داعىستاننىڭ نوعاي اۋدانىندا جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى ءوزىن-وزى باسقارۋ مەن حالىقتار تەڭدىگى نورمالارىن ىسىرىپ تاستاپ جاڭا ۇلتارالىق قاقتىعىس تۋدىردى.

قاقتىعىستىڭ قاق ورتاسىندا  رەسەي فەدەراسياسىنىڭ ەڭ سورلانعان حالىقتارىنىڭ ءبىرى – نوعايلار قالدى. كاۆكازداعى جاڭا شيەلەنىس تۋرالى obozrevatel.com cايتىندا جاريالانعان ماقالانى  قامشى اقپاراتتىق اگەنتتىگى  وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.

2010 جىلعى رەسەيلىك مالىمەتتەرگە قاراعاندا، رەسەيدە 103 660 نوعاي تۇرعان. كەيبىر ساراپشىلار بۇل ساننىڭ ءبىرتالاي تومەندەتىلگەنىن، شىن مانىندە ولاردىڭ سانى 130 مىڭعا باراتىنىن العا تارتقان. قالاي بولعاندا دا، بۇل كەزىندەگى نوعاي ورداسى اتالاتىن مەملەكەت قۇرعان مىقتى حالىقتىڭ بار قالعانى. تىلدەرى-تۇرىك، دىندەرى- مۇسىلمان-سۇننەت، حانافي مازحابى.

رەسەي يمپەرياسى نوعايلاردى جاۋلاۋ كەزىندە ولار سۇمدىق گەنوسيدكە ۇشىراعان. رەسەي قۇرامىندا بولعاندا بىرنەشە رەت ەتنيكالىق تازالاۋدان ءوتىپ، زورلىقتى تۇردە دەپورتاسيالانعان. ناتيجەسىندە بۇگىن تۇركيادا 3 ميلليونعا جۋىق نوعايلار تۇرىپ جاتىر. ال رەسەيدە تۇرىپ جاتقان ءجۇز مىڭ نوعايلىقتىڭ ءبىراز بولىگى بۇگىندە تۇرىكتەرمەن اسسيميلياسياعا تۇسۋدە.

رف-دا نوعايلاردىڭ مۇلدەم  اكىمشىلىك ءبىلىمى جوق. ولار داعىستان، شەشەنستان، ستاۆروپولسك ماڭى، استراحان وبلىسى تەرريتوريالارىندا شاشىلىپ تۇراقتاعان.  بۇل اۋدانداردا ولار ءۇشىن جۇمىس تا تابىلمايدى. سوندىقتان كوپشىلىك نوعايلار سولتۇستىكتە تۇراقتاعان، مۇناي وندىرىسىندە جۇمىس ىستەيدى. رف-دا نوعايلاردىڭ ۇلتتىق مۇرا ماسەلەسى قيىن جاعدايدى باستان وتكەرۋدە. مەكتەپ باعدارلاماسىنا ءتىپتى، نوعاي ءتىلى مىندەتتى ەتىلمەگەن.

قازىرگى ورناپ جاتقان قاقتىعىستىڭ باستالۋى سوناۋ كەڭەس جىلدارىندا جۇزەگە اسقان. سول كەزەڭدە داعىستاننىڭ اۋداندارىندا كۋتان (قوشارلار) اتالاتىن تاۋلى ايماقتاردا شالعايداعى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندار پايدا بولدى. ءقازىر وسى كۋتاندار نوعاي اۋداندارىن اۆارلار، دارعىندار تۇراتىن ەلدى مەكەنگە اينالدىرماقشى. سونىمەن قاتار  بۇل ەلدى مەكەندەر تاۋلى اۆارلار مەن دارعىندار اۋداندارىنا باعىنۋى ءتيىس.

نوعايلىقتار مۇنى وزدەرىن تۇرعىلىقتى جەردەن ىعىستىرىپ شىعارۋ دەپ ەسەپتەپ وتىر. داعىستانىڭ كيزليار مەن تارۋموۆ اۋداندارىندا دا وسىنداي جاعداي ورىن العان بولاتىن.

مامىر ايىندا مەملەكەت باسشىلىعى وتىرىسىندا كوتەرىلگەن جەر رەفورماسى ماسەلەسىنە بايلانىستى حاتتاما جاريالانعان. ول حاتتاما نەگىزىندە نوعاي جەرىنە داعىستاندىقتاردىڭ كولەمدى بولىگى  كوشىرىلۋى ءتيىس. سول ارقىلى تاۋلى كۋتاندارعا جالدامالى جەردە قونىستانۋعا مۇمكىندىك اشىلادى.

2017 جىلدىڭ 11 مامىرىندا ماحاچكالا قالاسىندا داعىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ب.ز وماروۆا جەتەكشىلىگىمەن جەر رەفورماسىنا بايلانىستى كەڭەس وتكەن بولاتىن. كەڭەس ناتيجەسىندە، مينيسترلىكتەر مەن ءتيىستى ۇيىمدار حاتتامالىق مىندەتتەمەلەر الدى. نەگىزىنەن ەلدى مەكەندەردە زاڭدى راسىمدەۋ مەن تەرريتوريالار ءتىزىمىن انىقتاۋ مىندەتتەلگەن بولاتىن. الايدا حاتتامادا كورسەتىلگەن تەرريتوريالار قۇمىقتار، نوعايلار مەن ورىستاردىڭ ءداستۇرلى تۇرعىلىقتى جەرلەرى. ولار كيزليار، تارۋموۆ، نوعاي اۋدانىنا جاتادى. ءدال وسى الدىن-الا قاراستىرىلماعان، دۇرىس انىقتالماعان داعىستان باسشىلىعىنىڭ مىندەتتەمەسى حالىق اراسىندا ىزا تۋدىرىپ، تۇرىك، سلاۆيانداردىڭ نارازىلىعىنا اكەپ سوقتى.

11 مامىر كۇنى جاريالانعان حاتتامانىڭ سۋرەتى جەلىگە تارالعان سوڭ داعىستان رەسپۋبليكاسى نوعاي اۋدانىندا اكىمشىلىكتىڭ الدىندا ستيحيالىق جيىن بولىپ وتكەن. جينالعان حالىق حاتتاماعا بايلانىستى ءوزىنىڭ نارازىلىقتارىن بىلدىرگەن.

بەلسەندىلەردىڭ پىكىرىنشە، رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ پوزيسياسى نوعاي، قۇمىق، ورىس حالىقتارىن ءوز ۇلتتىق اۋداندارىندا از كولەمدە تۇرۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. جيىندا تەرەكلي-مەكتەب  اۋىلىنىڭ تەرريتورياسىندا تەز ارادا نوعايلاردىڭ سەزى 14 ماۋسىم 2017 جىلى ۇيىمداستىرىلۋى ءتيىس دەپ شەشىلدى. بۇل شارانى جۇزەگە اسىراتىن ارنايى كوميتەت ۇيىمداستىرىلدى. اتالعان سەزدە 6000 ادام قاتىسادى دەپ جوسپارلاندى.

الەۋمەتتىك جەلىلەردە، مەسسەندجەرلەردە توپتار، توپشالار مەن قاۋىمداستىقتار قۇرىلىپ سەزدىڭ ءوتۋى تۋرالى ماسەلەلەر تالقىلانىپ جاتىر. استراحان،  شەشەنستان، قىرىم رەسپۋبليكاسى مەن كاراچيەۆو-چەركەسيانىڭ قوعام قايراتكەرلەرى مەن بەلسەندىلەر، ءتىپتى قاراپايىم ادامدار داعىستاندىق نوعايلىقتاردى قولدايتىندىقتارىن بىلدىرگەن.

بەلسەندىلەر جەردى وزگە حالىقتارعا بەرۋ پروسەسسىن توقتاتۋدى تالاپ ەتۋدە. تاۋدان جازىقتىققا  ستيحيالىق ميگراسيا پروسەسسىن توقتاتىپ، شالعايداعى مال شارۋاشىلىعى اۋماقتارىندا پاسپورتتىق رەجىمدى قاداعالاۋدى باقىلاۋدى كۇشەيتۋدى تالاپ ەتتى.

وسىنداي ورىن العان جاعدايلارعا بايلانىستى 14 ماۋسىم كۇنگە  جالپىرەسەيلىك نوعاي سەزدى جوسپارلانعان. بۇل سەزگە رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جانە سىرتتان نوعايلار جيىلۋى كەرەك.

«بۇل قادامدار ءبىزدىڭ جەرمىزدى جاۋلاپ الماقشى بولىپ وتىرعاندارعا قارسىلىق رەتىندە جاسالماقشى. ورىن الىپ جاتقان ارانداتۋشىلقى ارەكەتتەردى توقتاتۋ كەرەك. بيلىك قولىنان بارلىعى كەلەدى دەپ ويلاي ما؟ ءتىپتى دە ولاي ەمەس جانە نوعايلار وسىنى دالەلدەيدى. بۇل قادامدار جەڭىسكە اپارادى، سەبەبى شەگىنەرگە جول جوق. جەردەن باسقا تۇگىمىز قالعان جوق، ونى دا بىزدەن الىپ الماقشى. ەگەر جەر ماسەلەسى مەن ونىڭ باسشىلارى جونىندەگى پروبلەما دۇرىس شەشىلمەسە حالىق ءوزى بارلىعىن انىقتايتىن بولادى»-دەيدى نوعاي بەلسەندىلەرى.

اۋدارعان: نازەركە مۇسا