كلاسسيك “ەۋروپانى ەلەس كەزiپ ءجۇر” دەگەن. الماتىنى ەلەس كەزiپ جۇرگەن جوق، “بۇكiلقازاقستاندىق زيا­لىلار سەزiن شاقىرۋ كەرەك!” دەگەن اڭگiمە كەزiپ ءجۇر. كوپتەن بەرi. “ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسi بار؟!”، زيالىلار اراسى تىنىش، مامىراجاي بولسا، بۇل اڭگiمەنiڭ شىقپاسى انىق. بۇل نە، ۇندەمەي جۇرە بەرۋدەن حالىق جالىقتى ما، وكپە مە، نارازىلىق پا، قۇدىققا قۇلان قۇلاتىپ قۇلاعىندا قۇرباقا ويناتىپ وتىرعان رەسمي بيلiكتەن كۇدەر ءۇزۋ مە؟ وبال، ۇيات، يمان، ساۋاپ دەگەندەردi، كادiمگi قاراپايىم مورال، جانۇيا، ءتالiم-تاربيە ماسەلەلەرiن ءسوز ەتۋدi ۇمىتىپ بارا جاتقانىمىز با، جوق مۇنىڭ بiرi دە ەمەس، اشەيiن امبيسيا ما؟ زيالىلارمەن رەسمي بيلiك ەسەپتەسەدi دەگەن ەسەك دامە مە، الدە؟.. جاقىندا “جاس الاش” گازەتi اقىن تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ   تولەن ءابدi­كوۆ پەن دۋلات يسابەكوۆ تۋرالى ەكi ولەڭiن جاريالادى. يا، ارناعان ەمەس، تۋرالى. ياكي، ادەبي پورترەتتەر. مەنiڭشە، سوڭعى كەزدەگi ادەبي ءومiرiمiزدەگi ەلەۋلi جاڭالىق وسى ەكi ولەڭ بولعان سەكiلدi. نەگە؟ ەندiگi ءسوز سول تۋرالى. تەمiرحان اقىننىڭ تاماشا ولەڭدەرi تەك بۇل ەكەۋi ەمەس دەسەك، البەتتە، ەشتەڭە ايتپاعانىمىز. ەندەشە، نەگە “جىلقى iشiندە الا ەدi”، ءۇيiردەن ءبولiپ وسى ەكi ولەڭگە تiگiلە قالدىق؟ “قازاقتىڭ ۇلتتىق ينتەلليگەنسياسى قاشان قالىپتاستى؟” دەگەن اڭقاۋ سۇراقتىڭ جاۋابى-داعى، ارينە، اڭقاۋ بولماق. ول كەزەڭدi ابايدان ءارi، ابايدىڭ تۇسىندا نەمەسە قازان توڭكەرiسi­نiڭ ماڭايى، بۇل ەكەۋi دە پاتشا كوڭiلi­ڭiزگە جاقپاسا، كەمەلدەنگەن سوسياليزم مەن كەمەلدەنبەگەن كاپيتاليزم­نiڭ تۇسى دەيسiز بە، جوق ەشقانداي ۇتىلماۋدى ويلاساڭىز، قۇداي تiلەۋiڭiزدi بەرسiن، جەلدەي ەسiپ، جەكەندەي تولقىپ ەل بولىپ ەتەگiمiزدi جاۋىپ، الاتاۋداي اسقاقتاپ ەگەمەندiك العان جىلدارىمىز دەي سالساڭىز، قاتىپ كەتكەلi تۇر. “تiلدە بۋىن جوق” دەگەنگە “قازاقتىڭ تiلiندە ”دەگەن انىقتاۋىشتى قوسىپ ايتقان ءجون بە ەكەن وسى؟ جوق! ءۇزiلدi-كەسiلدi جوق! مەنiڭشە، قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ پايدا بولعان جانە قالىپتاسقان كەزەڭi دەپ قازاق دەگەن ۇلتتىڭ پايدا بولعان كەزiن ايتقان ءجون. ”ۇلت دەگەنiڭ نە ءوزi، ءۇش-تورت كiسi عانا ما؟” دەگەن شاراسىز اقىننىڭ دارمەنسiز ايقايىن دۇرىس ءتۇسiنiڭiزدەر، اعايىن. ول قاسقا ءوتiرiك جىلاپ تۇرعان جوق، شىن جىلاپ تۇر. قازاقتىڭ تاريحىن ەشكiم دە مەنشiكتەي الماق ەمەس. ينتەلليگەنسياسىز ەل – توبىر، بiر وڭكەي شوبىر مەن كەرتۇعىردان قۇرىلعان ازباننىڭ ءۇيiرi بولماق. ءار كەزەڭ ءوز ينتەلليگەنسياسىن تۋعىزادى. مىسالى، عابەڭ مارقۇم (عابيت ءمۇسiرەپوۆ) بەيiمبەت مايلين­دi ەرەكشە اتاۋدان جالىققان ەمەس. ونىڭ الدىندا سىرىم داتوۆ تۋرالى “قارادان شىققان حان ەدi ” دەگەنگە ساياتىن ماقالاسى جادىمىزدا. سىبىرلاپ ايتقان اڭگiمەلەرiنiڭ اراسىندا ءاليحان بوكەيحان، احاڭ مەن جاقاڭ، ءجۇسiپبەك ايماۋىتوۆتاردى، حامزا اعاي ەسەنجانوۆ بولسا، حالەل مەن جانشا دوسمۇحامەدوۆتەر تۋرالى تولعانعان كورiنەدi. ەسكi اڭگiمەلەردi كوپ بiلەتiن، جاقسى بiلەتiن كوزi تiرi ابىزدارىمىزدىڭ اراسىنان سەرiك قيرابايەۆتى ەرەكشە قادiرلەيمiن. سەراعاڭمەن جولىققان سايىن مۇحاڭ، سابەڭ، عابەڭ، عابيدەن اقساقال، احمەت جۇبانوۆ اعامىز تۋرالى ەستەلiكتەرiن ايتقان ءۇستiنە ايتا تۇسسە ەكەن دەپ تۇرامىن. مەنiڭ جالىقپاي تىڭدايتىنىمدى ول كiسi دە سەزە مە، قاشان دا جاقسى حيكايالارىن شەرتۋدەن جالىققان ەمەس. مەنiڭ ەڭ كوپ ەستiگەن اڭگiمەم جانە ءارقاشان دا ەستي بەرگiم كەلگەن اڭگiمەم، اقىن قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ مارقۇم عالىم احمەدوۆ تۋرالى ”شىن زيالى” دەيتۇعىن، باسقانىڭ داستانىنا نە رومانىنا بەرگiسiز سيكل اڭگiمەلەرi. مۇقاعالي ماقاتايەۆ عابەڭە ارناعان ولەڭiن قالاي باستاۋشى ەدi: و، عابە، اندا-ساندا سiزدi كورەم، سiزدi كورسەم جومارت بiر كۇزدi كورەم ەلiكتەپ ءوزiڭiزگە ەسiم كەتiپ، مەن-داعى اق قاعازعا تiزدiم ولەڭ... ەلiكتەيتiن، ەلiكتەۋگە تۇراتىن اعالارىمىز كوپ ەدi ول كەزەڭدە. البەتتە، كورگiڭ كەلمەيتiن، ەستiگiڭ كەلمەيتiندەرi دە جەتەرلiك بولاتىن. بiر قىزىعى، جاقسىلاردىڭ كوبi كەتiپ، جامانداردىڭ ءالi كۇنگە ازايماعانى. ءالi كۇنگە اردەڭەنi بىقسىتىپ، “اناۋ اۋىل مەن مىناۋ اۋىلدىڭ داۋىن” داۋلاپ ەل “كوسەمدەرi” اتانىپ جۇرگەندەرi. بiراق بiز قارا تۋرالى ەمەس، اق تۋرالى ايتالىق. اق تۋرالى ايتساق، قازاقتىڭ باسىنا قانداي جامان كۇندەر ورناسا دا، تiپتi ەلۋ جىل، ءجۇز جىل بويى ەل ەتiگiمەن سۋ كەشكەن كەزەڭدەر­دi باسىنان وتكiزسە دە، ءۇزiلمەي كەلە جاتقان بiر التىن ارقاۋ بار. ول – بiز سiزگە جەتكiزە الماي وتىرعان زيالىلىق. تەمiرحان اقىننىڭ سول توپتىڭ اراسىنان تولەن ءابدiكوۆ پەن دۋلات يسابەكوۆتi ءدال تابا بiلگەنi قۋانتادى. وتكەن عاسىردىڭ جەتپiسiنشi جىلدارى سونداي بiر توپ ءوسiپ شىقتى. بiز سولارعا ەلiكتەدiك. بiرەۋلەر ونى ءابiش كەكiلبايەۆتىڭ ماڭىندا قالىپتاسقان جiگiتتەر دەسە،ەندi بiرەۋلەر اسقار سۇلەيمەنوۆتiڭ سوڭىنا ەرگەندەر دەيدi. ەكi توپتىڭ پiكiرiمەن دە كەلiسۋگە بولادى. سەبەبi ەكەۋiنiڭ دە ات بايلاعان تۇسى ادالدىقتىڭ اق كەرمەسi بولاتىن. توكەڭ مەن دۇكەڭ كiمنiڭ ماڭىندا قالىپتاستى،ونى وزدەرi بiر رەتi كەلگەندە ايتار، ايتپاسا وزدەرi بiلسiن، ايتەۋiر: ءومiردە ىلدىم-جىلدىم پىسىقايلىقتان، ەرiم دەسە بولدى، ەلiرە شابار ەرمەلiكتەن، ءاسiرە قىزىل تەز وڭار اسەرشiلدiك­تەن، اتاق ءۇشiن اتان تۇيە سويار قىزىل­كوز­دiكتەن، ەكi كiتاپ جازىپ،ءۇشiنشi كiتاپ مەن تۋرالى جازىلسا ەكەن دەيتۇعىن كەرەناۋلىقتان، بەس كۇندiك ءومiر ءۇشiن التى كۇندiك دۇنيە جينايتىن توعىشارلىقتان، “اعايىنىڭ ەدiم” دەگەندەر ءۇشiن جالاڭاش بارىپ جاۋعا شاباتىن جانكەشتiلiكتەن ادا، “ساي سايعا قۇيادى”، ”ۋ جەسەڭ رۋىڭمەن” اتتى ماقالداردى ۇستانباي، “ساياقتىعىم – ازاتتىعىم” دەيتۇعىن اردالىقتىڭ اق سامالىنا كەۋدەسiن توسىپ وسكەنiنە اعالارى دا، قاتارلارى دا، سوڭىنان ەرگەن بiزدەر دە سەنەتiنبiز. ينشاللا، الدانعان جوقپىز. كورiپ وتىرسىز عوي، بiز ءسوزiمiزدi ول ەكەۋiنiڭ شىعارماشىلىعىنا ەمەس، ازاماتتىعىنا ارناپ وتىرمىز. ول جەتپiسiنشi جىلدار ەدi. ودان سوڭ سەكسەننiڭ سەرگەلدەڭi كەلدi. قاي كەزەڭ دە تولەن مەن دۋلاتقا وڭاي سوققان جوق. توقسانىنشى جىلداردىڭ توزعىنشىلىعىن دا باستان وتكەردiك، زيالىمىن دەگەندەر توزبادى دا ازبادى، ادال جۇرەگiن، اقيقات جولىن ساقتاپ قالدى. بۇرالاڭدامادى، بۇلتارمادى، قىسقا جiپ كۇرمەۋiنە كەلمەگەن سوڭ ۇشىنا كەندiر جالعاپ جiبەرە سالۋدىڭ نە ەكەنiن ءتۇسiنبەدi، ءتۇسiنۋگە تالپىنبادى دا. زامانىڭ تازى بولسا، تۇلكi بوپ شال توكەڭە دە، دۇكەڭە جات قىلىقتار بولاتىن. ورىستىڭ ماقالى ايتادى “بiرەۋدiڭ قالتاسىنداعى اقشانى ساناماس بولار” دەپ. البەتتە، سانامايمىز. بيلiك سولاي دەپ وتىر. بiراق بۇل ۇكiمنiڭ سانالاتىن اقشاسى جوقتارعا نە قاتىسى بار؟ ولار كiمدەر دەسەڭiز، ءوز باسىم سول توپتىڭ ەڭ الدىندا بiرەۋi دۇكەنباي دوسجانوۆ، بiرەۋi دۇيسەنبەك قاناتبايەۆ تۋرالى انەكدوتتارىن ايتىپ توكەڭ مەن دۇكەڭ بارا جاتارىنا   سەنەمiن. نارىق ونەر ادامدارىنىڭ اراسىندا، ءاسiرەسە، جازۋشىلارعا قيىن تيدi. ولاردىڭ اراسىندا، ءاسiرەسە، توكەڭ مەن دۇكەڭە قيىن تيدi. بيزنەس جوق، تامىر-تانىس تاعى جوق، قالاماقى قۇرىدى، ايتقان ءسوزiڭ وتپەيدi، شەنەۋنiكتەر شەكەسiنەن تىڭدايدى... اللا-اي، سوندا دا ارىزدانبايتىن، سۇرامساقتانبايتىن، ۇلكەنگە دە، كiشiگە دە جەك كورiنiشتi بولىپ تiلەمسەكتەنبەيتiن اعالارىمىزدىڭ الدىندا توكەڭ مەن دۇكەڭ جۇرەدi. مەنiڭ استاناعا بارىپ كەلگەنiمدi بiلسە، ابەڭ (ءابدiءجامiل نۇرپەيiسوۆ) “اناۋ ەكi بالادان حابار الدىڭ با، جاعدايلارى قالاي ەكەن؟” دەپ سۇرايدى. ەكi “بالاسىنىڭ” بiرi – جاسى جەتپiستەن اسىپ، سەكسەنگە قاراي اسىقپاي اياڭداپ بارا جاتقان ءابiش كەكiلباي، ەندi بiرi – جەتپiسكە بۇگiن جەتiپ وتىرعان تولەن ءابدiكوۆ. پۇل تاپقىش بيزنەسمەنگە، جاقسى ساۋداگەرگە، كەرەمەت شەنەۋنiككە، جاز­عىش جۋرناليسكە (بۇ دا ادال-ارامى ارالاس بيزنەسكە اينالعالى قاي زامان)، سيقىرشى، ماسقاراپاز، ءانشi، كۇيشi، بيشiگە جانە ت.ب ارناپ سىيلىقتار، وردەن، مەدالدار، توسبەل­گi­لەر، ماقتاۋ-ماراپاتتار بەرiلەدi. بولسىن. بولعانى ءجون. ەندiگi جەردە “ۇلت ماقتانىشى” الدە “ۇلتتىڭ ۇيىت­قىسى” نەمەسە “ۇلتتىڭ رۋحى”، مەن بiلمەيمiن، اتى تابىلا جاتار، قالاي بولعان كۇندە دە العاش ەستiگەن قۇلاققا ۇلتتىڭ ۇياتىنداي بولعان كiسiلەر ەكەن عوي دەگiزەتiن بiر ماراپات كەرەك. ايتپەسە، قازاق بۇگiندە دۋلات يسابەكوۆتiڭ شەتەلدە قويىلعان پەساسىن ەمەس، مۇحتار ءابiليا­زوۆتiڭ شەتەلدە اشقان تەلەكانالىن كوبiرەك بiلەتiن بوپ بارادى. قازاققا بۇگiن تولەن ءابدiكوۆ ەمەس، جولبارىس سەيفۋللين تانىمال. بۇرىنعى شالدار ايتادى ەكەن ”ناۋقاس ادامنىڭ، قارت ادامنىڭ جانە نادان ادامنىڭ ءۇستiنەن كۇلۋگە بولمايدى“ دەپ. بiزدiكi كۇلۋ ەمەس، كۇلمەككە جاقسى قىسىر ءسوز دە ەمەس. بiزدiكi – باسقا. ۇكiمەتiمiز بۇدان ەكiء-ۇش جىل بۇرىن عايىپتان تايىپ بiزدiڭ باسپا سالاسىن (دەمەك، جازۋشىلارىمىزدى دا دەپ ءتۇسiنiڭiز) بايلانىس جانە كوممۋنيكاسيا مينيسترلiگiنە قوستى. قىزىق سوندا باستالدى. جاڭا مينيسترiمiز اسقار جۇماعالييەۆ دەگەن ازامات ءوز سالاسىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن جاڭا سالانى قالاي، قايتiپ، نەگە، نە ءۇشiن، نە دەپ، نە ماقساتپەن باسقارۋ كەرەگiن ءتۇسiنبەگەن كۇيi كەتتi. اڭگiمە ونىڭ قازاقشاسىنىڭ ناشارلىعىندا ەمەس. قازاقشاسى جۇماعالييەۆتiڭ قازاقشاسىنان دا ناشار ۇكiمەت مۇشەلەرi تولىپ ءجۇر ەمەس پە؟! كiم اقىل بەردi جانە قانداي اقىل بەرگەنiن كiم بiلسiن، ايتەۋiر، بۇل جiگiت باسپاگەرلەرمەن جۇمىستى سوتتاسۋدان باستادى. اينالاسى جەتi ايدىڭ iشiندە جەتi باسپامەن سوتتاسىپ، جەتەۋiنەن دە جەڭiلدi. سەگiزiنشiگە كەلگەن كەزدە مينيسترلiگi تاراپ،ول بiزدەن، بiز ودان امان-ەسەن قۇتىلعان سىڭايلىمىز. قوجاناسىر ايتتى دەيتiن اجۋاداعى “نە ءامiر ولەدi،نە ەسەك ولەدiنiڭ” كەرi بولدى. سوتتا جەڭiپ شىققان باسپالار ءالi كۇنگە جۇماعالييەۆتiڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسiپ ءجۇر. قازاقستاننىڭ ەسكi ءھام جاڭا تاريحىن قاراپ وتىرساق، جۇماعالييەۆكە دەيiن ءوز باسقارۋشى ورگانىمەن سوتتاسقان، نە قىرعيقاباق بولعان بiردە-بiر باسپا جوق. ونىڭ تۇسىندا باسپا سالاسى قالاي بولدى؟ بiردە ماعان تەلەفون شالعان «باسپا سالاسىنىڭ مينيسترلiكتەگi جاۋاپتى قىزمەتكەرiمەن» ارامىزداعى سۇح­بات­قا قۇلاق تۇرەسiز بە؟ اباي اتام ايتپاقشى، “قۇي سەن، قۇي سەنبە”، بۇل – بولعان وقيعا. ءالقيسسا، “اللو، مەن مينيسترلiكتەن تۇگەنشەيەۆپiن. بۇل ”جازۋشى” باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ما؟” دەپ سۇرايدى تۇيەدەن تۇسكەندەي داۋىس ورىسشا-قازاقشاسىن قوتىستىرىپ. ”ءيا“ دەگەنiمشە ”سiزدiڭ ءاتى-جونiڭiز؟” دەيدi وكتەم ءۇن باستىرمالاتىپ. سول كۇنi مارقۇم زەينوللا سەرiكقالييەۆتىڭ كiتابىن قاراپ وتىرعانمىن. ”بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق” دەمەۋشi مە ەدi اباي قۇنانباي بالاسى، مەن-داعى   جاڭاعى جاۋاپتى قىزمەتكەردiڭ ستيلiمەن (ەگەر بۇل ستيل بولسا، البەتتە) ورىسشانىڭ قۇيرىعىنا قازاقشانى قازىق باۋ شالىپ بايلاپ، “مەن بە، مەن زەينوللا سەرiكقالييەۆپىن عوي، ادەبي پسيەۆدونيمiم – قالتاي مۇحامەدجانوۆ، بiلەتiن بولارسىز؟” دەيمiن قايتەر ەكەن دەپ. ”ا،قالەكەنi بiلەمiز عوي، وقىعانبىز كiتاپتارىن” دەيدi ول. ”جوق، مەن قالەكە ەمەسپiن، مەن زەينوللا سەرiكقالي قالماحانابدۋ­حا­ديروۆيچپiن ”دەيمiن (قالماحان مارقۇم قايدان تiلiمە قىستىرىلا كەتتi دەسەڭiزشi). “ا، ەتو قالەكە، سiزدiڭ تاقپاقتارىڭىزدى وقىعانبىز، سiزدiڭ يۋبيلەيiڭiزگە مينيستر ءوزi قۇتتىقتاۋ جازادى. ول سiزدi وقيدى، جاقسى كورەدi ” دەيدi ول ەندi شارۋاسىنا كوشiپ. “ويدويت!” دەيمiن iشتەي. شارۋاسىنا كەلسەك، كiتاپ شىعارۋداعى “ەسەپتiك باسپا تاباق” پەن ”شارت­تى باسپا تاباقتىڭ” ايىرماشىلىعىن ءتۇسiنگiسi كەلەدi ەكەن. قازiرگi قازۇۋ-دى بiلمەيمiن، بiز وقىعان كەزدە بۇل بiرiنشi كۋرستىڭ بالاسى بiلەتiن “ءالiپ”. ميىنا بiردەڭە جەتەر مە دەگەن ءۇمiتپەن ”ونى مەن دە بiلمەيمiن، ونى بiر بiلسە، تاكەن ءالiمقۇلوۆ بiلەدi” دەيمiن. “ ەندەشە، ماعان تاكە­نiڭ تەلەفونىن تاۋىپ بەرiڭiزشi، ول قاي باسپادا؟” دەيدi “وتاعاسىمىز”. ەندi مەن ساسا باستادىم. ” تاكەڭ كومانديروۆكاعا كەتكەلi كوپ بولدى عوي ” دەيمiن كۇمiلجiپ. ”قاشان كەلەدi؟”. “قاشان دەيسiز بە؟ قايدان بiلەيiن، قاراعىم، ءازiرگە ول جاقتان قايتقان ەشكiم جوق ەدi، سەن وسىنى ءالiبەكتەن بiر سۇراساڭ قايتەر ەكەن؟” دەپ اسقاروۆ ءالiبەك­تiڭ تەلەفونىن ايتا باستاپ ەدiم، جاڭاعى مارقۇمداردان گورi ءالiبەك­تiڭ اتى قاھارلى ەستiلدi بiلەم، الگi جىم بولدى. بiراق جۇماعالييەۆتىڭ مينيسترلiگi تاراعانشا سول جiگiت ماعان بiردە “زەكە”، بiردە “قالەكە” دەپ ۇزاق ۋاقىت بويى تەلەفون شالىپ ءجۇردi. مەن وعان تاكەن ءالiمقۇلوۆتىڭ تەلەفونىن تاۋىپ بەرە الماعانىما ءالi كۇنگە وكiنەمiن. باسپا، اقپارات، گازەت-جۋرنال سالالارىن “تەلەفونشىلارعا” قوسقانىنا بiزدiڭ ۇكiمەت وكiنە مە ەكەن ءوزi، الدە مۇنى دا دۇرىس بولدى دەپ ەسەپتەي مە؟ بiزدiڭ ۇكiمەتپەن اراقاتىناسىمىز باياعىنىڭ ەرتەگiلەرiندە ايتىلاتىن “بارعان iزi بار، شىققان iزi جوقتىڭ” كەرi. ەشقانداي ەسەپ جوق، وكiنۋ، كەشiرiم سۇراۋ، كiسiلiك تانىتۋ، كiشiلiك كورسەتۋ دەگەننەن ماقۇرىم بولعالى قاشان. “ بiزدiڭ ۇكiمەتتiكi قاشان دا دۇرىس!”. ال، كەسiپ ال! دۋلات پەن تولەندi ايايسىڭ. زيا­لىلاردى دەگەنiم عوي. سول كەزدە ءومiرگە كەلگەن زاڭنىڭ بiرi – مەملەكەتتiك تاپسىرىسپەن شىعاتىن كiتاپ يەسi مينيسترلiككە مiندەتتi تۇردە جازۋشىلار وداعىنىڭ كەپiلدەمەسiن تاپسىرۋعا مiن­دەتتi. ونى الۋ ءۇشiن ءوزi ارەڭ كۇن كورiپ جۇرگەن اۆتور، نە باسپا جازۋشىلار وداعىنا بەس مىڭ تەڭگە كولەمiندە اقشا تولەۋگە تيiس. نە ءۇشiن تولەيدi؟ ول قانداي جارنا؟ قايدا جۇمسالاتىن جارنا؟ قانداي زاڭعا سۇيەنiپ، كiم ويلاپ تاپقان زاڭ بۇل؟ جالپى، جازۋشىلار وداعىنىڭ قارجى جانە شارۋاشىلىق قىزمەت­تەرiنە باقانداي ون جەتi جىلدان بەرi ەشقانداي تەكسەرiس جۇرمەگەنi تۋرالى سوڭعى پلەنۋمدا كوپ ايتىلدى. بiراق وسى ۇيىمعا كەلگەندە استانا دا، باسقالار دا تىم مەيiرiمدi. سەبەپتەرi بار شىعار، مەيiرiمدi بولسىن-اق. بiراق، تەڭگەرمەشiلدiكتi قالاي ءتۇسiنەمiز؟ بiز ماسەلەنi ادەبيەتتە اتى جوق، تالانتى ورتادان دا تومەن نەمات كەلiمبەتوۆ سەكiلدi­لەرگە نەگە ەسكەرتكiش-تاقتا ورناتىلادى، نەگە مەملەكەتتiك قارجىنىڭ ەسەبiنەن شەتەلدە كiتابى باسىلادى دەپ ەمەس، نەگە نەماتتى ون وراپ الاتىن تالانتتار شەتەلگە ناسيحاتتالمايدى، نەگە ولاردىڭ كiتابى شەتتiلدەرگە اۋدارىلمايدى دەپ قويۋدى قالايمىز. دۋلات يسابە­كوۆتiڭ، تولەن ءابدiكوۆتiڭ، ورالحان بوكەيدiڭ قاسىندا نەمات كiم؟ كiم ول كەمەل توقاي دەگەنi مۇحتار شاحانوۆتىڭ قاسىندا؟ ادەبيەتتە نە بiتiردi، قازاققا نە ەڭبەگi سiڭiپ ەدi؟ ارينە، وسىنداي ارەكەتتەردەن كەيiن دۋلات پەن تولەننiڭ حالى مۇشكiل بولماي كiمنiڭ حالi مۇشكiل بولادى: بيپازسىڭ! سودان دا سەن وسىناۋ لاس ءومiردەن جيiركەنiپ تۇراسىڭ. جيiركەنiپ جاتاسىڭ. وسىناۋ وپاسىز سۇرقيا تiرلiكتiڭ وتىنا ورانىپ، ورتەنiپ جاتاسىڭ! بiلەم مەن وسپادار ءومiردiڭ كەسكiنiن كورiپ، ۇلتىڭدى ويلاپ قانشاما سەن تاۋسىلىپ شىدامىڭ ءوزiڭە تىعىلىپ تۇنشىعىپ جىلادىڭ. مەن سەنiڭ تۇنشىعىپ قۇمىققان سول بiر زارىڭدى ارقىراپ جاتقان سارقىرامالاردان دا بەس بەتەر ەسiتiپ تۇرامىن. باسقاشا مۇمكiن ەمەس قوي، ويتكەنi سەن امانگەلدi مەن كەيكiنiڭ جەرiندە تۋعانسىڭ، احمەت پەن مiرجاقىپتىڭ ەلiندە تۋعانسىڭ. ويتكەنi سەن بۇكiل قازاقتىڭ قايعى مەن شەرiنەن تۋعانسىڭ (تەمiرحان مەدەتبەك. “تولەن ءابدiك، “جاس الاش” گازەتi، 31 شiلدە،  2012 جىل). قازاق ينتەلليگەنسياسى مەملە­كەتتiك حاتشى بولعان قانات ساۋدا­بايەۆقا قالاي قاراعانى جالپىعا جاسىرىن ەمەس. ونىڭ ورىنتاقتا نەگە ۇزاق وتىرعانى ءتۇسiنiكسiز. سول ساۋدابايەۆتىڭ ورنىنا زيالىلار جاقسى بiلەتiن مۇحتار قۇل-مۇحامەد كەلگەندە قۋانباعان جازۋشى جوق شىعار. مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاپ، زەينوللا قابدولوۆ، سالىق زيمانوۆ، قالتاي مۇحامەدجانوۆ سەكiلدi الىپتار تۋرالى ماقالالار تۋدىرعان، تۋىنداتقان مۇحتار بiر كۇنi پرەزيدەنت اكiمشiلiگiنiڭ الپىسقا كەلگەن بiر قىزمەتكەرi تۋرالى ەتەكتەي ماقالا جازىپ تاڭعالدىردى. ول ءوزi قازاققا نە ەڭبەگi سiڭگەن ادام، نەسiمەن ەلگە قادiرلi، نەسiمەن ەرەكشە – مۇنىڭ ءبارiن سول ماڭدا ءناپاقا تاۋىپ جۇرگەن جiگiتتەردەن باسقا كiم بiلەدi؟ رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنالدار جاپا-تارماعاي جازاتىنداي ول كiم، مەملەكەت قايراتكەرi مە، جازۋشى ما، اقىن با؟ بار بولعانى اقوردادا جۇمىس iستەپ، الپىسقا تولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەم­لە­كەتتiك حاتشىسىنا ارنايى ماقالا جازۋ ءۇشiن وسى جەتكiلiكتi بول­عانى ما سوندا؟ جوق، باسقا iستەيتiن iس، وزگە جازاتىن ماسەلە قۇرىپ قالدى ما؟ قانسىراپ جاڭوزەن جاتىر، بiر ادامنىڭ بيزنەسiن قورعايمىن دەپ قارا حالىقتى قىرىپ تاستاپ بيلiك وتىر. جازۋشىلاردىڭ احۋالى اناداي، ينتەلليگەنسيانىڭ پروبلەمالارى كۇننەن-كۇنگە ءورشiپ ول تۇر، انا تiلiمiزدiڭ ايقايى باسىلار ەمەس، ال بiز الپىسقا كەلگەن شەنەۋنiكتi قازاقستان بولىپ تويلايمىز. كەزiندە سىرباي ماۋلەنوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ ۆاحتەرi بولىپ جۇمىس iستەپ، الپىسقا تولعان ورىس كەمپiرi تۋرالى ولەڭ جازدى. ولەڭ بولعاندا قانداي؟! سىراعاڭدى نەگە ول تۋرالى ولەڭ جازاسىڭ دەپ ەشكiم كۇستانالاعان جوق. ەندەشە، مۇحتاردىڭ مىنا قىلىعىنا نەگە ورە تۇرەگەلدiك؟ اڭگiمە الگi شەنەۋنiكتە مە، مۇحتاردا ما؟ جوق، اڭگiمە زيالىلىقتا بولىپ وتىر.تالاعىندا بيتi بار دەگەندەردiڭ وت باسقان تايلاقتاي ىرشىپ تۇسكەنi وسىدان. ءسوزدiڭ كيەسi بارىن باسقا باسقا، مۇحتار بiلۋگە تيiس. سەرگiمەسەك، سەرپiلمەسەك، نە بوپ بارامىز، اعايىن؟! بiز قازاقستاننىڭ ابىرويىن كوتەرۋدi ەمەس، كەرiسiنشە ۇياتقا قالۋدىڭ نەشە ءتۇرلi جولدارىن ويلاپ تابۋدامىز. ارينە، وسىنداي بۇلتالاقتاردان كەيiن دۋلات پەن تولەندi قالاي ايامايسىڭ؟ كوزi تiرiسiندە كلاسسيك اتانباق تۇگiلi، ءجونi ءتۇزۋ جازۋشىلار ساناتىنا دا iلiكپەي، ”سوسياليستiك قازاقستاندا” جۋرناليست بوپ بالعابەك قىدىربەك ۇلى ءوتتi. ونىڭ اتىن شىعار­عان، ءسوزدiڭ تۋراسىن ايتالىق، جامان اتىن شىعارعان “ءتۇپ-تۇقياننان ءوزiمە شەيiن” اتتى كiتاپ بولدى. باباسى جازىپ، بiر جەرگە تىعىپ كەتكەن ەكەن، ەگەمەندiك العان سوڭ ب.قىدىربەك ۇلى باستاعان ۇرپاقتارى مەن ۇرپاعى ەمەستەرi قوسىلىپ جارىققا شىعارىپتى. قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ ەكiگە جارىلۋى، ياكي اراعا جiك ءتۇسۋi وسى كiتاپتان باستالدى. كەيبiرەۋلەر قوزدىرىپ جۇرگەندەي، قىدىربەك ۇلىنىڭ باباسىنا ەشكiم قاتتى ءسوز ايتپايدى. ول جارىقتىقتاردىڭ جاتقان جەرi جايلى بولعاي، ەلدiڭ بiرلiگiن ويلاپ وتكەن كiسiلەر دەسەدi جانە ولار ءوتiرiك، وسەك، ءاسiرە ماقتانشاقتىق، ۇرىنشاقتىق، ناداندىق، ءجونسiز، رەتسiز ءسوز، كورگەنسiز قىلىقتارمەن ءومiر-باقي كۇرەسكەن كورiنەدi. بابانىڭ اتى – بابا! گاپ بابادا ەمەس، بالادا بوپ تۇر ەمەس پە؟.. اتتەڭ، ەندi ءورشي باستاعان داۋدى دەر كەزiندە اۋىزدىقتاپ،ەل تاتۋلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشiن بيلiك تاراپىنان ەش حارەكەت جاسالمادى. حالىق اراسىندا ايتىلماي قايناپ، پiسiپ كەلە جاتقان ءسوز كوپ. ول ءسوز بۇگiن ايتىلماسا، ەرتەڭ ايتىلادى! جازۋشىلار وداعىنىڭ دا، ونىڭ جيىرما جىلدان استام ۋاقىتتان بەرi تiستi باقاداي جابىسىپ، بيلiكتەن ايىرىلماي كەلە جاتقان حاتشىلارىنىڭ دا داۋعا تورەلiك ايتار ابىروي-بەدەلi مەن سالماعى جوق. ونى اقوردا بiلiپ وتىر. جالپى، قازاقستانداعى قانداي احۋالدى دا اقوردا بiلمەيدi دەگەنگە ەشكiم سەنبەيدi. ارادا تالاي جىل ءوتتi، كiتاپ ارا-تۇرا ۇكiمەت قارجىسىنا قايتا باسىلادى. زيالى قاۋىم قايتا نارازىلىق تانىتادى. بiراق ونىمەن ەسەپ­تەسiپ جاتقان ەشكiم جوق. بiزدiڭ “ءبۇ­كiل­قازاقستاندىق زيالىلار سەزiن شاقىرالىق!” دەيتiن سەبەبiمiز تەك بۇل ەمەس. حالىققا پرەزيدەنت ايتار ءسوز قوردالانىپ، جينالىپ قالدى. پرەزيدەنتتiڭ ءسوزiن تەك پرەزيدەنت ايتۋعا تيiس. ەسەنعالي راۋشانوۆ