تەك قانا وسى جۋرنالعا عانا ەمەس، بارلىق تاۋەلسىز باق-قا قارسى بيلىك تاراپىنان جاسالىپ جاتقان ارەكەتتەردىڭ سەبەبى نەدە جانە سالدارى قانداي بولماق؟ بۇگىن سول تۋرالى ايتىپ كورەيىن.

قاھارلى ءسوز قامال بۇزادى

بۇرىن دا بيلىككە جاقپاعان تالاي ب ا ق جابىلدى، جۋرناليستەر ۇرىپ-سوعىلدى،سوتتالدى، كەرەك دەسەڭىز، تۇرمەگە دە جابىلدى. ال باتىرحان دارىمبەت، اسحات ءشارىپجان سەكىلدى سىنشىل ءسوزدىڭ سەركەلەرى قۇرباندىققا شالىندى (ولاردىڭ قازا تابۋىنىڭ قۇپياسى ءالى دە اشىلعان جوق). سول قۇپيانىڭ ءوزى ولاردىڭ ءولىمىنىڭ ساياسي استارىن ايقىنداپ وتىر.

تاۋەلسىز باق-تى تىزگىندەپ، تىرپ ەتكىزبەۋ ءۇشىن بيلىك زاڭداردى دا ءوز قالاۋى بويىنشا وزگەرتىپ وتىردى. ول - ءوز الدىنا بولەك ءبىر اڭگىمە.

ءبىراق، قالاي دەگەنمەن،  انتيباق-تىق كەزەڭنىڭ ءبىر «ادامي» سيپاتى بولدى: بيلىك نە بولسا دا ءوزىنىڭ قيمىل-ارەكەتتەرىن فورمالدى تۇردە بولسا دا، زاڭداستىرعان بولىپ، «سىرت كوزدەن ۇيات بولار-اۋ» دەگەن سىڭاي تانىتقانسىماق بولاتىن. ءتىپتى ەڭ اۋىر جاعدايلاردىڭ وزىندە فورمالدى تۇردە زاڭعا جۇگىنگەندەي بوپ جاتتى.

ال قازىرگى ساياساتتىڭ ءجونى مۇلدەم بولەك! ونىڭ اتى – بەلدەن باسۋ!

بۇلتارتپاس فاكت مىناۋ. ءيا، بيلىك تاۋەلسىز ءباسپاسوزدىڭ قوعامداعى شىنايى بەدەلىن بۇرىننان دا ءتۇسىنىپ كەلدى. ەندى بولسا سول تۇسىنىگى ونىڭ ساناسىنا تۇپكىلىكتى ورناپ، ناقتى ساياسي قادامدارىنىڭ سەبەبى مەن نەگىزگى باعدارىنا اينالىپ وتىر!

ونىڭ دا ءوز ءجونى بار: قازىرگى كەزەڭدە قازاقستان باس بيلىگىنىڭ تاياۋداعى بولاشاقتاعى تاعدىرى شەشىلگەلى تۇر. بيلىك ىشىندەگى توپارالىق تارتىس پەن تەكەتىرەس كۇن سايىن ۋشىعىپ بارا جاتىر.

سول مىلتىقسىز سوعىستا باق-تىڭ ورنى – ءبىر توبە.

ساياسي پارتيانى تىركەمەي نە جاۋىپ تاستاۋعا بولادى (تاۋەلسىزدىك العالى قانشاما پارتيا مەن قوعامدىق ۇيىمدار پايدا بولىپ، سودان كەيىن قۇردىمعا كەتىپ،ۇمىتىلىپ قالدى). ونىڭ ۇستىنە بيلىككە جاقىن ءارى ءوزىن كەشەگى كۇنگە دەيىن وپپوزيسيالىق ساناپ كەلگەن پارتيالاردىڭ ىشىندەگى ىرىڭ-جىرىڭدار وسى ساياسي ينستيتۋتتىڭ بەدەلىن ءبىرشاما ءتۇسىرىپ جىبەردى.

ال باق-تىڭ ورنى بولەك، سوناۋ 90-شى جىلداردىڭ اياعىندا شىققان گازەتتەردىڭ تىگىندىسىن اۋىل ارالاعاندا، ۇيلەردىڭ تورىندە كورىپ جۇرەمىز. ياعني، سول باسىلىمداردىڭ عۇمىرىدا، قوعامدىق ساناعا تيگىزەر اسەرى مەن ىقپالى – اسا تۇراقتى، جىل وتكەن سايىن ۇستەمەلەنە تۇسەتىن قوعامدىق ءارى رۋحاني قۇبىلىس! شەشۋشى شايقاس قارساڭىندا بيلىك وسىنى ءتۇسىنىپ وتىر!

وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر تۇتام

تاۋەلسىز باسىلىمداردىڭ ەل اراسىندا تانىمال ءارى قالاۋلى بولۋىنىڭ ەكى باستى سەبەبى بار.

بىرىنشىدەن، قوعام دامۋىمەن بىرگە اقپاراتتىق تەحنولوگيالار دا قارىشتاپ كەلەدى. جايسىز نە سىني حاباردى بيلىك قانشاما جاسىرىپ باقسا دا، ۇزىنقۇلاق اۋىلدادا، استانادا دا ءوز رەتىمەن ونى ءدۇيىم جۇرتقا جەتكىزەدى. سول تۋرالى سيۋجەتتى كەشكىسىن تەلەديداردان كورەيىن دەسە، مەملەكەتتىك ب ا ق ەلدى ەلەڭدەتكەن وقيعا جايلى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. سوندىقتان دا جۇرت اپتا سايىن شىعاتىن تاۋەلسىز باسىلىمداردى اسىعا كۇتەدى، قانشا قىمبات بولسا دا، ءوز اقشاسىنا ساتىپ الادى. ارينە، كوپ ادام، سونىڭ ىشىندە جاستار، ينتەرنەت ارقىلى بارلىق جاڭالىقپەن تانىس. ءبىراق، شىندىعىنا كەلسەك،عالامتور بار اۋىلعا جەتكەن جوق، جەتسە دە، باعاسى ءالى دە قىمبات. جانە دە ۇلكەندى-كىشىلى جۇرت سوعان قۇلاي بەرىلدى دەپ تاعى ايتا المايمىز.

ەكىنشىدەن، جۋرناليستيكادا «دەزينفورماسيا» دەگەن ۇعىم بار، ياعني، بەلگىلى ءبىر وقيعا تۋرالى نە جالعان اقپارات تاراتۋ. وسى «دەزينفورماسيا» مەملەكەتتىك اقپارات ساياساتىنىڭ ءتۇپ قازىعى ىسپەتتەس! اۋىلداعى اعايىن تەليەۆيزورعا قاراسا: قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان راحات ءومىر، جايناعان ورتا، قايناعان تىرلىك،اكىم-قارالاردىڭ تاۋسىلمايتىن تابىستارى، ەلدىڭ بيلىككە دەگەن شەكسىز ماحابباتى. ال ەسىك الدىنا شىقسا: سۇرىقسىز ءومىر، توزعان تەحنيكا، بىت-شىتى شىققان عيماراتتار، تەنتىرەپ جۇرگەن جۇمىسسىز جاستار، ەلدى جايلاعان كەدەيشىلىك. «حاباردا» كورسەتىلەتىن ەلدە تۇرعىم كەلەدى!» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ كەڭ تاراپ كەتكەنى راس قوي!

ءبىراق، وتىرىكتىڭ قۇيرىعى قانشا تۇتام ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى ەمەس پە؟وسىلايشا كۇن سايىن الدانا بەرگەن اۋديتوريا شىندىق كوزىن ىزدەپ باسقا اقپارات رەسۋرستارىن ىزدەي باستايدى...

ال مۇنىڭ مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق حاۋىپسىزدىگىنە قانداي زيان كەلتىرەتىنىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر!

كورشىنىڭ كىلتى - كرەملدە

قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسى نە كەشەگى سوۆەت وداعىنان قالعان، ال ءقازىر كرەملدىڭ يدەولوگيالىق قۇرالىنا اينالعان رەسەي باق-ىنىڭ ءبىرجاقتى ۋاعىزىمەن، نە بولماسا ءدىني ەكسترەميستىك سيپاتتاعى ءالۋان-تۇرلى اقپارات كوزدەرى كۇنى-تۇنى تاراتاتىن سىڭارجاق سەكتالىق «رۋحاني سۋسىنمەن» ۋلانعان!

جاباتىن بولسا، سوتتايتىن بولسا، نەگە ءدال وسى دەسترۋكتيۆتى باق-تى جاپپايدى؟ ماسەلەن،«ادام بول» جۋرانلى ەمەس، ءدال وسى رەسەيلىك تەلەارنالار كۇنى-تۇنى سول سوعىستى ناسيحاتتاپ جاتىر ەمەس پە؟

نەگە تەك قانا وتاندىق تاۋەلسىز باسىلىمدارعا شۇيلىگەدى؟!

تاۋەلسىز (ەل ىشىندە «وپپوزيسيالىق» دەپ اتالىپ جۇرگەن) باق-تى قورقىتۋ،ۇركىتۋ، رەتى كەلسە، كوزىن قۇرتۋ ارەكەتىنىڭ تاعى ءبىر، ەكونوميكالىق تۇسى بار.

ويتكەنى ولار حالىقتىق قازىناعا، ياعني بيۋدجەتكە ەشبىر سالماق سالماي، ءوز كۇنىن وزدەرى كورىپ جاتقان ب ا ق ەمەس پە؟! بيزنەس تىلىمەن ايتار بولساق، وتاندىق ءونىم (گازەت-جۋرنال،تەلەحابار) شىعارىپ، قانشاما ادامعا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ (جۋرناليستەر، تەحنيكالىحقىزمەتتەر، بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا تاراتۋشىلار جانە تب.)، ونىڭ ۇستىنە سالىق تولەپ جاتقان سول باق-تى جابۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ەش تيىمدىلىگى جوق!

ونىڭ ەسەسىنە جىل سايىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا بەرىلىپ جاتقان 40 ميلليارد تەڭگە قارجىنىڭ، كىمگە، نە ءۇشىن جانە قالاي كەتىپ جاتقانىن قوعام بولىپ، مايشاممەن قارامايمىز با؟!

باسەكەلەستىك – بوستاندىقتا!

ءجا، شەشىلمەگەن شارۋالار شاشەتەكتەن، ونىڭ ءقايسىبىرىن ايتىپ تاۋىساسىڭ.

وسىنداي جاعدايدا ءداستۇرلى «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋال شىعادى الدىڭنان. ەندى سونى ايتايىن.

مەنىڭشە، الدىمەن ءبىز ۇمىتىپ بارا جاتقان «ب ا ق تۋرالى» زاڭدى قايتادان ءبىر ساراپتان وتكىزۋ كەرەك. ونىڭ قابىلدانعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى. زامان دا، قوعامدا سول كەزدەن ءبىراز وزگەردى، جاڭاشا تالاپتار مەن قاجەتتىلىكتەر پايدا بولدى.نەگە سونىڭ ءبارىن ءتىزىپ، زاڭعا ەنگىزبەسكە؟

ماسەلەن، كونستيتۋسيادا جازىلعان «ءسوز بوستاندىعى» تۋرالى باپقا سايكەس كەلمەيتىن تۇستارىن الىپ تاستاپ، كەرىسىنشە، باق-قا زاڭسىز تىزە باتىرعان كەز كەلگەن بيلىك وكىلىنىڭ (سوت بولسىن، پروكۋرور بولسىن، شەنەۋنىك بولسىن) قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىگىن ەنگىزسە. ياعني، باق-قا قارسى قيمىل جاساعان ءاربىر لاۋازىمدى تۇلعا ءوزىنىڭ دە جازالاناتىنىن ءبىلۋ كەرەك. ايتپەسە، «ادام بول» جۋرنالى «سوعىستى ناسيحاتتادى» دەپ جالا جاۋىپ جاتقان سول پروكۋرور نە سۋديا ەرتەڭ باسقا باق-قا ءوز قاھارىن توكپەي مە؟

ءقازىر مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق حاۋىپسىزدىگى تۋرالى كوپ ايتىلادى.

اسىرەسە، وتاندىق باق-تىڭ باسەكەلەستىگىن ارتتىرۋ جايىندا ءارقيلى وي ايتىلىپ،نەبىر ۇسىنىستار ايتىلۋدا. مەنىڭشە، ەڭ باستى ءبىر شارت ورىندالسا، كەز كەلگەن ب ا ق باسەكەلى دەڭگەيگە ءوزى جەتەدى. ول ءۇشىن سىرتقى جانە ىشكى سەنزۋرانى جويىپ، جۋرناليستەرگە شىنايى ءسوز بوستاندىعىن بەرۋ كەرەك! ارينە، ول دەگەنىڭىز ويىنا كەلگەنىن جازۋ، جاۋاپسىزدىققا سالىنۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ماسەلەن، كونستيتۋسيادا ايتىلعان تىيىمدار (مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، جەر اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرمەۋ سياقتى جانە تب.) ءسوزسىز ەسكەرىلىپ، ول تالاپتاردى بۇزعان كەز كەلگەن ب ا ق سازايىن تارتۋى ءتيىس. ءبىراق قوعامدا بولىپ جاتقان ءالۋان-تۇرلى پروسەستەر مەن وقيعالار تۋرالى اشىق ايتۋعا ەشبىر كەدەرگى بولماۋى كەرەك! سول كەزدە ءاربىر ب ا ق ءوزىن جاڭاشا سەزىنىپ، ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز-اق شىنايى باسەكەلەس دەڭگەيگە كوتەرىلە الادى. وقىرماندار مەن كورەرمەندەردىڭ وزدەرى ولاردى ىزدەپ جۇرەتىن بولادى.

رەسەي باق-نىڭ ەلدەگى ەكسپانسياسىنىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىن ۋاقىت تا كەلدى.ۋكرايناعا قاتىستى وقيعالاردىڭ ءبىر ساباعى سول – قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى الەمدە بولىپ جاتقان كۇردەلى ءارى ەكىۇداي پروسەستەرگە قازاق جۋرناليستەرىنىڭ كوزىمەن ەمەس،رەسەي تەلەارنالارىنىڭ كوزىمەن قارايتىن بولدى!قازاقستانعا تىكەلەي ءارى جاپپاي تارايتىن ولاردىڭ كييەۆ پەن ماسكەۋ اراسىنداعى سوعىسقا ءبىرجاقتى باعا بەرۋى قوعام ساناسىنا ءبىراز «كولورادتىق» جانە «ۆاتنيكتىك» وي-پيعىلدى ءسىڭىرىپ ۇلگەرگەنىن اشىق مويىنداۋىمىز كەرەك!

سوندىقتان وسى تەلەارنالارعا جاڭاشا زامان تالابىنا سايكەس كوزقاراس قالىپتاستىرىپ، ولارعا قاتىستى جاڭا ويىن ەرەجەلەرىن قابىلداۋ كەرەك! ايتپەسە،كىلتى كرەملدەگى ولاردىڭ ەرتەڭگى كۇنى كىمنىڭ مۇددەسىن قورعاپ كەتەرى نەعايبىل:تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاناشىرى بولا ما، الدە ءتۇپ-تامىرى رەسەيدەگى ءوز قوجايىندارىنىڭ ءسوزىن سويلەپ كەتە مە؟ ونىڭ ۇستىنە «ورتاق ەۋرازيالىق كەڭىستىك قۇرامىز» دەپ الدەبىرەۋلەردىڭ ۋلاپ-شۋلاپ جۇرگەنى، ول پروسەسكە ءبىزدىڭ دە ب ا ق باسشىلارى اتسالىسىپ جۇرگەنى بولاشاقتا قىپ-قىزىل بالە بوپ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟

ايتا بەرسە، اڭگىمە كوپ. ءبىر جۋرنالدىڭ باسىنا تونگەن ءحاۋىپ ەرتەڭ باسقا دا تاۋەلسىز، ونىڭ ىشىندە قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەردى اشىق تا باتىل ايتىپ جۇرگەنباق-قا دا ءتونۋى ابدەن مۇمكىن.

ەڭ باستى ءوي-تۇيىن مىنادا: باسەكەلەس اقپارات الاڭى بولماعان مەملەكەت ەشقاشاندا ءوزى باسەكەلەس بولا المايدى! ال ونداي ورتا تاۋەلسىز باق-سىز بولا المايدى! بيلىكتىڭ ءدال وسى ساياسي اكسيومانى ۇعاتىن كەزى كەلدى!

«اشىق الاڭ» (قالام مەزگىل) گازەتى، №11، 27 قاراشا 2014 جىل