ەرعالي باقاش
ەلەس
(اڭگىمە)
ءتۇسى ەكەنىن، الدە ءوڭى ەكەنىن ايىرا الماي دال بولىپ جاتتى. قورىققاننان ورنىنان تۇرا المادى. بۇرىش جاقتاعى شۇمەكتەن سۋ ءبىر اعىپ، ءبىر توقتاپ تۇرعانىن انىق ءبىلدى. تەك قوزعالۋعا، ءتىپتى جان-جاعىنا قاراۋعا باتىلى بارار ەمەس. كوزىن تارس جۇمىپ جاتا بەردى. ۇرەي بيلەپ ۇيقىعا كەتكەن ەكەن، تاعى سول دىبىس قايتالاندى. جايشىلىقتا ارەڭ اعاتىن سۋ نەمەنەگە شارىلداپ كەتتى دەپ اڭ-تاڭ كۇيدە جاتقان ەدى، كەنەت ىدىس-اياقتىڭ سالدىرلاعان داۋىسى ەستىلدى. جەر سىلكىنىپ جاتىر ما دەپ بايقاپ كورمەكشى بولىپ ەدى، ولاي بولماي شىقتى. جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي، اتقالاقتاپ تۇر. نە بولسا دا كورپەگە بۇركەنىپ الىپ، تاڭ اتىرماق بولدى. وسىندايدا تاڭ دا اتۋعا ەرىنگەندەي ءتۇن قاراڭعىلىعىنان ارىلار ەمەس.
كوزگە كورىنبەس ءبىر بەينە ءۇي ءىشىن ارى-بەرى قوپارىستىرىپ جۇرگەندەي بولدى. قورىققانىنان داۋىسى شىقپاي، ءوز دەمىنە ءوزى تۇنشىعىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، الدەبىر الىپ كۇش كەۋدەسىنەن باسىپ، جانشىپ بارادى. ايقايلاۋعا دارمەنى جەتپەي، اقىل-ەسىنەن ايىرىلىپ بارا جاتىپ «اللا» دەگەنى سول ەدى، كەۋدەسىندەگى تىلسىم كۇش قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا عايىپ بولدى. سۋعا ءتۇسىپ شىققانداي، دەنەسىن قارا تەر باسىپ كەتىپتى. وزىنە - ءوزى كەلە الماي، قاققان قازىقتاي بولىپ توسەگىندە ۇزاق وتىردى.
سالدەن سوڭ بارىپ ەسىن جيىپ، تەرەزەنىڭ پەردەسىن ىسىردى. جەرگە جارىق ءتۇسىپ قالىپتى. كوڭىلىندەگى ۇرەيدەن سوندا دا تولىق ارىلا الماي، تازا اۋا جۇتپاق بولىپ، تەرەزەنى اشتى.
ءدال بالكوننىڭ تۇبىندەگى كارى تەرەكتىڭ بۇتاقتارى ارسا-ارساسى شىعىپ، ءوزىنىڭ تاريحىنان سىر شەرتىپ مۇڭايىپ تۇرعانداي. كوزىن الماپ ەدى، كارى اعاش بارعان سايىن جىلى ۇشىراپ، قاۋساعان قارت اتاسىنا ۇقساپ كەتكەندەي بولدى. لەزدە جانارىن تايدىرىپ، تەرەزەنى تارس جاۋىپ، كورپەسىنە بۇركەنە كەتتى. ءبىراق ۇزاق جاتا المادى، قاتتى قورقىپ قالعاندىقتان بولار، قارايعان نارسەنىڭ ءبارى باسىندا جىلى ۇشىراپ، سوڭىندا تىلمەن جەتكىزە المايتىن قورقىنىشتى قۇبىجىققا اينالىپ، ءوزىن جۇتۋعا وقتالىپ تۇرعانداي بولادى.
بالا كەزدە اتاسىنىڭ ەرتەگىن تىڭداپ جاتىپ، ۇيقىعا باس قويۋشى ەدى. اتاسى ەرتەك ايتپاسا ۇيىقتاي المايتىن. كەيدە ۇيقىسىراپ دالاعا دا شىعىپ كەتەتىن. ونداي كەزدە اجەسى دەم سالىپ، ۇشىقتايتىن. ءبىراق سوندا دا تۇنىمەن سويلەپ شىعاتىن. ارينە، ەرتەكتىڭ كوبى مىستان كەمپىرسىز بولا ما؟ ەرتەگىگە اۋەستىگى ات جالىن تارتىپ مىنگەن شاعىندا ەل اۋزىنداعى اڭىز - اڭگىمەگە دەگەن قۇشتارلىققا اۋىستى. كورشى اۋىلداعى سەكسەننەن اسقان موشانباي قارتتان ەسكى اڭگىمە تىڭداۋ ءۇشىن ارنايى جايلاۋعا بارىپ ءبىر كۇن ەرەۋىل بولىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ قايتۋشى ەدى. ونداعى ويى قۇيما قۇلاق قاريالاردىڭ اقيقاتقا بەرگىسىز اڭگىمەلەرىن جۇيەلەپ كىتاپ ەتىپ قۇراستىرسام دەگەن اسىل ارمانى بولاتىن.
بۇگىن عوي قالا جاعالاپ، بوس بەلبەۋ، بوس تاقىم بولىپ كەتكەنى. ءبىراق ونىڭ دا ءوز سەبەبى بار. اكەسىنىڭ قايتقانىنا جىل وتپەي جاتىپ ازاماتتىق بورىشىن وتەۋگە شاقىرىلدى. شەشەسى جىبەرمەيمىن دەپ ەدى، ءوزىنىڭ بارعىسى كەلدى. ءبىر جاعى ءومىر كورەيىن دەگەن ويعا بەكىدى. بۇرىن اسكەرگە ءبىر سيىر بەرىپ بارا الماۋشى ەدىك. ەندى ءبىر سيىر بەرىپ بارمايتىن جاعدايعا تاپ بولدىق. سول ازاماتتىق بورىشتى وتەپ اۋىلعا ورالعان سوڭ قالاعا اتتاندى. شىنىن ايتقاندا، اۋىلعا سىيمادى. ازاماتتىق بورىشتى وتەگەن بيلەت باي دەپۋتاتتىڭ مەيرامحاناسىنا قاراۋىل بولۋعا ارەڭ جارادى. ءبىر كۇن ىستەپ، ەكى كۇن دەمالادى. تاپقانى قىدىرۋ مەن تاماعىنان اسپايدى. قالادا جۇمىس ىستەپ جاتىر دەگەن اتى بولماسا، قوڭتورعاي تىرشىلىك قانا. جامباساقىنى ەكى يىعىنان زورعا دەمالاتىن ورىس كەمپىر كۇنى بۇرىن الىپ الادى. ءبىراق وسى تىرلىگى وزىنە ۇنايدى. كەيدە «قاشانعى بۇلاي جۇرە بەرمەكپىن» دەپ وزىنەن ەسەپ الماقشى بولادى. جاۋابى سول، «ءبارى جاقسى بولادى» دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز عانا.
كەشەگى ۇرەيلى وقيعادان سوڭ شىنىمەن ساسىپ قالدى. ەرتەلى-كەش جالعىز جۇرگەندە جان-جاعىنا الاقتاپ، الدەبىرەۋ تارپا باس سالاتىنداي بولادى دا تۇرادى. ءبىراق ونىسىن ەشكىمگە ايتقان ەمەس. قاسىندا بىرگە تۇراتىن جىگىتتەر وڭكەي قىلجاقباستار. ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە، ءبارىبىر ولارعا.
بۇگىن تاعى دا جالعىز قالدى. قانشا قورىققانمەن دە باسقا بارار جەرى جوق. بىلگەن دۇعاسىن وقىپ، جارىقتى ءسوندىرىپ توسەگىنە بەتتەدى. ۇيقىسى كەلەر ەمەس، كوزى باقىرايىپ ۇزاق جاتتى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بارىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە سول باياعى اتىراۋدىڭ استراحانمەن شەكارالاس جەرىندەگى ايدالادا، اسكەرلەرگە تىگىلگەن شاتىردىڭ ىشىندە جالعىز وتىر. قاتارداعى سەرىكتەرى كەزەكتى جاتتىعۋعا كەتىپتى. ۇيقىسىنان ويانسا تاڭ سىز بەرىپ اتىپ قالعان ەكەن. تەرەزەنى اشىپ ەدى كوزى بىردەن كارى تەرەككە ءتۇستى. ونە-بويىن تاعى سول ۇرەي بيلەي باستادى. كوز ىلەسپەس جىلدامدىق پەن تەرەزەنى تارس ەتكىزىپ جابا سالىپ، جۇگىرىپ توسەگىنە كەلدى...
ەڭ جامان نارسە ءوز ويىڭداعى كۇدىك-كۇماندى جەڭە الماۋ. بۇرىن مۇندايى جوق ەدى، نەگە سونشا قورقىنىشتى ۇرەيدىڭ شەڭگەلىنە ءتۇسىپ قالعانىن ءوزى دە تاپ باسىپ ايتا المايدى. ءبىر ويى وتان الدىنداعى جاۋىنگەرلىك بورىشىن وتەپ جۇرگەندە جابىسقان پالە ەكەنىن تەك ىشتەي عانا باعامداپ كورگەن. ءبىراق وندا دا ناقتى ەمەس.
كۇن قاقتاعان اتىراۋدىڭ توزاڭ دالاسىن قاق جارىپ اعىپ جاتقان ارۋ جايىقتىڭ ەڭ ءبىر ارنالى تۇسىندا قالىڭ قامىستى جاعالاي اسكەرلەرلەردى دايىنداۋ ورتالىعى ورنالاسقان-دى. ۇشى-قيىرى جوق قۋ دالانىڭ يت بايلاسا تۇرعىسىز بۇل جەرىنە نەگە اۋەس بولدى ەكەن، ادامدار؟ اسكەري ءومىر دەگەن ءتارتىپ. ونى وزگەرتۋ تەك مەملەكەتتىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا. وسى دالا ءۇشىن بابالارىمىز جان الىپ، جان بەرگەنىن قايدا قوياسىز؟ ۇلى دالانى قورعاۋ سول بايتاق دالاعا باۋىر باسۋدان باستالاتىنىن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز. جاۋىنگەر بولۋ – ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى. ءبىراق، قىزىعىنان ازابى باسىم. ساناسىنا ءسىڭىپ قالعان بۇل سوزدەردى قاتال كوماندير ءجيى ايتۋشى ەدى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاعىنىڭ تۇبىندە جاڭعىرىپ تۇر.
كوزى باقىرايىپ، جاۋىنگەرلىك ءومىرىن ەسىنە الدى. جۇگىرگەن يت قاتاتىن سۋىقتا يىعىنا اۆتومات اسىنىپ، شەكارا كۇزەتكەنىن قالاي ۇمىتسىن. وتان الدىنداعى بورىشقا دەگەن ادالدىق قاقاعان سۋىقتى دا، اپتاپ ىستىقتى دا ەلەڭ قىلمايدى ەكەن. اسكەردە جۇرگەن ۋاعىندا بىردە مىناداي وقيعا بولدى.
قاتارداعى سەرىكتەرىمەن بىرگە ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالعان شاقتا ارعى بەتتەگى قالىڭ قامىستىڭ اراسىنان اق كيىم كيگەن ءۇش ايەلدىڭ وزەنگە بەتتەپ كەلە جاتقان بەينەسىن كورىپ، زارەلەرى ءزار تۇبىنە جەتىپ ەدى. ۇشى-قيىرى جوق مەڭىرەۋ دالادا جالعىز عانا اسكەرلەر تۇراتىن كازارما بار. ودان باسقا تىرشىلىك يەسى ءتىپتى، قاناتتى دەگەن قۇسىڭىزدىڭ ءوزى ىلۋدە بىرەۋ عانا. ەندەشە، قايدان اداسىپ جۇرگەن «پەرىشتەلەر» بولدى ەكەن دەگەن ويعا قالىپ ەدى. كوپ وتپەي، باسقادا جاۋىنگەرلەر اراسىندا اق كويلەكى جۇمباق بەينەلەر تۋرالى اڭگىمە جەلدەي ەسىپ ءجۇردى.
سارى كۇزدىڭ سالقىن كۇندەرىنىڭ بىرىندە قاتال كومانديرىنىڭ باستاۋىمەن توزىعى جەتكەن جەڭىل كولىكتى وتالدىرىپ، الىس اتىراۋعا جولعا شىقتى. يرەلەڭدەگەن قارا جول دىتتەگەن جەرگە جەتكىزەر ەمەس. قۋ مەديەن تاقىر دالادا تەمىردەي ءتارتىپتىڭ ەكى جاۋىنگەرى مەن جول باستاۋشى كوماندير ءوز ويلارىنىڭ شۇڭەتىنە باتىپ، ءۇنسىز كەلە جاتىر. دەمىن ىشىنە تارتقان كوماندير تۋمىسىنان سوزگە ساراڭ ادام.
وسى ساپارعا سەرىك بولۋعا جاراعاندارىنا مارقايىپ كەلە جاتقان ەكى جاۋىنگەر كومانديردىڭ ءۇنسىز وتىرعانىن جاقتىرماي وتىرسا دا، سابىر ساقتاپ كەلەدى. ويتپەگەندە شە؟ ەگەر قاتاڭ ءتارتىپتىڭ سىزىعىنان اتتاپ كەتسە، ەكەۋىن الدىعا سالىپ، قۋالاماسىنا كىم كەپىل بەرەدى؟
كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىنداي ءار جەردە قاراۋىتقان بىردەڭەلەر كوزگە شالىنعانى بولماسا، كۇنگە كۇيگەن قۋ دالا. تەك جۋساننىڭ ءيسى عانا تىنىستى كەڭەيتىپ، جاندى جادىراتادى.
– وسى قارقىنمەن ەندى ءتورت ساعات جۇرسەك، اتىراۋعا جەتەمىز، – دەدى كوماندير ەكى ساعات جول جۇرگەننەن بەرى العاش ءتىل قاتىپ. جامباستارى تەسىلۋگە اينالعان ەكى جاۋىنگەر سىر بەرمەدى. ءبىراق تاجىريبەلى جول باستاۋشى ءبارىن سەزىپ كەلەدى. كولىكتىڭ قارقىنىن باياۋلاتىپ، اس-اۋقات ءىشىپ الماق بولىپ، جولدىڭ شەتىنە توقتادى.
– تەك ون مينۋت قانا ۋاقىتىمىز بار، ارى قاراي جولعا شىعامىز، – دەدى قانعا سىڭگەن قاتالدىعىمەن.
الدا بۇرالاڭى كوپ، ويلى-شۇقىرلى اۋىر جول باستالدى... ات اربانىڭ ەكى دوڭعالاعى ازەر سياتىن، توپىراعى بەرىش بوپ قاتقان قارا جولدا سالدىرلاعان جەڭىل كولىكتى شوقىراقتاتىپ كەلە جاتىر. سول باياعى ۇنسىزدىك. رولدە كومانديردىڭ ءوزى. كۇن قىپ-قىزىل تاباقتاي بولىپ ەڭكەيىپ بارادى. جولدىڭ ەكى جاعى قالىڭ قامىس. تىلدەرىن جۇتىپ العانداي، ءۇن-تۇنسىز وتىرعان ۇشەۋ. ءۇش ءتۇرلى تاعدىر. كومانديردىڭ مۇنداي ساپارعا ەتى ءولىپ كەتكەن. قاتارداعى جاۋىنگەرلەردىڭ كوزىنە ۇيقى تىعىلا باستادى. ءبىراق ۇيىقتاۋعا بولمايدى. ءتارتىپ سول. ەگەر، قالعىپ كەتسەڭ، ءبىتتىم دەي بەر.
كوزدەرى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلىپ وتىرعاندا الىستان كولىك توسقان اق كويلەكتى، ايەل ادامنىڭ سۇلباسى كورىندى. «ايدالادا جۇرگەن بۇل كىم» دەپ ساسا باستادى ۇشەۋى. جىن-پەرى بوپ جۇرمەسىن دەگەندەي بىر-بىرىنە جالتاق-جالتاق قاراپ، جول توسقان ادامعا جاقىنداپ قالدى. ويلانۋعا دا مۇمكىندىك جوق. نە دە بولسا ءجون سۇراۋدان باسقا امالدىڭ جوعىن ءبىلدى مە، كوماندير كولىكتى اقىرىنداتىپ، تەرەزەنى ەكى ەلىدەي عانا تومەن ءتۇسىرىپ: – كىمسىڭ، نەعىلعان جانسىڭ؟ – دەدى.
– الا كەتىڭدەرشى، – دەدى ءاپپاق كويلەكتى، قارا شاشتى ايەل ادام. ءوڭى كوردەن شىققانداي ەكەن، قاراۋعا باتىلىڭ بارمايدى. «جوعال ارى» دەگەن ءسوزدى تۇتىعىپ ارەڭ ايتقان كومانديردىڭ ءجۇزى ءورت سوندىرگەندەي قۋارىپ، كولىكتىڭ جىلدامدىعىن قۇستاي ۇشىردى. ارقان بويى ۇزاپ ارتتارىنا قاراسا، ەشكىم جوق. تەك ونىڭ كوزىمەن كوزى ءتۇيىسىپ قالعان جاۋىنگەردىڭ بىرەۋى قانتالاعان كوزدىڭ ىزعارىنا شىداماي ەسى اۋىپ قالىپ ەدى.
سودان اتىراۋعا جەتكەنشە ۇشەۋى «ىقىلاس» سۇرەسىن الدەنەشە رەت قايتالاپ وقىدى. اتىراۋعا كەلگەن سوڭ كوماندير جاۋىنگەرلەرىنىڭ قاسىنان شىقپاي قويدى. ءوزى باراتىن جەرگە دە ەكەۋىن ەرتىپ الادى. «باتىرعا دا جان كەرەك» دەگەن راس ەكەن.
ىلە ەسىنە تاعى ءبىر اڭگىمە ءتۇستى. ول موشانباي قارتتان ەستىگەن، سول ابىز اقساقالدىڭ ءوز باسىنان وتكەن وقيعا ەدى، مۇرتىن شيراتىپ وتىرىپ اڭگىمەلەپ بەرگەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىندە.
كۇن وقىس جىلىنىپ، كوكتەم جىلداعىدان ەرتە شىعىپ، جەر بۋلانا باستاعان كەز. قۇلا قاسقامدى ەكى ۋاق جەمدەپ، باپتاپ ءمىنىپ جۇرگەنمىن. جاستىق قوي، كۇنشىلىك جەردىڭ ويىن-تاماشاسىنان قالمايمىز. ءبىر كۇنى كورشى اۋىلداعى ۇزەڭگىلەس دوستارىم قوناققا شاقىرا قالعانى. اپاق-ساپاقتا جولعا شىقتىم. سۋىت ءجۇرىپ كەلەمىن. جولاي اتالاس تۋىسقان ەكى ءىنىم كەزىگە كەتتى. كوز بايلانعان شاق. اتتارىن تەبىنىپ «جارىسايىق، اعا» ، – دەپ اتقان وقتاي ارقان بويى وزىپ كەتتى. شىنىمدى ايتسام، قۇلا قاسقانىڭ الدىنا تۇسەتىن ات جوق ەدى بۇل اۋلىدا. نامىسقا تىرىسىپ، اتىمدى قامشىلاي باستادىم. سونىڭ وزىندە جەتكىزەر ەمەس، ارتتارىنا قاراپ، ەكى ەزۋلەرى قۇلاعىنا جەتىپ، مازاقتاپ كەلەدى. ءبىر زاماندا اتىم ءسۇرىنىپ كەتىپ، اللا دەگەنىم سول ەدى، الدىمداعى ەكەۋى كوزدەن عايىپ بولدى. سودان ەسىمدى جيسام، اتىم قالشىلداپ ءدىر-دىر ەتەدى. اۋىلدان دا نەداۋىر ۇزاپ كەتكەن ەكەنمىن. ءوز - وزىمە كەلگەن سوڭ سامى جامىراپ تۇرعان اقجاردىڭ ەتەگىندەگى قويشى اۋىلدىڭ شەتكى ۇيىنە ءتۇستىم. باعىما قاراي، ءۇي ەگەسى بەس ۋاق نامازىن قازا قىلمايتىن وسپان مولدانىڭ ءۇيى ەكەن. ءمان-جايدى ەستىگەن سوڭ: «ورىنسىز جەلىك قۋساڭدار وسىنداي پالەگە ۇرىناسىڭدار»، – دەپ دەم سالىپ، ۇشىقتادى. اتىم ءدىر-دىر ەتىپ، قان ارالاس ءزار شىعاردى. ەرتەسى ءتۇس اۋا مەڭ-زەڭ بولىپ اۋىلعا ورالدىم» – دەپ، اڭگىمەسىن اياقتاعان بولاتىن.
وسى اڭگىمەلەردىڭ ءبارىن ول بالا كەزىندە ەستىپ، جادىنا ساقتاپ قالعان. ەندى ەسەيگەندە تۇسىنە كىرىپ، ءوزىن مازالايتىنىن ءبىلدى مە؟ ارينە، بىلگەن جوق. بىلگەن كۇننىڭ وزىندە دە قۇمارلىعىن توقتاتپايتىنى انىق ەدى.
جاتىپ-جاتىپ پاتەر الماستىرۋدى ويلادى. «قايتكەن كۇندە دە بۇگىننەن قالماي كوشىپ كەتۋىم كەرەك» دەدى تىستەنىپ تۇرىپ. ءبىراق ول كۇنى كوشە المادى، تاعى سول دىبىستاردان ويانىپ، دەنەسىن باسقان اۋىر سالماقتان تۇنشىعىپ، ارەڭ ەسىن جيدى. كوزى جۇمىلسا بولدى، قورقىنىشتى تۇستەر كورىپ، باياعى قالىڭ قامىستىڭ اراسىنان كورگەن اق كويلەكتى، قارا شاشتى ايەل تۋ سىرتىنان قانتالاعان كوزىمەن قاراپ تۇرعانداي بولادى. كوپ وتپەي باسقا پاتەرگە كوشىپ الدى. قۋانىشىندا شەك جوق. پالەدەن قۇتىلدىم دەگەن قۋانىش قوي باياعى. ارادا ون بەس كۇن وتكەن سوڭ ونىڭ ءولى دەنەسى تاڭعى ساعات بەستە پاتەرىنىڭ الدىنان تابىلدى.
