ءبىز باي-باعلان مەن جارلى-جاقىبايدىڭ ايىرماشىلىعىن نىساناعا الىپ، ماسەلەنىڭ قاندى ءىرىڭىن شىعارا جازىپ ءجۇرمىز. الداعى ۋاقىتتاردا دا قاۋزايتىن وسىناۋ تالايلى تاقىرىپتى قالاي سارالاساق تا، بۇل باي مەن كەدەي ۇعىمى ۇزىن-قىسقا، بيىك-الاسا، جوعارى-تومەن، جۋان-جىڭىشكە دەگەن تەڭەۋلەرگە تەلىنە بەرەدى.
ەكەۋى دە ءبىر اسپاننىڭ استىندا ورتاق اۋامەن تىنىستاپ، ءبىر جەردىڭ ۇستىندە ءجۇر. باي دا ادام، كەدەي دە ادام. وزىمسىنە ىڭعايلاساق، ەكەۋى دە قازاق. باي – اسان، كەدەي – ۇسەن. كەدەي «بالەنشە اتام باي، تۇگەنشە اتام باتىر، اناۋ ناعاشىم بي، مىناۋ تۋىسىم شەشەن بولعان ەكەن» دەپ ەنتىگەدى. وي-بو-و-وي، قانىندا سونداي اقسۇيەكتىكتىڭ جۇرناعى بولسا، ءوزى نەگە قوتىر لاققا، سوقىر اتقا جارىماي وتىر؟ ال باي ول سياقتى اتا-تەگىن تۇگەندەمەك تۇگىل، ءتىلىن دە بىلمەيدى. ۇلىقبەك اقىنشا ايتساق، «ءتىلىن جۇتقان تۇنجىر»! سويتە تۇرا، قارادان شىقسا دا باي!
جازعىتۇرىم ەكەۋى دە سۋدىڭ ورتاسىندا تىرلىك كەشەدى. ءبىرىنىڭ سۋى – تۇپ-تۇنىق، ەكىنشىسىنىكى – لاي-باتپاق. ويتكەنى، باي تاماشا تابيعات اياسىنداعى كول-تەڭىزدىڭ قاق ورتاسىندا نەمەسە جاعاسىندا ورنالاسقان ۆيللادا بولادى. ال وڭتۇستىك، شىعىس، باتىس، ورتالىق قازاقستان وبلىستارىنداعى كەدەي اۋىلدارى تاسقىننىڭ قۇرساۋىندا قالادى. باي – ءماز، ەشتەڭە ويلامايدى. كەدەي – زارلى، اعايىن-تۋمانىڭ ءتىرى قالۋىن تىلەيدى.
ەكەۋى دە شەكارالاس ءبىر ەلدىڭ ىشىندە كيىنەدى، تاماقتانادى، ۇيىقتاپ، ءتۇس كورەدى. باي كيىمدى شەتەلدەردەن الىپ كيەدى. سىرتقا شىعىپ كەلەتىن ۋاقىتى بولماي جاتسا، ءوزىمىزدىڭ سۋپەرماركەتتەردەن لىپانىڭ دا ەڭ قىمباتىن تاڭداپ الادى. كەدەي قۇجىناپ قارا بازاردا ءجۇر. ءوزى ارزان كيىمدى ودان سايىن «تۇسىرسەڭشى» دەپ جالىنادى. الىپ-ساتارىنىڭ دا جارىپ جۇرگەنى شامالى. ءارى كەتسە، ورتا داۋلەتتى شارۋا عانا. ءسويتىپ، باستان-اياق مۇنتازداي كيىنىپ الدى دەگەن كەدەيىڭىزدىڭ ءبىر قاپشىق شۇبەرەگى بايدىڭ الگى ءبىر لىپاسىنىڭ دا قۇنىنا جەتپەيدى. باي تۇستىك تاعامىن اسا قىمبات مەيرامحانالاردان قارنى جارىلۋعا شاق قالعانشا ىشەدى. كەدەي ءوز ۇيىنەن، كەيدە كورشى-كولەم، دوس-جاران، تۋىس-تۋعاندارىنىڭ داستارقانىنان اسقازان الدارلىق ءدام تاتادى. وعان ۇلگەرمەي جاتسا، شاعىن دۇكەن-دۇڭگىرشەكتەردەن جولاقىسىنان ارتىلعان تيىن-تەبەنگە كەلەتىن بىردەڭەلەر العان بولادى. باي ءبىز جارنامادان عانا كورەتىن جايلى كەرەۋەتتە كەرىلىپ جاتىپ ۇيىقتايدى. كەدەي جەرگە سالىنعان ەكى كورپەنىڭ ورتاسىندا ءبىر ۋىس بوپ بۇكتەتىلىپ نەمەسە قولدان جاسالعان كەرەۋەتسىماقتا جامباسى تەسىلىپ جاتادى. باي تۇسىندە شەتەلدىك ميللياردەرلەر مەن اقش دوللارىن كورەدى. سونداي بولۋدى ارماندايدى. تاۋىقتىڭ تۇسىنە تارى، كەدەيدىڭ تۇسىنە ءبارى كىرەدى. باي جىميىپ، كەدەي كۇرسىنىپ ويانادى.
ەكەۋى دە «ا» پۋنكتىنەن «ب» پۋنكتىنە كولىكپەن جەتەدى. باي جاڭا ماركالى شەتەلدىك كولىگىمەن زىر ەتە قالسا، كەدەي «قوعامدىق كولىك» دەپ اتالاتىن اۆتوبۋستاردا سىعىلىسىپ، قايدا بارسا دا كەشىگە بەرەدى.
بايدىڭ بالالارى شەتەلدە «وقىپ»، كەدەيدىڭ بالالارى ءوز ەلىندەگى وگەيدىڭ كۇيىندە ءجۇر. ءبىلىمىن دالەلدەۋ ءۇشىن دە اقشا كەرەك، ءبىراق، سۇرالعان سومانى وڭىندە كورەتىنىنە ءوزى ولگەنشە سەنبەس!
«قازاق بايىسا، قاتىن الادى» دەگەندەي، باي – ايەلگە دە باي. كەدەيدىڭ كوبى ءتانى ارزان جەزوكشەگە بارىپ، اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ تۇر-تۇرىنە شالدىعۋدا. ەمدەلەتىن قارجىسى تاعى جوق. ءناپسىسىن ارىمەن تەجەگەندەرى جالعىز ايەلىنىڭ جانىنان شىقپايدى...
تىزبەكتەي تۇسسەك، «اش بالا توق بالامەن وينامايدى» مەن «كەدەي باي بولسام دەيدى، باي قۇداي بولسام دەيدىنىڭ» سينونيمى كوپ. قاپتاتىپ قايتەمىز ەندى؟!. ەڭ باستىسى، ءوز ۇلتىن مەنسىنبەيتىن قازاق بايلارى (ەۆرەي-جەبىرەي سياقتى سيىقسىزداردى ساناتقا الماعاننىڭ وزىندە) حالىق قازىناسىن جاپالاقشا باسىپ جەۋدە. ۇلتتىق نامىس، ۇلاعاتتى ءسوز دەگەندەي كەرەكتى قيسىن كەدەيدىڭ عانا پەشەنەسىنە جازىلىپ قويعانداي. تۇرمىستىق باي – رۋحاني جۇتاڭ، رۋحاني بايدىڭ تۇرمىسى ناشار. پارادوكس! شەرحان مۇرتازا ايتپاقشى، «ءبىر كەم دۇنيە».
اڭ، قۇس، جانۋار، جاندىك دەگەندەي ەت-سۇيەكتى جاراتىلىستىڭ ءبارى دە بىردە اش، بىردە توق. جىرتقىشتارى السىزدەرىنىڭ كارى-قۇرتاڭ، اۋرۋ-سىرقاۋلارىن عانا اۋلاپ جەپ، تابيعات تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋدا. ال اللانىڭ ادامدى ولاردان سانالىلاۋ ەتكەنى – مىنا جالعانداعى سىناعى ەدى. ءبىراق، كەدەيدىڭ ءناسىپ-ناپاقاسى بىردە بار، بىردە جوق. بايلار شالقىپ ءىشىپ، شايقاپ توگۋدە. وسىلايشا قوعام تەپە-تەڭدىگىن ساقتاي الماعان قوعامنىڭ جاندىك ەكەش جاندىك قۇرلى دا بولماعانى عوي!
راس، كەز كەلگەن قوعام قارا مەن تورەدەن قۇرالعان. جەردىڭ بەتى – الا-قۇلا، بار مەن جوق. مىسالى، ءقازىر الەمدەگى 7 ميلليارد ادامنىڭ 900 ميلليونى كەدەيلىك شەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كورىنەدى. ەۋروپا ستاتيستيكا قىزمەتى ەو-عا مۇشە 27 ەل تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ساراپقا سالىپ كورگەندە، دەنى ايلىعىنان شايلىعىن ازەر ايىرىپ وتىرعاندار بولىپ شىقتى. ەڭ كەدەي حالىق بولگاريادا تۇرادى (49،1 پايىز). ودان كەيىنگى رەتپەن رۋمىنيا، لاتۆيا (40 پايىز)، ليتۆا (33 پايىز)، گرەكيا، ۆەنگريا (31 پايىز) رەسميلەندىرىلگەن. جارلى-جاقىبايى كوپ ەلدەردىڭ الدىڭعى لەگىن وسىلار باستاپ تۇر. بۇل جاعىنان باسقالارى دا وتە شاڭ قاباتىنداي شامادا ەمەس. ەڭ تومەنگى دەڭگەيدە دەپ سانالاتىن كەدەيلىك ليۋكسەمبۋرگ پەن اۆستريادا – 17 پايىز، گوللانديا مەن شۆەسيادا – 16 پايىز، چەحيادا – 15 پايىز دەگەندەي، العاشقى التاۋدىڭ ارتىنداعى ءىزىن قالىڭداتىپ كەلە جاتىر.
بۇل رەتتە، ءبىز دامۋدىڭ داڭعىلىنا تۇسكەن ەۋروپالىق ەڭسەلى ەلدەردى ايتىپ وتىرمىز. الپاۋىت امەريكانىڭ وزىندە كەدەي تۇرماق، قايىرشىلار كوپ. ويتكەنى، جاراتىلىسى بولەك جارانداردىڭ جازمىشى دا ءارقيلى. بارماق پەن شىناشاقتى شوشايتقانداي ەتىپ، قۇرلىقتا قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ جۇرگەندەر مەن قارىنى تەزەكقاپتاي باي-باعىلاندى قايتا-قايتا سالىستىرا بەرگەن دە ىڭعايسىز. ويتەتىن بولساق، ءبىزدىڭ باي مەن كەدەيدىڭ 40 ەسە ايىرماشىلىعى بار الەۋمەتتىك دەڭگەيى كورىنىپ قالادى. ەلىمىزدەگى قوعامدىق پروبلەمالاردى تالداۋ ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى قانات بەرەنتايەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ دا 60 پايىزى – كەدەي. ەش ەلمەن سالىستىرماعان سيقىمىز بۇل! بىزدىڭشە، از كورسەتكىش ەمەس. قالعان 40 پايىزىنىڭ عانا جاعدايى جاقسى بولسا، ولاردىڭ جۇمىس كەزىندە اسحانادان كەشەندى تۇسكى اس ءىشىپ، كەشكە ۇيىنە قوعامدىق كولىكپەن قايتىپ جۇرگەن مەنىڭ تانىستارىم ەمەس ەكەنى انىق. ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى سەلينوگرادتىق ەسكى-قۇسقى ۇيلەردە دە تۇرمايتىن شىعار (وبلىس ورتالىقتارىنداعىنى ايتۋعا كادىمگىدەي ۇياتىم ۇستاپ وتىر). ونىڭ ۇستىنە «كەدەيلىك شەگى» دەگەن بار. ءبىراق، ونى رەسەي ستاتيستيكاسىنان كەزدەستىرمەدىك. ال قازاقستاننىڭ كەدەيلىك شەگى – ەلدىڭ ەكونوميكالىق مۇمكiندiكتەرىنە قاراي بەلگiلەنەتiن كiرiءستىڭ ەڭ تومەنگى شەگi. ناقتى ايتقاندا، سول تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 40 پايىزىن قۇراپ، 9 مىڭ تەڭگەدەن ءسال-اق اسادى. ايىنا 9 مىڭ 891 تەڭگە!
وسى ورايدا ايتا كەتەر ماڭىزدى جايت، اقش-تاعى تۇتىنۋ سەبەتى 300-گە جۋىق اتاۋدان تۇرادى ەكەن. وندا ەڭ ۇلكەن پايىز ازىق-تۇلىك تاعامدارىنا بەرىلگەن دەسەك تە، بەنزين، تەمەكى، الكوگولگە جانە ۇيدەن تىس تاماقتانۋعا جۇمسالاتىن شىعىندار دا قاراستىرىلعان. ال فرانسيانىڭ تۇتىنۋ سەبەتىنە 500-دەن استام اتاۋلار ەنگىزىلىپتى. وندا، ءتىپتى، مەيرامحانالار مەن سۇلۋلىق سالوندارىنا بارۋ شىعىندارى دا ءجۇر. بارلىعى «مەيرامحاناعا ايىنا ءبىر رەت بارۋ» دەگەندەي شەكتى مولشەرمەن الىنسا دا، حالقىنىڭ سونداي حال-احۋالى سىرت كوزدى سۇيسىنتپەي قويمايدى. ەندى ءوزىمىزدىڭ تۇتىنۋ سەبەتىندەگى ازىق-تۇلىك بولىگىنە كەلسەك، ولار – تاعامداردىڭ گراممداپ ولشەنگەن ماردىمسىز جيىنتىعى. سەنبەسەڭىز، بازار مەن دۇكەننەن كەلە جاتقان كەز كەلگەن قاراپايىم قازاقتى توقتاتىپ، پاكەتىنە ءۇڭىلىڭىز... جانىڭىز اشىپ كەتەدى! ونىڭ ۇستىنە، 2017 جىلى داۋلەتتىلەر مەن ءسىڭىرى شىققاندار قالتاسىنىڭ ايىرماشىلىعى 5 ەسەگە وسكەندىگىن ەستىگەندە، «قۇداي-اۋ، قايدا بارامىز؟!» دەپ، اباي اتاما ەلىكتەي كۇرسىندىم. دوسىم دا ءسويتتى. ويتكەنى، بۇل كورسەتكىشپەن حالىقتىڭ ءبىر ايلىق تومەنگى تابىسىن ەسەپتەگەندە، 22 مىڭ 859 تەڭگە عانا شىعادى ەكەن. ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتى سولاي. سەنە سالايىن دەسەم، تۇرىك جۇرگەن قۇلاققا ۇنەمى پەرىشتە سىبىرلاي بەرمەيدى. رەسمي دەرەك ەكەنىن ەسكەرۋگە تۋرا كەلسە، ونداي اقشاعا نە كەلەدى؟ ءوزىم-اق ساۋساق بۇگىپ ساناپ بەرە سالامىن عوي. نان، ءشاي، ءبىر ۋىس كامپيت، پامپەرس، جول ءجۇرۋ اقىسى دەپ. ءبىتتى، ءبىر عانا جۇدىرىعىم جۇمىلادى.
قوي، ودان دا بالەن ميلليارد دوللارعا جەتكەن سىرتقى قارىزىمىزدان قۇتىلىپ الايىق!.. ۇلتتىق بانكىمىز شەت ەلدەرگە مەملەكەتپەن كەپىلدەندىرىلمەگەن بەرەشەگىمىزدىڭ ءوزى 95،6 پايىزدان 95،9 پايىزعا وسكەندىگىن حابارلاپ جاتقاندا، ەل ىشىندەگى وت باسى، وشاق قاسىن اڭگىمە ەتكەنىمىز جاراماس. ءبىراق، جالاقىنى كوتەرىڭكىرەپ قويعاننىڭ ابەستىگى جوق. ول اقشاعا نە كەلەتىنىن ون ساۋساقتى بۇگە تىزبەكتەپ، ەكى قولدى اسپانعا كوتەرگەن جاقسى. ايتپەسە، بارىندە بار كەدەيلىكتى ءبىز عانا جويار بولساق، الگى كۇرسىنىپ وتىرعان دوسىم وعان قۋانبايدى. الەمدىك ادىلەتسىزدىك رەتىندە قابىلداپ، ودان سايىن اۋا جۇتا الماي قالىپ جۇرەر...
ستاتيستتەردىڭ الدە دە حالىق تۇرمىسىنىڭ تومەندىگىن جاسىرىڭقىراپ قالاتىنىنا قاراعاندا، ولارعا قازىنا قورجىنىنان جەم بەرمەگەن بيلىكتە دە كىنا بار. ايتپەسە، جىلدا سۋعا كەتە بەرەتىن وڭتۇستىك، شىعىس، باتىس، ورتالىق قازاقستاننىڭ اۋىلدارى ەل كەدەيلەرىنىڭ ەڭ باسىندا تۇر. جارىق پەن اۋىز سۋعا جارىماعان جەزقازعاننىڭ ەلدى مەكەندەرى مەن بىر-بىرىنەن قارىزعا شەلەكتەپ ۇن سۇراپ جۇرگەن تورعاي تۇكپىرىندەگى قازاقتاردىڭ دا جاعدايى ناشار. ەسەپتى قىمبات جيھازعا تولى كابينەتتە وتىرىپ دۇرىس شىعارا الماعان ساناقشىلار ناعىز كەدەيدى تاپپاسا، شالعاي اۋدان، اۋىلداردان شاڭ كورسەتسىن! ويتپەيىنشە، «ەڭ باي جانە ەڭ كەدەي ادامداردىڭ اراسىنداعى تابىس ايىرماشىلىقتارى سوڭعى 10 جىلدا 1،5 ەسەگە تومەندەدى» دەپ وتىرىكتى سۋشا ساپىرۋدىڭ قاجەتى جوق! ەگەر باي مەن كەدەيدىڭ ناقتى سانى قاتتالىپ-شوتتالعان بولسا، مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى مەن سالىقشىلار، باسقا دا قۇزىرەتتى ورىندار ءجون-جوسىقسىز سەمىرگەندەردىڭ تابىسىنان زەينەتاقىنىڭ، قارتتار جانە جەتىمدەر ءۇيىنىڭ، جۇمىسسىزداردىڭ، اۋىر جۇمىسقا جەگىلگەندەردىڭ... وسىلارعا تەڭ جاعدايداعىلاردىڭ ەسەبىن ايىرىپ بەرسىن! ودان ءداۋ كوكەلەردىڭ داۋلەتى كەمىپ قالماس. جاسىراتىن دانەڭەسى دە جوق، نەبارى 18-اق ميلليون جۇرتتىڭ اراسىنداعى تاقىر كەدەيلەردى ورتا تاپ وكىلدەرى ەتۋگە، باسپانا باعىن بۇيىرتۋعا مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىگى جەتەدى.
ايتپاقشى، دۇنيەجۇزىلىك بانك ادامنىڭ كۇندەلىكتى قولدانۋى ءۇشىن قولىندا 1،9 دوللارى (600 تەڭگە شاماسىندا) بولماسا، ول ادامدى كەدەي دەپ ەسەپتەيدى. ال ءقازىر ءسىزدىڭ قالتاڭىزدا قانشا تەڭگەڭىز بار؟
ەركەعالي بولات ۇلى
