا ەر ادامدار مەن ايەلدەر ەكى ءتۇرلى جاۋاپ قاتادى. ەر ادامدار وزدەرىنىڭ موتوسيكلدەرى مەن قايىق جۇرگىزۋ ءۇشىن العان قۇجاتتارىن ايتىپ ماقتانىپ جاتسا، ايەلدەردىڭ جايى مۇلدەم باسقا. ءبىز وتباسى الدىنداعى بورىشىمىز نەمەسە جۇمىستاعى ارىپتەستەرىمىز جايىندا ءسوز قوزعاپ كەتەمىز.

وتباسى الدىنداعى بورىشىم مەنى مازالامايدى. مەنىڭ بار ماسەلەم ساياساتقا قاتىستى. قۋانىشتى جاعداي دەيىن بە، الدە كەرىسىنشە وكىنىشتى ءجايت پە، 2017 جىلى چەحيادا ماڭىزدى ساياسي كەزەڭ باستالادى: پرەزيدەنت پەن پارلامەنت سايلاۋى وتەدى. ءار چەح ازاماتى كىمنىڭ ارتىنان ەرەتىنىن وسى كۇنى شەشەدى.

پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءبىزدىڭ ليبەرالدى-ەكولوگيالىق پارتيامىزدىڭ  وكىلى دە قاتىسادى. ءبىز ءوز اتىمىزدان ەڭ مىقتى ۇمىتكەردى ۇسىنعىمىز كەلەدى. ول ۇمىتكەردىڭ ميلوش زەماننان اسىپ ءتۇسۋىن ەرەكشە قاداعالايمىز. ەڭ باستىسى، بولاشاق پرەزيدەنت ەۋروپالىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەسە، حالىق الدىندا ءوزىن لايىقتى ۇستاسا دەيمىز جانە سەبەپسىز پۋتينمەن، جۇڭگو ساياساتكەرلەرىمەن كەزدەسە بەرمەۋى ماڭىزدى. سونىمەن قاتار، ءبىز پارلامەنت سايلاۋىنا دا ءوز ۇمىتكەرلەرىمىزدى دايىنداۋ ۇستىندەمىز.

تاجىريبەلى ساياساتكەر رەتىندە مەن ءار پارتيا اراسىنداعى دەلدالدىق قىزمەتتەمىن. كەز-كەلگەن ساياساتكەردىڭ باستى مىندەتى – كەلىسسوزدەر جۇرگىزە الۋ، ساۋدالاسا ءبىلۋ. ماسەلەن، بۇگىن بەلگىلى ءبىر پارتيامەن كەلىسىمگە كەلسەك، ول پارتيا كەلەسى كۇنى حابارلاسىپ، باسقا پارتيامەن كەلىسسوزگە كەلگەندەرىن ايتۋى مۇمكىن. پارتيالار اراسىنداعى كەلىسسوزدەردە تۇراقتىلىق جوق دەسە دە بولادى.

ياعني، سايلاۋ الدى جۇمىستاردىڭ ەڭ كۇردەلىسى ماعان تيەسىلى. مەن بۇگىن ايەل ەمەس، ساياساتكەرمىن. سوندىقتان دا وتباسىما مۇلدەم كوڭىل بولمەيمىن دەسەم دە بولادى.

مەنىڭ بالالارىم ءوز بەتتەرىنشە ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن. ال، كۇيەۋىم حومۋتوۆ قالاسىندا جالعىز تۇرادى. ءدال وسى قالادا ءبىز وتباسىلىق ءومىرىمىزدى باستاعان ەدىك. ساياسي جۇمىستارىمنان بوساعانىمشا كۇيەۋىم مەنى وسى قالادا كۇتەدى. ال مەنىڭ بار ۋاقىتىم پراگانىڭ ءبىر بۇرىشىنان ەكىنشى بۇرىشىن ارالاۋمەن وتەدى.

سىزدەرگە ساياسي ءومىردىڭ ەسىگىن ءسال دە بولسا اشىپ كورسەتتىم. ول دا ءبىر وتباسى سەكىلدى: قوناق كەلەر الدىنداعى استان-كەستەنى شىعىپ جاتقان جايسىز بولمە – جۋىلماعان ىدىستار، تازالانباعان كوكونىستەر. كەشكە قاراي جايۋلى داستارحان مەن بىر-بىرىمەن تىلەك ايتىسىپ جارىساتىن قوناقتار.

قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز اس بولمەدە چەحيا پرەزيدەنتىنە ۇمىتكەر بولاتىنداي ازاماتتارىمىزعا «تاماق» دايىنداۋ ۇستىندەمىز. ءبىز ءۇش ۇمىتكەرمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز، ەسىمدەرى ازىرگە جاسىرىن بولسىن. ءوز باسىم ولاردىڭ اراسىندا ايەل ادامنىڭ بولعانىن دا قالار ەدىم. ماعان دا پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر بولۋىما ۇسىنىس تۇسكەن، مەن ءتىپتى ۇسىنىس جايىندا ۇزاق ويلاندىم. الايدا، ءبىز ۇمىتكەرلىككە شىدامى وتە مىقتى، جەڭىپ شىعاتىنىنا سەنىمدى ادامنىڭ بولعانىن قالايمىز. ءار ساياسي دەباتتار مەن ديسكۋسسيالاردان ءوتىپ، ەكىنشى تۋرعا دەيىن جەتە الاتىن ادامدى كوزدەيمىز.

چەحيا – ساياسي مەملەكەت، سوندىقتان، پرەزيدەنتتىك تۇلعا ماڭىزدى. پرەزيدەنتتىڭ كەلبەتى – چەح ازاماتتارىنىڭ قۇندىلىقتارىن كورسەتىپ تۇرۋى قاجەت. زەمان مەلوش – بيلىك كىمنىڭ قولىندا بولسا، سوعان جاقتاساتىن انتيليبەرال. ال ەكنىشى پوزيسيا – ليبەرالدى نەمەسە گاۆەلوۆتى. ارينە، ەكىنشى ۆالاۆ گاۆەلوۆتىڭ جۇرگىزگەن بيلىگى قايتا ورنامايدى، الايدا، ءبىز سۇيرەگەن ۇمىتكەر بريۋسسەلدىڭ باعىتىمەن جۇرەدى. ال، زەمان رەسەي مەن قىتايعا سەنەدى. ونىڭ دا ساياسي كوزقاراسى ءدال ترامپ سەكىلدى. قاراپايىم عانا مىسال، زەمان مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامداردى كەمسىتە باعالايدى. ماسەلەن، مۇگەدەكتىگى بار بالالار ساۋ بالالاردان بولەك وقىتىلۋى كەرەك دەيدى. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا قارسى شىعادى. الايدا بۇل ۇيىمداردىڭ قوعامدا ماڭىزى ەرەكشە، بيلىكتىڭ ۋاقىتى بولمايتىن ىستەرمەن سولار اينالىسادى ەمەس پە.

 سول سەبەپتى وسى ماسەلەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مەن قازىرگى ۋاقىتتا ساياساتتىڭ ءدال ورتاسىندا ءجۇرمىن دەسەم دە بولادى.

چەح ازاماتتارى بوراتتى تانىمايدى

جاقىن ارادا تابلويدتىق جۋرنالدىڭ مۇقاباسىنا بوراتپەن بىرگە ءسىزدىڭ دە سۋرەتىڭىز شىقتى.

بۇل قالىپتى جاعداي: حالىق ساياساتكەرلەردى كۇلكىگە قالدىرعاندى جاقسى كورەدى. ادام تانىمال بولعان سايىن، سىنعا ءجيى ۇشىرايدى. انگەلا مەركەلدىڭ جاعدايىنىڭ جانىندا مەنىكى تۇككە تۇرمايدى. نەمىستىڭ «شارلي ەبدو» جۋرنالى انگەلا مەركەلگە قاتىستى سۇمدىق دۇنيە جاريالاعان: ونىڭ قولىندا الداعى ۋاقىتتا سايلاۋعا تۇسەتىن ۇمىتكەر مارتين شۋلستىڭ كەسىلگەن باسىن قويىپ قويعان. ەۋروپا تىلشىلەرىنە ەش ۋاقىتتا شەكتەۋ قويا المايسىڭ.

ءوز پارتياڭىز جونىندە ايتىپ وتسەڭىز.

مەن باسشىلىق ەتىپ وتىرعان ليبەرالدى-ەكولوگيالىق پارتيانى «جاسىلداردىڭ» وڭ قاناتى دەر ەم. ءبىز – وپپوزيسيالىق پارتيامىز. ءبىزدىڭ فراكسيانىڭ مۇشەلەرى بيلىككە ورنالاسا المايدى، الايدا پارلامەنتتە ولارعا قاشان دا ورىن بار. سونداي-اق، راديولار مەن تەلەەكراندارعا شىعىپ، باسقا پارتيا مۇشەلەرىمەن ساياسي دەباتتارعا قاتىسا الادى. ءبىز كاسىبي پارتيا بولعاندىقتان، مەملەكەت تاراپىنان قارجى بولىنەدى.

پارلامەنتتە بولىپ-اق، ءبىز بيلىكتىڭ ءار قادامىن اڭدىپ جۇرەمىز.  بيلىك قابىلداعان ون زاڭنىڭ بەسى مىندەتتى تۇردە سىنعا الىنىپ، گازەت بەتتەرىندە جاريالانادى. قازىرگى ۋاقىتتا، سايلاۋ الدىندا جۇمىسىمىزدى 100 پايىزعا كۇشەيتتىك. ولاي بولماعان جاعدايدا جەڭىپ شىعۋىمىز ەكىتالاي. جەڭىلىپ قالعان كۇننىڭ وزىندە، كەلەسى سايلاۋعا دەيىنگى ۋاقىتىمىز قۇر سەندەلۋمەن وتپەيدى.

ستەحليكوۆا زەماندى ستالينمەن سالىستىردى

ياعني ساياساتتا سىننىڭ بولۋى مىندەتتى عوي؟

سىن سىزدەردىڭ دە جۇمىستارىڭىزدىڭ ءبىر بولىگى. مەن ءجيى سۇحبات بەرىپ تۇرامىن. كەي-كەزدەرى ايتىلماۋ كەرەك دۇنيەلەردى ايتىپ قالاتىن جاعدايلار بولادى. بىردە، «ستەحليكوۆا زەماندى ستالينمەن سالىستىردى» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا شىقتى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جاعدايدىڭ ورىن العانىنا پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كىنالى. جۋرنال بەتىندە فەكاليي ۇستاپ تۇرعان ۇلكەن ءمۇسىن مەن باسىندا تاقىرىبى جاريالانعان.

قازاقساتاندا وزىندىك سەنزۋرا دەگەن تۇسىنىك بار. ياعني، ساياساتكەرلەردى ءتىپتى پرەزيدەنتتىڭ ءوزىن ستالينمەن سالىستىرۋ ەشكىمنىڭ دە ويىنا كەلە قويماس. بۇل جايىندا نە دەيسىز؟

قازاقستاندا كەيبىر ساياساتكەرلەر مادەنيەتتىڭ نە ەكەنىنەن حابارسىز، حالىق الدىندا پىكىر بىلدىرۋدەن دە قاشادى. ال چەحيادا اكىم حالىق الدىندا ءساتسىز سويلەگەنى ءۇشىن جۇمىستان بوساتىلۋى ابدەن مۇمكىن. ەۋروپالىق ساياساتكەرلەر مەن قازاقستاندىق ساياساتكەرلەردىڭ ايىرماشىلىعى،  ەۋروپا ءاردايىم حالىقپەن بىرگە، حالىقتىڭ جاقتاسى. وسىدان 10 جىل بۇرىن قازاق مينيسترلەرىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن اق ورداعا باردىم. ولاردىڭ مىقتى مامان ەكەندەرىنە كۇمان كەلتىرمەيمىن. مەملەكەتتەرىن دامىتۋ جولىندا ءارقايسىسىنىڭ ءوز كوزقاراستارى قالىپتاسقان. ءبىراق، مەنى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ حالىقتان الدەقايدا الىستاپ قالعاندىعى تاڭقالدىردى. وزدەرى قىزمەت كورسەتىپ وتىرعان مەملەكەتتە قاراپايىم حالقىنىڭ قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى ولاردى  تولعاندىرمايدى دا.

چەحيا دەپۋتاتتارى اپتاسىنا ءبىر رەت ساعات 8.00-دەن 16.00-گە دەيىنگى ۋاقىتتا قاتارداعى ازاماتتارمەن كەزدەسۋ ءۇشىن كەڭسەگە جينالادى. ولاردىڭ الدىنا كەز-كەلگەن ادام كەلىپ، ءوز ۇسىنىستارىن ايتا الادى، سۇراقتارىن قويا الادى. ءتىپتى، نەگە قالادا اعاش كەسىلدى دەگەن سۇراقتى قويۋعا دا حالىقتىڭ حاقىسى بار. ال، دەپۋتات حالىق سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى. ەگەر، دەنساۋلىعىنا بايلانىستى نەمەسە شەتەلدە ءىس ساپاردا بولعاندىقتان جينالىسقا قاتىسا الماسا، كەلەسى اپتادا ەكى كۇنىن حالىقپەن كەڭسەدە وتكىزۋىنە تۋرا كەلەدى.

قازاقستاندا اكىمدەر قالاي سايلاناتىنىن بىلمەيمىن، ءبىراق چەحيادا بارلىق قىزمەتكە تەك سايلاۋ ارقىلى تاعايىندالادى. مەن ءوز قىزمەتتىك جولىمدى قالالىق كەڭەستەن باستادىم، سوسىن مەنى اكىمنىڭ ورىنباسارى ەتىپ سايلادى، كەيىن اكىم قىلدى. ودان سوڭ، وبلىسقا، كەيىن ورتالىققا باردىم. ءاردايىم، حالىقتىڭ ۇسىنىستارىن تىڭداپ جۇرەتىنمىن، قوڭىراۋلارعا جاۋاپ بەرە المايتىن جاعدايلاردا حابارلاما جازىپ جىبەرەتىنمىن.

ەسىمە مينيستر بولىپ، تەلەەكرانعا شىققانىم ءتۇسىپ وتىر. حالىق سوندا مەنى سۇراقتىڭ استىنا العان ەدى: سىرانىڭ باعاسى قانشا، ناننىڭ قۇنى، قانتتىڭ كەلىسى، ءسۇتتىڭ باعاسى؟ سۇراقتىڭ بىرەۋىنە جاۋاپ بەرمەي قالسام حالىق ماعان بىردەن سەنىمسىزدىك تانىتار ەدى.

چەحيادا ءتىپتى پرەزيدەنت زەماننىڭ ءوزى اپتا سايىن وبلىستاردى ارالايتىن. جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن كەزدەسىپ، كافەلەردە وتىرادى، كينوعا بارادى، قاراپايىم ادامدارمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى. پرەزيدەنت ءۇشىن حالىق تاراپىنان سەنىمسىزدىككە ۇشىراۋ  - ەڭ ۇلكەن قاسىرەت. سوندىقتان، بيلىك ءاردايىم حالىقپەن بىرگە بولۋعا تىرىسادى.

قازاقستاندا بيلىكتىڭ دارەجەسى پاتشالىقتىڭ مارتەبەسىنەن كەم ەمەس، اسىپ تۇسپەسە. بۇنداي بيلىكتى مەن رەسەيدەن دە بايقادىم.  

   وسىدان ون جىل بۇرىن ىس-ساپارمەن اقش-قا بارعان ەدىم. ول ەلدە دە كونگرەسس مۇشەلەرى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا حالىقپەن كەزدەسۋگە شىعادى. حالىقتىڭ بيلىك باسىنداعىلارعا دەگەن كوزقاراسى ءار ءتۇرلى، بىرەۋلەرى قۇرمەتپەن قاراسا، كەيبىرى جەك كورىپ تۇرادى. الايدا، ءبارى الدىندا تۇرعان ادامنىڭ بيلىگىن مويىندايدى.

ال، ەۋروپانىڭ كىشى مەملەكەتتەرىندە ءبارى جايلى. كەز-كەلگەن ازامات ساياساتكەردى كوشەدە كورىپ قالعان جاعدايدىڭ وزىندە ونىمەن ەركىن تىلدلەسە الادى جانە بۇل قالىپتى جاعداي.

ال ەلىمىزلەگى بيلىكتىڭ ساكرالدى مارتەبەسىنە كىم كىنالى؟ ءوزىمىز بە؟

ەشكىم دە كانىلى ەمەس. بۇل ەلىمىزدەگى باعزى زامانداردان قالىپتاسىپ قالعان ءداستۇر. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە دە قاراپايىم حالىق بيلىك باسىنداعىلارعا قۇدايى رەتىندە قاراعان.

قۋانىشقا وراي، قازاقستان توتاليتارلى مەملەكەت ەمەس. ءبىراق وكتەمشىلدىك قالعان. ەگەر ساياساتكەر تۇرعىنعا دورەكى جاۋاپ قاتسا، ونى تۇرعىن قالىپتى قابىلدايدى. ياعني، قازاقستاندا ازامات سوت الدىنا كەز-كەلگەن سۇراق بويىنشا بارا المايدى. حالىق ءاردايىم ءوز نارازىلىعىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە بىلدىرەدى.

قازاقستان مەن چەحياداعى الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟ ول جەردە دە بيلىككە قاتىستى تەرىس پىكىرلەر جازىلاتىن شىعار.

ءيا، ءتىل تيگىزەتىندەر بار. ءبىراق، حالىق ساياساتكەرلەر مەن دەپۋتاتاردىڭ تىكەلەي الدىنا بارادى. ەگەر قار جاۋىپ، كوشە تازالانباسا، بىردەن اكىمشىلىككە حابارلاسادى. جەلىلەردە تەك اكىممەن سوزگە كەلىپ قالعاندىعىن، ال بۇگىن ءبارى جاقسى ەكەنىن جازادى. ال، قازاقستاندا بۇنداي ماسەلەلەرمەن تۇرعىن قايدا بارىپ شاعىمداناتىنىن بىلمەيدى، اكىمشىلىككە بارۋ جايلى ءتىپتى ويلامايدى دا. بارعاننىڭ وزىندە، اكىمشىلىك قاراپايىم تۇرعىندى ەسىگىنىڭ ماڭىنا دا جولاتپايدى. سول سەبەپتى، حالىق ءوز ويىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە بىلدىرەدى. مەنىڭ قازاقستاندا دوستارىم بار. بىردە ولاردان نەگە ماسەلەلەردى شەشۋگە اكىمنىڭ الدىنا تىكەلەي بارمايسىڭدار دەگەن سۇراعىما دوسىم تاڭدانىسپەن قاراعانى ەسىمدە.

كونستيتۋسيالىق بيلىكتىڭ كوزى – حالىق. ال، اكىمدەرگە جاي عانا مەملەكەتتى باسقارۋ ەمەس، حالىق الدىنداعى مىندەتتەردى ورىنداۋ جۇكتەلدى.

ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاندا ساياساتكەرلەر الەۋمەتتىك جەلىلەردە كوپ وتىرمايدى. ال چەحيادا بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءبارى «تۆيتتەر» مەن «فەيسبۋكتە» وتىرادى. مەن قازاقستاندا تۇرماعاندىقتان مۇناي وڭدەۋ سالاسىنا بايلانىستى كەيبىر جايتتەردى تۇسىنبەيمىن. سول سەبەپتى، فەيسبۋك جەلىسى ارقىلى قازاقستاندىق مينيستردەن قانداي دا ءبىر قۇجات نەمەسە باعدارلاما جىبەرۋىن ءوتىندىم. ءبىراق مينيستر ءلام-ميم دەمەدى. سوندا قاراپايىم تۇرعىن ءتىپى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى دا بيلىك باسىنداعىلارمەن تىلدەسە المايتىن بولىپ تۇر. بۇل دۇرىس ەمەس.

چەحيا ۇكىمەتى 12 كەڭەستەن تۇرادى: ۇلتتىق ىستەر جونىندەگى كەڭەس، سەكسۋالدىق ىستەر جونىندەگى كەڭەس، ايەل قۇقىقتارى جونىندە كەڭەس... ءار كەڭەستى نە پرەمەر، نە مينيستر باسقارادى. ءبىر كەڭەس وتىرىس وتكىزسە، ول وتىرىسقا كەز-كەلگەن ادام قاتىسىپ، ءوز ماسەلەلەرى جايىندا ايتا الادى. قازاقستاندا ونداي پلاتفورما جوق. جەر رەفورماسىنا بايلانىستى ونى قۇرۋ ويدا بولعان، الايدا فورمالدى بولدى.

حالىقتىڭ سەنىم مونداتى

ەگەر سىزگە قازاقستاندا جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت ۇسىنىلسا كەلىسەر مە ەدىڭىز؟

ونداي ۇسىنىستار بولعان. مەن بىلاي جاۋاپ بەرەتىنمىن: جاس رەسپۋبليكادا جوعارعى لاۋازىمعا مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن ادام كەلۋى ءتيىس. مەن ءوز انا ءتىلىمدى جاقسى تۇسىنەمىن، الايدا، سويلەۋ جاعىنا كەلگەندە قيىنداۋ. ورىس ءتىلدى سوزدەردى دە ەسكە ءتۇسىرۋ كەرەك. چەح ءتىلى مەنىڭ انا ءتىلىم بولماعاندىقتان مادەنيەت مينيسترلىگىنە قىزمەتكە تاعايىندالۋعا قارسى بولدىم.

قازاقستان ۇكىمەتىنە قىزمەتكە ورنالاسپاۋىمنىڭ ەڭ باستى سەبەى ول ەمەس. ارينە، ءوز وتانىما كومەكتەسكىم كەلەدى. ەگەر قازاقستاندا قانداي دا ءبىر پارتيانىڭ اتىنان داۋىسقا سالۋ مۇمكىندىگى بولسا، بارار ەدىم. ءبىراق، مەنىڭشە، ونداي مۇمكىندىگىم جوق. حالىقتىڭ مانداتىنا يە بولۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك كورىپ تۇرعان جوقپىن. ماسەلەن، جەر ماسەلەسىنە قاتىستى رەفەرەندۋم ەرتەرەك بولۋى كەرەك ەدى. حالىققا ىڭعايلى جاعىن قاراستىرۋ كەرەك. ءبىراق، قازاقستاندا ونداي جاعداي قاراستىرىلماعان.

ونىڭ ۇستىنە ەلدە دوستارىم كوپ بولعاندىقتان، ول جەردە بولىپ جاتقان جاعدايدان ءاردايىم حاباردارمىن. چەحيادا ءومىر سۇرسەم دە، ورتالىق ازياعا قاتىستى بارلىق باعدارلامالاردى جىبەرمەۋگە تىرىسامىن. الايدا، مەن قازاقستاندا دۇنيەگە كەلگەن چەح ساياساتكەرىمىن.

ءبىر كۇنى كەڭسەمە تانىسىم كەلىپ، مەنىڭ بوراتتىڭ جانىندا تۇرعان سۋرەتىمە قارادى دا، مىسقىلداپ كۇلىپ «بۇل كىم؟» دەپ سۇرادى. ياعني، قازاقستاندى بورات ارقىلى ەمەس، مەن ارقىلى تانيدى.

مەملەكەتتە قانداي دا ءبىر وزگەرىستەر ەنگىزۋ ءۇشىن كادر بولىمدەرىندە ساۋاتتىلىقتىڭ بولعانى ماڭىزدى. امەريكا، رەسەي نەمەسە باسقا دا  مەملەكەتتەردەن كومەككە شاقىرۋعا بولاتىن قانشاما بىلىكتى ماماندار بار. ءبىراق ساياساتتا جەرگىلىكتى مامانداردىڭ بولعانى دۇرىس قوي، ونداي جاعدايدا باسەكەلەستىك مىقتى بولار ەدى. ال قازاقستانداعى جۇيە مۇلدەم باسقا. سول جاس، ءارى بىلىكتى ساياساتكەرلەر قايدا؟ ەلدەگى جوعارى ساياسي لاۋازىمدارعا بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ تاعايىنداۋىمەن كەلگەندەر. ياعني، ول ساياساتكەر تاعايىنداعان ادامىنا باعىنادى. ال ول ادام ءوزىن تاعايىنداعانعا باعىنادى. ءبارى بىر-بىرىنە قىزمەت اتقارادى، ءبىراق حالىق ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ەشكىم جوق.

پراگادا مەنىڭ قازاقستاندىق دوستارىم كوپ. ءبارى بولاشاق ساياساتكەرلەر، ءبىراق ەشقايسىسىنىڭ ەلگە قايتقىسى جوق.

قازاقستاندا تەك بيلىك باسىنداعىلار عانا ەمەس، ساياساتكەرلەر دە وزدەرىن تىم جوعارى باعالايدى. جوعارعى ءبىلىم تەك سولاردا عانا بار سەكىلدى، مامىلەگە كەلۋگە ەشكىمنىڭ نيەتى دە جوق. ۆاسلاۆ گاۆەلدىڭ ءوزى كەلىسىمنىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتى العا سۇيرەي العان. كوممۋنيستەر ونى ولتىرمەكشى بولعاننىڭ وزىندە، ۆاسلاۆ گاۆەل ولارعا قول ۇشىن بەرىپ، ءبىر ۇستەل باسىنا وتىرىپ، شەشىلمەگەن ماسەلەلەردى تالقىلادى. اسكەر شىعارۋ ءۇشىن كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسىمگە كەلگەن. ال، قازاقستاندا مامىلەگە كەلۋ دەگەن تۇسىنىك مۇلدەم جوق. جەر ماسەلەسى جونىندەگى رەفەرەندۋمدى الىپ قارايىق. قاراپايىم حالىق ءوز ارالارىندا تالاي تالقىلاپ، قارسىلىقتارىن جەتكىزدى، ءبىراق بيلىك قانداي شەشىم قابىلدار ەكەن دەپ ۋايىمعا باتتى. حالىقتىڭ ويىمەن ساناسۋ سونشالىقتى قيىن بولدى ما؟

ساياساتقا قادام باسىپ كەلە جاتقان ادامعا دا مۇمكىندىك قاشان  دا بەرىلۋ كەرەك. كورسىن، ءبىلسىن، ىستەسىن جانە ايتارىم، قازاقستاندا وپپوزيسيونەرلەرگە ءسوز بوستاندىعى بەرىلۋى كەرەك. كوتەرىلىستەردەن قورقىپ، ساياساتقا قاتىستى ۇدەرىستەردى توقتاتىپ قويۋعا بولمايدى. ەۆوليۋسيا ريەۆوليۋسيادان الدەقايدا ءتيىمدى.

ساياساتتى ايەلدەرسىز ەلەستەتۋگە بولا ما؟

ايەل ادام ساياسات جولىن تاڭداسا، وتباسىلىق ءومىرىن ۇمىت قالدىرادى. سول ءۇشىن كوبىسى كەلۋگە قورقادى. الايدا، ساياسات قاشان دا ايەلدەردى قاجەت ەتەدى. سەبەبى، ايەلدەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى جانە تۇراقتى. ايەل ادامدار كوڭىلى جاقتىرماي تۇرعان اداممەن دە مامىلەگە كەلۋگە تىرىسادى. ونىڭ ۇستىنە، ەر ساياساتكەرلەردىڭ جينالعان بولمەسىنە كىرسەڭ، مەنسىنبەۋشىلىك سەزىمگە تولى اۋىر اتموسفەرانى سەزەسىڭ. بىردە، چەح ساياساتكەرى ءوزىنىڭ قارسىلاسىنا قاراپ تۇرىپ، «كوزىن ويىپ جىبەرەيىن بە؟» دەدى ىشىنەن. بۇل اشۋىنا مەن سابىرلىقپەن جاۋاپ قاتتىم: «ولاي بولعان كۇنى پارتيانىڭ ەسىگى سەن ءۇشىن ماڭگىلىككە جابىلاتىنىن تۇسىنەتىن شىعارسىڭ» دەدىم.

ساياساتتا ايەل ادام بولسا، ەر ادامداردىڭ اگرەسسياسى باسەڭدەيدى جانە ايەل ادام بولعان جەردە ايەل قۇقىقتارى دا ساقتالادى. ساياساتتا 30 پايىز بولسا دا، ايەل ادامنىڭ بولعانى ءتيىمدى. ءبىز ەر ادامدار تۇسىنە بەرمەيتىن ماسەلەلەردى شەشە الامىز. ايەل ادامدار ساياساتقا كەرەك. الايدا، ول جولدى تاڭداماس بۇرىن ءوزىنىڭ جەكە ءومىرىن ءبىر شەتكە ىسىرىپ قويۋىنا تۋرا كەلەتىنىن دە ايەلدەر جاقسى تۇسىنەدى.

 ءسىزدىڭ ساياساتقا كەتكەنىڭىزدى كۇيەۋىڭىز قالاي قابىلدادى؟

ول حومۋتوۆ قالاسىندا قالدى. ءبىراق ءبىز قايتادان تابىستىق. قايتا نەكەگە وتىرۋ ويىمىزدا جوق. الايدا قارىم-قاتناسىمىز ساقاتالادى. ەكەۋىمىز ەكى قالادا، ەكى ورتادا ءومىر سۇرگەنىمىزبەن بىر-بىرىمىزگە قاشان دا قولداۋ كورسەتىپ جۇرەمىز. ەڭ باستىسى سول. مۇنداي ماسەلەلەرمەن بالالارىمىزدىڭ باسىن قاتىرمايمىز. وتباسىلىق قيىندىقتار ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىندا عانا بولۋى ءتيىس. بالا – ءومىردىڭ گ ۇلى. ولار دا وسەدى، ۋاقىتتارى كەلگەن سوڭ، ءوز ورىندارىن تابادى. ءبىراق، بالالارىمدى ساياساتقا قاتىستى لاس ىستەرگە ارالاستىرۋدان اۋلاقپىن. 

گۇلىم جاقان