بۇرىنعى ءاسكەري تۇتقىننىڭ نەمەرەسى ەكىنشى دءۇنيەجءۇزىلىك سوعىس جىلدارى قىزىل ارميا قاتارىندا سوعىسىپ، سوسىن تۇتقىنعا تءۇسكەن، ال سوعىستان كەيىن رەپرەسسياعا ۇشىراعان مارقۇم اتاسىنىڭ قۇجاتتارىن تابۋعا تىرىسىپ جءۇر. ول اتاسىن سوعىس ارداگەرى دەپ تانۋدى تالاپ ەتەدى دەپ جازادى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى.
سوۆەت وداعىندا جەڭىستىڭ 25 جىلدىعى تويلانعان 1970 جىلعى مامىردىڭ 9-ى كۇنى بەس جاسار جومارت دۇيسەمبايەۆ مەرەكەدە شاتتانعىسى كەلگەن. ءبىراق سول جىلعى جەڭىس كۇنى كەرىسىنشە بولىپ، مەرەكەنىڭ شىرقى بۇزىلعانى، شاتتانۋدىڭ ورنىنا قاتتى رەنجىگەنى، ءتىپتى قورلانعانى جومارت دۇيسەمبايەۆتىڭ ەسىندە ءومىر بويىنا جاتتالىپ قالعان.
شىرقى بۇزىلعان مەرەكە
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ 52 جاستاعى تۇرعىنى جومارت دۇيسەمبايەۆ ازاتتىق تىلشىسىنە:
- جۇرتتىڭ ءبارى ابىر-سابىر بولىپ ءبىر-بىرىن قۇتتىقتاپ جاتقانى ەسىمدە جاتتالىپ قالىپتى. ال دوستارىم اكەلەرىنىڭ [اتالارىنىڭ دا] وردەن، مەدالدارىن تاعىپ العان. ولارعا قىزىعىپ، مەنىڭ دە تاققىم كەلدى. ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ، شكافتىڭ ەسىگىن اشسام، الدەبىر مەدالدار جاتىر ەكەن. الگىلەردى كەۋدەمە تاعىپ الىپ، قىدىرۋعا مەن دە شىقتىم. كەلە جاتسام، جولدا بالالار توقتاتىپ "وردەنىڭدى كورسەتشى! نە تاعىپ العانسىڭ؟ " دەدى. كورسەتىپ ەدىم، ءبارى ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلسىن. سويتسەم، "باتىر انا" وردەنىن تاعىپ الىپپىن. ول كەزدە بەس الدە التى عانا جاستامىن عوي. وزگەلەر سياقتى مەن دە "ءبىرىنشى بەلورۋسسيالىق"، "ەكىنشى ۋكراينالىق" دەپ ماقتانعىم كەلگەن عوي، - دەيدى.
ساسىپ قالعان جومارت جۇگىرىپ ۇيىنە بارسا، اكەسى كوزىلدىرىك كيىپ الىپ، گازەت وقىپ (ول كىسى اسىرەسە ساياسي جانە باس ماقالالاردى مۇقيات وقيتىن) ءارى شىلىم شەگىپ وتىر دا، ال شەشەسى قامىر جايىپ جاتىر ەكەن – الگى كارتينا ونىڭ ءالى كوز الدىندا. جومارت دۇيسەمبايەۆ اكە-شەشەسىمەن بولعان الگى اڭگىمەنى:
- "اكە، سەن مايداندا سوعىستىڭ با؟ " - "جوق، بالام، سوعىسقان جوقپىن"، - "ال ءبىزدىڭ ۇيدە كىم سوعىستى سوندا؟ " - "ءبىزدىڭ اكەمىز، سەنىڭ اتاڭ سوعىسقان، ول كىسى تۇتقىندا بولعان". ءبىراق "ۇلىم، ءبىراق مۇنى ەشكىمگە ايتۋشى بولما" دەدى ىلە-شالا. "ال نەگە ايتپاۋىم كەرەك؟" دەپ اۋەلگىدە ءتىپتى تۇسىنبەي قالدىم. ءبىراق انام (ال مەن انامنان قورقاتىنمىن) "تىسىڭنەن شىعارۋشى بولما! ۇقتىڭ با؟ " دەدى جالما-جان، - دەپ ەسكە الادى.
بۇرىنعى اسكەري تۇتقىن اتاسى تۋرالى الگى قاتاڭ ەسكەرتۋدى قاپەرىنە ابدەن ءتۇيىپ العان ول سوعىس تاقىرىبىندا اڭگىمەلەر ايتۋدى دوعارعان. ءبىراق جىلدار وتە الگى تىيىمدى اتاسىنىڭ تاعدىرىن بىلسەم عوي دەگەن اۋەستىگى جەڭگەن.
فاشيستەر كونسلاگەرىنەن - سوۆەت لاگەرىنە
بۇرىنعى اسكەري تۇتقىن ماحمەت دۇيسەمبايەۆ 1905 جىلى مامىردىڭ 28ء-ى كۇنى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى شاعالالى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1964 جىلى جەلتوقساننىڭ 20-سى كۇنى سول اۋىلدا دۇنيە سالعان. ونىڭ ۇلكەن ۇلى ءابدىراحمان دۇيسەمبايەۆ 1928 جىلى تۋىپ، 1982 جىلى قايتىس بولعان. ال ءابدىراحماننىڭ ۇلى، ياعني ماحمەت دۇيسەمبايەۆتىڭ نەمەرەسى جومارت 1965 جىلعى تامىزدىڭ 24ء-ى تۋعان. وسىلايشا جومارت دۇيسەمبايەۆ 16 جاسىندا اكەسىز قالعان. اتاسىنىڭ قازاسىنان ءبىر جىلدان كەيىن تۋعاندىقتان، ول اتاسىن كورمەگەن. سوندىقتان اتاسى تۋرالى ايتقاندارىنىڭ ءبارى – تۋىستارىنان ەستىگەن اڭگىمەلەر.
ماحمەت دۇيسەمبايەۆتى اسكەرگە سوعىس باستالا سالىسىمەن شاقىرعان. ول گەنەرال ۆلاسوۆ قولباسشىلىق ەتكەن مايداندا سوعىسىپ، نەمىستەردىڭ تۇتقىنىنا دا سول جەردە تۇسكەن.
- اتامنىڭ مۇستافا شوقايمەن كەزدەسكەنىن كەيىن كەلە بىلدىك. ال ول كىسى لاگەرگە بارىپ ازيات مۇسىلمانداردى تۇركىستان لەگيونىنا كىرۋگە ۇگىتتەپتى. اتام لەگيونعا كىرمەگەن، ويتكەنى قورقىنىشتى ەكەنىن تۇسىنگەن عوي دەيمىن، - دەيدى جومارت دۇيسەمبايەۆ.
تۇتقىنعا تۇسكەن ماحمەت دۇيسەمبايەۆتى گەرمانياعا جونەلتكەن. ول جاقتا الدەبىر جەر استى زاۋىتى قۇرىلىسىندا جۇمىس ىستەگەن. نەمەرەسىنىڭ ايتۋىنشا، اتاسى تۇتقىننان ەكى مارتە قاشىپ كورگەن، ءبىراق الگى ارەكەتتەرىنەنتۇك شىقپاعان. ەكىنشى رەتىندە اتاسىن بۋحەنۆالد كونسلاگەرىنە جونەلتكەن، سوعىستىڭ سوڭعى ەكى جىلىن ول سول جەردە وتكىزگەن. تۇتقىنداردى ادام توزگىسىز جاعدايدا ۇستاعان، باراكتاردىڭ ءىشى ادامعا تولى بولعانى سونشالىق، تۇتقىندار ءبىر قىرىمەن عانا - قۇتىداعى مايشاباقتار سياقتى بىر-بىرىنە جابىسىپ ۇيىقتايدى ەكەن.
جومارت دۇيسەمبايەۆ اتاسىنىڭ "باراكتا ۇيىقتاپ جاتامىز. كەۋدە تۇسىڭ سۋىق بولىپ كەتسە، [الدىڭدا جاتقان] ادامنىڭ ولگەنى. ارقاڭ مۇزداي بولىپ كەتسە [ارت جاقتاعى] ادامنىڭ ولگەنىن بىلەسىڭ. ولگەن ادامداردى كۇن سايىن باراكتان شىعارىپ، ورتەيدى" دەگەن اڭگىمەسىن تۋىستارىنان ەستىگەن.
1945 جىلى ماحمەت دۇيسەمبايەۆتى كونسلاگەردەن امەريكالىقتار بوساتىپ، ول وككۋپاسيالىق ايماقتىڭ امەريكاعا تيەسىلى بولىگىندە ءبىر جىلداي بولعان. نەمەرەسىنىڭ ايتۋىنشا، اتاسىنا امەريكالىقتاردىڭ قاراۋىندا بولۋ ۇناعان – ولار تۇتقىنداردى جاقسى تاماقتاندىرىپ، ەمدەگەن. 1946 جىلى اقش پەن سوۆەت وداعى اسكەري تۇتقىندارىمەن الماسا باستاعان. "امەريكالىقتار اتاما قالساڭشى دەپ ءوتىنىپتى، ءبىراق ول ۇيگە قايتقىسى كەلىپتى" دەيدى جومارت دۇيسەمبايەۆ.
اسكەري تۇتقىنداردى الماستىرعاننان كەيىن ماحمەت دۇيسەمبايەۆ سوۆەتتىڭ ىرىكتەۋ لاگەرىنە تاپ بولىپ، وعان حات-حابار الۋ قۇقىعىنسىز 10 جىل جازا كەسىپ، سول جاقتان حاباروۆسك ولكەسىندەگى ارنايى لاگەرگە پويىزبەن جونەلتكەن. حاباروۆسك ولكەسىنە جەتكەننەن كەيىن اتاسى بىرنەشە جىلىن بۇرىنعى اسكەري تۇتقىندارعا ارنالعان ارنايى لاگەردە وتەگەن. ول جەردە دە كەز كەلگەن ادامنىڭ ءتىرى الۋى نەعايبىل جاعداي بولعان. سوسىن ونى بۇرىنعى شارتپەن، ياعني حات-حابار المايتىن جانە ەشقايدا كوشە المايتىن، ءبىراق ءوزىن اسىراۋ ءۇشىن جۇمىسقا ورنالاسۋىنا بولاتىن قونىسقا اۋىستىرعان. بولاشاق ءۇشىنشى ءارى سوڭعى ايەلىمەن سول جاقتا تانىسقان. ونىڭ ءبىرىنشى ايەلى 1928 جىلى ءابدىراحماندى بوسانعاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ قايتىس بولعان. ەكىنشى ايەلىنەن تولەگەن دەگەن ۇلى بار. ءبىراق ماحمەت دۇيسەمبايەۆ سوعىستان ورالماعاننان كەيىن ايەلى توركىنىنە كەتىپ قالعان، ءبىراق قازاق ءداستۇرى بويىنشا تولەگەندى اكەسىنىڭ شاڭىراعىندا قالدىرىپ كەتكەن.
- ول (اتاسىن ايتادى – رەد) 1955 جىلى حاباروۆسكىدەن اكەمە (ياعني، اتاسى ۇلىنا – رەد.) حات جازىپتى. اكەم حاباروۆسك ولكەسىنەن حات الادى، بۇل اكەمنىڭ ۇيلەنگەن، كىشكەنتاي قىزى بار كەزى. الگى حاتتا "ۇلىم، بۇل اكەڭ. مەن ءتىرىمىن، دەنىم ساۋ، حاباروۆسك ولكەسىندەمىن. ايەلىم قايدا ەكەنىن ايتشى. حات جاز" دەپ جازىلىپتى. اكەم "اكە، ايەلىڭ توركىنىنە كەتىپ قالعان، ءبىراق بالالاردىڭ ءبارى اۋلەتىمىزدە قالدى" دەپ جاۋاپ جازعان. كەيىن اتامنان "جاڭادان ۇيلەنگەن ايەلىمدى الىپ ۇيگە قايتامىن" دەگەن حات كەلىپتى، - دەيدى جومارت دۇيسەمبايەۆ.
ەلگە ورالۋ
جومارت دۇيسەمبايەۆ اجەسى رايسا حابيبۋللينانىڭ (تۋعان اجەسى ەمەس) ايتقانى بويىنشا ماحمەت دۇيسەمبايەۆ ەكەۋى قالاي تانىسقانىن ايتىپ بەردى. (رايسا حابيبۋللينا 2001 جىلى قايتىس بولعان – رەد.)
- اجەم 8-9 تاتار ايەلىمەن بىرگە دۇكەندە كەزەكتە تۇرعان ەكەن. الگى ايەلدەردىڭ ءبارى سول جاققا كۇن كورۋگە كەلگەن، ويتكەنى ول كەزدە ورتالىق رەسەيدە ىشەرگە تاماق بولماعان. سوندىقتان حاباروۆسك ولكەسىنە بارىپ جان باققان كورىنەدى. سودان، كەزەكتە تۇرسا، ءبىر اپتاعا ەسەپتەپ بەرىلەتىن ازىق تالوندارىن جوعالتىپ الادى. ۇرلاتىپ العان عوي. نە ىستەرلەرىن بىلمەي قالادى. ءبىرىنشى كۇيەۋىنەن تۋعان بالاسى بار ەكەن، اكەسى مايداندا قازا تاپقان. ول كوزدەرى الاقتاپ، تالوندارىن ىزدەي باستاعان، ال كەزەكتەگىلەر "تالونىڭ جوق، كەزەكتەن شىق! " دەپ شۋلاپ كەتكەن. ال شىعىپ كەتسە، ءبىتتى، قايتادان كەزەككە تۇرا المايدى. ءبىر اپتا تاماقسىز قالادى. ال قولىندا كىشكەنتاي بالاسى بار. سول مەزەتتە بىرەۋ قولىن سوزىپ، كارتوچكاسىن بەرەدى دە "مەنىڭ كارتوچكامنان كەسىپ الىڭىز" دەيدى. بۇرىلىپ قاراسا، ازيات ءبىر كىسى تۇر دەيدى. اجەم "وي، مۇنىڭىز نە؟ مەنى تانىمايسىز دا عوي" دەسە، ول "تانيمىن. كەشكە بارامىن" دەپتى. كەشكە ۇيىنە بارىپ، اجەمنىڭ ۇيىندە قالىپ قويىپتى، - دەيدى.
1952 جىلى ماحمەت دۇيسەمبايەۆ پەن رايسا حابيبۋللينانىڭ جيەنشە دەگەن ۇلدارى دۇنيەگە كەلەدى (ال ونىڭ الدىندا مايداندا قازا تاپقان ءبىرىنشى كۇيەۋىنەن ءبىر ۇلى بولعان). 1954 جىلدىڭ اياعىندا تاعى بالا كوتەرەدى. ال وسى تۇستا ماحمەت دۇيسەمبايەۆقا ەندى بوسسىڭ، حات جازۋىڭا، ۇيىڭە قايتا بەرۋىڭە بولادى دەگەن حابار كەلەدى. ءتولقۇجات تا بەرگەن. ءبىراق ول ايەلىن نە تاستاپ كەتە الماي، نە بىرگە ەرتىپ كەتە المايدى، ويتكەنى سوعىسقا دەيىن تولەگەن دەگەن ۇل تۋىپ بەرگەن ايەلىم ۇيدە دەپ ويلاعان. ۇيدە قالعان ايەلىن سۇراپ ۇلى ءابدىراحمانعا حات جازعانى سوندىقتان ەكەن. ول كەزدە حاتتار جولدا ۇزاق جۇرەتىن، ءبىراق 1955 جىلى ايەلىنىڭ كەتىپ قالعانىن ەستىگەننەن كەيىن سول جىلعى كوكتەمدە اتاسى ايەلىن، ەكى ۇلىن (ءوزىنىڭ ۇلى جيەنشە مەن ايەلىنىڭ ءبىرىنشى نەكەدەن تۋعان ۇلىن) الىپ پەتروپاۆلعا پوەزبەن ءدال قاشان جەتەتىنىن كورسەتىپ، ءابدىراحمانعا حات جازعان.
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى چيستوپولە اۋىلىنان پەتروپاۆلعا دەيىنگى 400-دەي كيلومەتر جولدا اربامەن ءبىر اپتاداي جۇرگەنىمەن، تۋىستارى ولاردى ءدال ۋاقىتىندا كۇتىپ العان.
- ول كىسى [اتاسى] 1964 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇرىپتى. قارا جۇمىسشى بولعان كىسى ەكەن، ءبىراق سوۆحوزدى باسقارىپتى [رەسمي ەمەس]. مۇنىڭ ءبارىن انىقتاپ سۇراپ العانمىن، - دەيدى جومارت دۇيسەمباۆ.
بۇعان قوسا، جومارت دۇيسەمبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، اتاسى اۋىل مەن وكرۋگتا سىيلى كىسى سانالاتىن «بەيرەسمي» مولدا بولعان ءارى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە جىل سايىن بارىپ تۇرعان.
جومارت دۇيسەمبايەۆتىڭ اكەسى ءابدىراحمان دۇيسەمبايەۆ بۋحگالتەر، باسقارۋشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. جومارت دۇيسەمبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، 1944 جىلى 18 جاسقا تولعان كەزىندە اكەسىن اسكەرگە الماي قويعانى بولماسا، ونىڭ تاعدىرىنا اكەسىنىڭ تۇتقىندا بولعانىنىڭ كەسىرى تيمەگەن سياقتى.
ءاۋەلى نەمىس تۇتقىنىنا تءۇسكەن، ودان ارى گۋلاگ-تا بولعان 25 مىڭ قازاقتىڭ اۋىر تاعدىرى (ۆيدەو - ورىس تىلىندە):
ىزدەۋدەن ءازىرشە نءاتيجە جوق
2005 جىلى جومارت دۇيسەمبايەۆ ينتەرنەتتەن دينا يگساتوۆانىڭ «زابىتىە كازاحي ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي» دەگەن ماقالاسىن كورىپ قالىپ، كوممەنتاريي جازعان. ول كىسى كوممەنتاريىنە جاۋاپ قايتارىپ، كەيىن ەكەۋى حابارلاسىپ تۇرعان.
- حاباروۆسك ولكەسىنە تالاي حات جازدىق. ءبىراق ونداي كىسى بولعان دەگەن جاۋاپ ءالى جوق. "جوق" دەگەن حاتتار عانا كەلەدى. ول جاقتىڭ تىزىمىندە ءاتى-جونى جوق، ول جاقتا مۇلدە بولماعان ادام سياقتى، - دەيدى مۇنداي جاۋاپتاردى "سىرعىتپا جاۋاپ" سانايتىن جومارت دۇيسەمبايەۆ.
ءبىراق جومارت دۇيسەمبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، اتاسىنىڭ حاباروۆسك ولكەسىندە بولعانى داۋسىز فاكت.
- ويتكەنى شەشەمىز بولەك ەكى اعام سول جاقتا - حاباروۆسك ولكەسى بلاگوۆەششەنسك قالاسىندا تۋعان. مۇنىڭ ءبارى بار. ءبىراق ول جاقتان ءالى ەشتەڭەجوق دەگەن جاۋاپتار كەلەدى. اقىرى بۋحەنۆالدقا جازدىم، ينتەرنەتتە سونداي توبىمىز بار – اتام جايلى دەرەكتەردى ەندى سول جاقتان ىزدەپ جاتىر. بۇعان قوسا، ءبىر توپ جولداستارمەن – امەريكالىقتارمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ءقازىر اتام جايلى دەرەكتەردى، ناقتىسى، امەريكا جاعىندا بولعانىن راستايتىن مالىمەتتەردى ولار دا ىزدەپ جاتىر. ازىرشە كۇتىپ وتىرمىز. كۇتەمىز، - دەيدى جومارت دۇيسەمبايەۆ.
ينتەرنەتتىڭ ارقاسىندا جومارت دۇيسەمبايەۆ كوپتەگەن سوعىس حرونيكالارىن كورىپ شىققان. ءار فيلمنەن ازيات ءناسىلدى اسكەري تۇتقىنداردى كورىپ، ولاردىڭ اراسىنان اتاسىن تانۋعا تىرىسادى ەكەن.
- ءبىز ءتىپتى ونىڭ مايدانعا كوكشەتاۋ وبلىسى ارىقبالىق اۋدانىنان اتتانعانىن راستايتىن [قۇجاتتاردى] دا تاپپاي ءجۇرمىز. ونىڭ ءاتى-جونى ءتىپتى مايدانعا كەتكەندەر تىزىمىندە دە جوق. سوندا 16 جىل قايدا بولعان دەگەن سۇراق تۋادى. ءالى كۇنگە دەيىن ەش دەرەك جوق، - دەپ قىنجىلادى جومارت دۇيسەمبايەۆ.
"بۋحەنۆالدتان عانا جاۋاپ كەلدى"
بۇرىنعى قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىنداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن جەتەكشى مامانداردىڭ ءبىرى دينا يگساتوۆا جۋىردا الماتىدا وتكەن "رەپرەسسيا تاريحى" كونفەرەنسياسىندا قازاقستانداعى فريدريح ەبەرت قورىنىڭ قولداۋىمەن جارىق كورگەن "پراۆو نا دوبرۋيۋ پاميات. ۆوزۆراششەننىە يمەنا كازاحستانسيەۆ ۆتوروي ميروۆوي" جيناعىن تانىستىردى. الگى كونفەرەنسيادا اتاسى ءارى بۇرىنعى اسكەري تۇتقىن ماحمەت دۇيسەمبايەۆتىڭ تاعدىرى جايلى ايتىپ بەرگەن جومارت دۇيسەمبايەۆتىڭ سوزىنە كوممەنتاريي بەرگەن دينا يگساتوۆا «تالاي ءوتىنىش جولدانعانىمەن، رەسەيدىڭ دە، قازاقستاننىڭ دا مۇراعاتتارىنان ماحمەت دۇيسەمبايەۆتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ازىرشە ەشقانداي قۇجات تابۋدىڭ ءساتى تۇسپەگەنىن» ايتقان.
- بۋحەنۆالدتان عانا جاۋاپ كەلدى، ول جاقتا مۇراجاي بار عوي. بۋحەنۆالد مۇراجايى "كۇتىڭىزدەر، بىزگە كۇن سايىن ءبىر مىڭعا دەيىن ءوتىنىش تۇسەدى. سولاردى قاراپ شىعىپ، كارتوچكا تابىلعان بەتتە سىزدەرگە جولدايمىز" دەدى. ال ءوزى [جومارت دۇيسەمبايەۆ] كومەك سۇراپ، امەريكالىقتارعا جۇگىنىپتى، ولار دا "كومەكتەسەمىز" دەپتى. كەزىندە كوپتەگەن مۇراعات قۇجاتتارىن امەريكاعا [اقش] الىپ كەتكەن عوي، ەندى كورەمىز. ال بۋحەنۆالد مۇراجايىمەن بىلتىر جازدا حابارلاسقانمىن، - دەيدى دينا يگساتوۆا.
دينا يگساتوۆا بۇرىنعى اسكەري تۇتقىنداردىڭ ۇرپاقتارىنا ءتان قورقىنىشىن جەڭىپ كونفەرەنسيادا اتاسىنىڭ تاعدىرىن بايانداپ بەرگەن جومارت دۇيسەمبايەۆتىڭ باتىلدىعىن ماقتايدى.
- وسى كۇنگە دەيىن قانشاما ادامنىڭ تۋىستارىمەن كەزدەسكەنىمدى بىلسەڭىز عوي. نەمەرەلەرى ءالى كۇنگە دەيىن قورقادى. تەك بىرەر جىل بۇرىن عانا ايتا باستادى. مەن العاشقى ماقالالارىمدى جازا باستاعاندا عانا ايتەۋىر ەڭسەلەرىن تىكتەدى،- دەيدى دينا يگساتوۆا.
دينا يگساتوۆانىڭ ايتۋىنشا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە اسكەرگە قانشا قازاقستاندىقتىڭ كەتكەنى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز. سوندىقتان ونىڭ سوزىنشە، ولاردىڭ قانشاسى تۇتقىندا بولعانىن ءدال انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ سوزىنشە، بۇل پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن اسكەرگە 1938 جىلدان باستاپ شاقىرىلعاندارعا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ قۇپياسىن اشۋ كەرەك. دينا يگساتوۆا بۇرىنعى اسكەري تۇتقىنداردىڭ اتى-جوندەرىن انىقتاپ، ولاردى اقتاۋ ىسىمەن ەڭ اۋەلى مەملەكەت اينالىسۋى ءتيىس؛ ال ازىرشە بۇل پروبلەمالاردى شەشۋمەن تۋىستارى عانا اينالىسىپ ءجۇر دەپ سانايدى. يگساتوۆا بۇرىنعى اسكەري تۇتقىنداردى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ارداگەرلەرىنە تەڭەستىرەتىن كەز جەتتى دەيدى.
ازاتتىق تىلشىسىمەن قوشتاسار ساتتە مۇنداي ويىن بۇرىنعى اسكەري تۇتقىن ماحمەت دۇيسەمبايەۆتىڭ نەمەرەسى جومارت دۇيسەمبايەۆ تا ايتتى. نەمەرەسى «مارقۇم بولىپ كەتسە دە، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان اتامنىڭ سوعىس ارداگەرى دەپ اتالۋعا مورالدىق قۇقىعى بار» دەيدى. بۇرىنعى اسكەري تۇتقىن ماحمەت دۇيسەمبايەۆتىڭ نەمەرەسى "ەگەر مەملەكەت مۇنداي قادامعا بارسا، بۇل قادام مايداننىڭ ەكى شەبىنە ەرىكسىز ءبولىنىپ كەتكەن جازىقسىز قازاقستاندىقتاردى ءوزارا تاتۋلاستىرىپ قانا قويماي، فاشيستىك كونسلاگەرلەردەن ورالعاننان كەيىن سوۆەتتىڭ لاگەرلەرىنە تاپ بولعان جاندارعا قاتىستى تاريحي ادىلەتتى دە قالپىنا كەلتىرەر ەدى" دەيدى ازاتتىققا.
مەملەكەت بۇرىنعى اسكەري تۇتقىن ماحمەت دۇيسەمبايەۆتىڭ ارۋاعىن زاڭ، مورال جانە پيحولوگيالىق تۇرعىدان ءالى تولىق اقتاماعانىمەن، ونىڭ نەمەرەسى جومارت دۇيسەمبايەۆ جەڭىس كۇنى بىرەۋلەر اتاسىنىڭ تاعدىرىن ءوزىنىڭ جانە تۋىستارىنىڭ بەتىنە باسادى دەپ ەندى قورىقپايدى
2017 جىلى 9 مامىر كۇنى كوكشەتاۋدا وتكەن شەرۋگە ماحمەت دۇيسەمبايەۆتىڭ پورترەتىن ۇستاپ شىققان ءجاسوپىرىم. سۋرەتتى ازاتتىققا جومارت دۇيسەمبايەۆ بەردى.
بيىل جەڭىس كۇنىندە كوكشەتاۋدا اسكەري تۇتقىن ماحمەت دۇيسەمبايەۆتىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بيلىكتىڭ رۇقساتىن كۇتىپ وتىرماي ونى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ارداگەرلەرىنە تەڭەستىرىپ ءارى پورترەتىن كوتەرىپ «ماڭگى ولمەس پولك» لەگىندە ءجۇرىپ وتكەنى وسىنى دالەلدەيدى.
