ارمانىم – ساياحاتتاۋ. ءبىراق ازىرگە مۇمكىندىگىم بولماعاندىقتان، الەمدى ارالاپ جۇرگەن دوستارىمنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعاندى جاقسى كورەمىن. تىڭداپ وتىرىپ، ءوزىم دە سوندا ساپار شەگىپ كەلگەندەي اسەرگە بولەنەمىن. بۇل جولى بەرلينگە بارىپ كەلگەن دوسىممەن سويلەستىم. دوسىم بەرليننەن 30-40 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان زاكسەنحاۋزەن كونسلاگەرىن كورىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ قايتىپتى. «الا پيجامالى بالا» («The Boy in the Striped Pyjamas») ءفيلمىن كورسەڭىز، مەنىڭ نە سەزىنگەنىمدى ءسىز دە تۇسىنەر ەدىڭىز. كونسلاگەر مۋزەيگە اينالىپ كەتسە دە، ونىڭ ىشىنە كىرۋگە جۇرەگىم داۋالاماس. ال سۋرەتتەردى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ وقىرماندارىمەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىم.

لاگەردىڭ جالپى اۋماعى ءۇشبۇرىشتى ەكەن. كىرگەن ادامدى «Arbeit macht frei» («ەڭبەك بوستاندىق كەپىلى») دەگەن جازۋى بار ۇلكەن قاقپا توسىپ الادى. تۇتقىن كونسلاگەرگە وسى جازۋدى وقىپ بارىپ كىرگەن.

ودان وتكەن سوڭ اينالاسى تىكەندى سىممەن قورشالعان تاس جولدى الاڭعا كوزىڭىز تۇسەدى.

كونسلاگەردە تۇتقىندار اۆياتەحنيكامەن اينالىستى. الەمدەگى ەڭ ءىرى كىرپىش زاۋىتىندا جۇمىس ىستەدى. وندا گەرمانيا ءۇشىن قۇرىلىس ماتەريالدارىن شىعاردى.

زاكسەنحاۋزەندە جالعان كۋپيۋرا شىعاراتىن شەبەرحانالار بولدى. ونداعى ماقسات – ۇلىبريتانيا مەن اقش-تىڭ ەكونوميكاسىن قۇلدىراتۋ. بۇل جوسپار «بەرنحارد وپەراسياسى» دەپ اتالعان.

كونسلاگەردىڭ ءقۇرىلىسى 1936 جىلى گەرمانيا وليمپيادا ويىندارىن وتكىزۋ دايىندىعىنا كىرىسكەن ۋاقىتتا، بەرليننەن 30 شاقىرىم جەردەگى ورانيەنبۋرگ قالاسىندا باستالعان. الايدا مۇنى نەمىس حالقى بىلمەگەن. جوبا اۆتورى – گەنريح گيمملەر.

ۇلكەن الاڭ جانە بىرنەشە عيماراتتان تۇراتىن مەموريال 1936-1945 جىلدارى اۋىر ازاپپەن قازا تاپقان تۇتقىنداردى ەسكە سالادى.

فاشيستەر لاگەرگە ءوز ساياساتىمەن سايكەسپەيتىندەردى جيناپ، ادام توزگىسىز قارا جۇمىسقا جەككەن. كەيىن ول ادامدار ءىز-تۇسسىز جوعالىپ وتىرعان.

مەموريال ايماعىندا بىرنەشە مۋزەي ورنالاسقان.

كىرپىش فۋندامەنتتى مىنا بولمەدە تۇتقىنداردى اياۋسىز ولتىرگەن. بۇل بولمەدە 18000 ادام قايتىس بولعان. تۇتقىنداردى مۇندا مەديسينالىق تەكسەرىستەن وتكىزەمىز دەپ الداپ اكەلگەن ەكەن. بويىن ولشەيمىز دەپ تەرىس قاراتىپ قابىرعاعا تۇرعىزادى، سودان كەيىن تۇتقىننىڭ مويىن تۇسىنان اتىپ جىبەرەدى. ال ءمايىتىن جاپسارلاس تۇرعان كرەماتورييگە جەتكىزەدى. مىڭداعان ادامنىڭ جانى قيىلعان قاندى بولمە تالاي سىردى ىشىنە بۇككەندەي.

«مۇراجايعا ۋلاپ-شۋلاپ كىرگەن تۋريستەر ءۇن-تۇنسىز ارالادى. شىققان سوڭ دا ۇزاق ۋاقىت اۋىز اشپادى. قاتىگەزدىك پەن جاۋىزدىقتىڭ بەلگىسىندەي بولعان كوكالا پيجامالار، زىلدەي كىسەندەر مەن دار اعاشتارى، ادام ورتەگەن پەشتەرى، جانتۇرشىگەرلىك سۋرەتتەر... قىسقاسى، اۋراسى تىم اۋىر. قازاققا جاسالعان گەنوسيد تە بۇدان كەم ەمەس قوي»... – دەدى اسەرىمەن بولىسكەن دوسىم. 

1941 جىلدىڭ قىركۇيەگى مەن قاراشاسى ارالىعىندا لاگەرگە 13 مىڭ سوۆەتتىك اسكەر جىبەرىلدى. 1947 جىلى تۇتقىنداردىڭ جانىن الاتىن مىنا باراقتاردا 10 اپتا ىشىندە 10 مىڭعا جۋىق سوۆەتتىك اسكەري تۇتقىن ازاپپەن ءولتىرىلدى. 

مىنا وتكىر تاستاردىڭ ۇستىنەن اۋىر سومكە اسىنعان تۇتقىندار كۇنى بويى جۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل ءادىس ارقىلى ادامداردىڭ اياق كيىمدەرىنىڭ كۇشى سىنالاتىن.

زاكسەنحاۋزەن لاگەرىنىڭ قاداعالاۋشىلارى تۇتقىنداردى سوققىعا جىعۋدان بولەك، ازاپتاۋدىڭ ەڭ سوراقى تۇرلەرىن قولداندى. فاشيستەر اسىرەسە جاڭادان بوسانعان ايەلدەردى ازاپتايتىن. زاكسەنحاۋزەندە بەلگىسىز ۋلى زاتتاردى شاعاراتىن. ال ۋلى زاتتاردىڭ تەرىگە اسەرىن تەكسەرۋ ءۇشىن ءتۇرلى تاجىريبەلەر الگى ايەلدەرگە جاسالدى.  

مىنا كارتينالاردان ەڭبەككە جەگىلگەن تۇتقىنداردىڭ قالاي ازاپتالعانىن كورە الامىز.

ادامداردى دارعا اسقان مىنا اعاشتار ۇرەيىڭدى الادى.

تۇتقىننىڭ الا پيجاماسى

جۋىناتىن بولمە

تاماقتاناتىن جانە جاتىن بولمە

اجەتحانا تازالاۋشىلار كونسلاگەردەگى ەڭ باقىتتى ادامدار سانالعان. سەبەبى ون مىڭداعان تۇتقىن دارەت سىندىرۋ ءۇشىن ۇزىن سونار كەزەكتە تۇرادى ەكەن. نەمىستەر تازالىقتى سۇيگىش حالىق بولعاندىقتان اجەتحانادان تىس جەردە دارەت سىندىرۋعا تىيىم سالىندى. بۇعان باعىنباعان تۇتقىن سول ساتتە اتىلاتىن. سول سەبەپتى كەزەگىن كۇتۋىنە تۋرا كەلەدى. ال اجەتحانا تازالاۋشىلار كەز كەلگەن ۋاقىتتا كىرىپ شىعا الاتىن بولعان.

كونسلاگەردەگى فاشيستەردىڭ فورماسى

سالماعى اۋىر كىسەندەر مەن سىمدار

تۇتقىندى ازاپتاۋ ءتاسىلى

فوتو: مۇحيت مۇحامەتكەرىم