ادامزاتتىڭ ازعانى بولار، قوعامدا جان تۇرشىكتىرەر سۇمدىق قىلمىستار كوبەيدى ءقازىر. ونىڭ دەنى پايداكۇنەمدىك، ارام جولمەن اقشا تابۋ نيەتىنەن تۋىنداسا، ەندى ءبىرقاتارىنىڭ سەبەپ-سالدارىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى قيىن. ويتكەنى بولماشى نارسەگە بولا كىسى ءولتىرۋ وقيعاسىن ادام ساناسى قابىلداي المايدى. بۇكىل جۇرتتى دۇرلىكتىرگەن اتىشۋلى قىلمىستار قالاي اشىلدى؟ ءىز كەسۋشىلەر قىلمىسكەردى قالاي ۇستادى؟ وعان قانداي جازا تاعايىندالدى؟ «قامشى» پورتالىنىڭ ءتىلشىسى اسا اۋىر قىلمىستىق ىستەر ساقتالعان مۇراعاتتارعا كىرىپ، ماتەريال دايىنداۋعا مۇمكىندىك الدى. ماقساتىمىز – كەز-كەلگەن قىلمىستىڭ سوڭىندا مىندەتتى تۇردە جازا تۇراتىنىن وقىرماننىڭ جادىنا سالۋ. «دەتەكتيۆ» ايدارىنىڭ العاشقى پاراعىن تۋعان اناسىن ءولتىرىپ، دەنەسىن بولشەكتەگەن ازعىن باقىتجان قاسىمنىڭ قانقۇيلى ىسىمەن اشامىز.

2011 جىلدىڭ 14ء-شى اقپانى. الماتىدا تاعى ءبىر ادام ءىز-تۇزسىز جوعالدى. جەتپىستەن اسقان كەيۋانانى ۇيدەن اداسارداي قارتتىق، بولماسا، ۇمىتشاقتىق دەرتى مەڭدەمەگەن. جۇيكە جۇيەسىندە ەش اقاۋ بولماعان. تەرگەۋ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، كەيۋانا بايىپتى، مادەنيەتتى ادام بولسا كەرەك. بۇرىنعى پەداگوگ زەينەتكە شىققان سوڭ، ۋاقىتىنىڭ كوبىن ءوز شاڭىراعىندا وتكىزگەن. ساپار شەگىپ، الىسقا شىقپاعان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، زەينەتكەردىڭ جوعالۋىنا ىلىك بولارداي سەبەپ جوققا ءتان.

سۋىت حابار تۇسىسىمەن، الماتى قالاسىنىڭ ءىىد قىزمەتكەرلەرى ىسكە كىرىستى. اۋداندىق ءىىب بولىمدەرىنە باعدار قاعاز تاراتىلىپ، ىزدەستىرۋ شارالارى شۇعىل قولعا الىندى. قالاداعى بارلىق اۋرۋحانالاردان باستاپ، قوقىس توگەتىن جەرلەرگە دەيىن سۇزگىدەن ءوتتى. ءبىراق جوعالعان ادامنان ەش دەرەك شىعا قويمادى.

اناسىنىڭ جوعالعانى تۋرالى حاباردى پوليسياعا ونىڭ ۇلى باقىتجان قاسىم جەتكىزگەن ەكەن. ول ايەلىمەن اجىراسىپ، 1991 جىلى تۋعان ءتاڭىر قاسىم جانە 1993 جىلى تۋعان بەرىك قاسىم اتتى ەكى ۇلىمەن بىرگە اناسىنىڭ قولىنا كوشىپ كەلگەن. جۇمىس ىستەمەگەن، تۇراقتى كاسىبى بولماعان.

ب.ىقىلاسوۆانىڭ ءىز-تۇسسىز كەتكەنىنە 7-8 اي وتكەندە بارىپ، پوليسەيلەر ءجىپتىڭ ءۇشىن ۇستاعانداي بولدى. سەبەبى سۇراق-جاۋاپ كەزىندە ءبىر ءسوزى ءبىر سوزىنە قايشى كەلىپ جاتاتىن باقىتجان قاسىم دا كۇدىككە ىلىنگەن. دەگەنمەن بۇل كوپ جورامالدىڭ ءبىرى عانا ەدى. ءىز كەسۋشىلەر الدىمەن كۇدىكتىنىڭ كىمدەرمەن جاقىن ارالاساتىنىنا جاسىرىن باقىلاۋ جۇرگىزدى. مىنە، سوندا بارىپ ونىڭ ءبىر جەزوكشەمەن اۋەيى ەكەنى انىقتالدى. ال ونىمەن وتكىزگەن سۇراق-جاۋاپ كۇدىكتى تىپتەن كۇشەيتتى. سەبەبى ءوزىن كاميلا ەرجانوۆا دەپ تانىستىرعان جەزوكشە تۋعان جىلىن بىرەسە، 1989، بىرەسە 1990 دەپ كورسەتكەن. ال تۋعان كۇنى وزگەرمەگەن – 14 اقپان. بۇل ب.ىقىلاسوۆانىڭ جوعالعان كۇنىمەن سايكەس كەلەتىن ەدى.

وسى تۇستا ءسال شەگىنىس جاسايىق. باقىتجان قاسىم ايەلىمەن اجىراسقان سوڭ، اناسىنان ۇدايى اقشا الىپ، ونى ساۋىق-سايرانعا جۇمساعان. جەڭىل ءجۇرىستى قىزدارعا اۋەيى بولعانى 2008 جىلدان باستالسا كەرەك. ءبىراق سوڭعى ۋاقىتتا بوس ءجۇرىستى توقتاتىپ، كوڭىلى ءبىر بويجەتكەنگە اۋعان ەكەن. تەك وكىنىشكە، ءارى ءوزىنىڭ سورىنا قاراي ول دا جەزوكشە بولاتىن.

جەزوكشەنىڭ شىن ءاتى-جونى – رۋستاموۆا سيەۆارا ءانۋار قىزى. 1991 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە ومىرگە كەلگەن. ۇلتى – وزبەك. وزبەكستاننىڭ تاشكەنت وبلىسىندا تۋعان. ورتا ءبىلىمدى. الماتىعا 17 جاسىندا كەلىپ، تۇنگى كوبەلەكتەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان.

• مەنىڭ باقىتجان قاسىم ەسىمدى تۇراقتى كليەنتىم بولدى. ول ماعان كەلگەن سايىن 20-30، قۇرىعاندا 15 مىڭ تەڭگە قالدىرىپ كەتەتىن. ودان بولەك، ەشقاشان قۇرى قول كەلگەن ەمەس. ۇنەمى ءيىسسۋلار مەن ءتۇرلى وپا-دالاپتار سىيلادى، دەيدى ول تەرگەۋ دەرەكتەرىندە ساقتالعان بەينەتاسپادا.

وسىدان كەيىن-اق، پوليسەيلەر كەيۋانانىڭ جوعالۋىنا جەزوكشەنىڭ قاتىسى بار دەپ توپشىلاعان. ودان ارعى تەرگەۋ ناعىز سۇمدىقتىڭ بەتىن اشتى. جوعالىپ كەتتى دەگەن ب.ىقىلاسوۆا الدەقاشان كوز جۇمعان ەكەن. كەيۋانانى باسقا ەمەس، ءوزىنىڭ تۋعان ۇلى باقىتجان قاسىم ولتىرگەن بولىپ شىقتى.

جاس دەيتىن جاس ەمەس، قىرىقتان اسىپ، اقىل توقتاتقان ادامنىڭ تۋعان اناسىن ولتىرۋىنە نە سەبەپ؟ سەبەپ جالعىز. باقىتجان كوڭىلى قۇلاعان جەزوكشەگە ۇيلەنگىسى كەلگەن. ال اناسى ۇلىنىڭ جەڭىل ءجۇرىستى قىزبەن باس قوسقانىن ارينە قالاماعان. ءتانىن ساتقان ۇجدانسىز ادامدى اق بوساعاسىنان اتتاتۋعا ارى جىبەرمەگەن. ءدال وسى ماسەلە انالى-بالالى ەكەۋدىڭ اراسىنا جىك تۇسىرەدى. تاعى ءبىر سەبەپ، كەيۋانا ەكى نەمەرەسى مەن جاتىپىشەر ۇلىن اسىراۋ ءۇشىن كوسمەتيكا ساتۋمەن دە اينالىسقان ەكەن. ال ۇجدانسىز ۇلى اناسىنىڭ وپا-دالابىن ءجيى ۇرلاپ، ونى سيەۆەراعا سىيلاپ وتىرعان. وسىنىڭ ءبارى اشكەرە بولعاندا ۇيدەگى ۇرىس-كەرىس ءتىپتى كۇشەيەدى. كەزەكتى جانجال كەزىندە كوزىنە قان تولعان يمانسىز ۇل اناسىنىڭ كەۋدەسىنەن بار كۇشىمەن يتەرىپ كەپ جىبەرەدى. باسى ەدەنگە قاتتى سوعىلعان كەيۋانانىڭ شۇيدەسى جارىلىپ، قان كەتكەن. 

• قان توقتامادى. بىلەگىن ۇستاپ كورسەم، تامىردا ءلۇپىل جوق. سودان توڭازىتقىشتى اشىپ، ەكى ستاقان اراق ءىشتىم. مەن نەگىزى مۇلدە تاتىپ المايتىن اداممىن. سودان كەيىن نە بولعانى مۇلدە ەسىمدە جوق، دەيدى ب.قاسىم.

«ەسىمدە جوق» دەپ اقتالماق بولعان ەسالاڭ ۇلدىڭ ارى قاراي نە ىستەگەنىن قاراڭىز. ول اس ۇيدەن پىشاق اكەلىپ، ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا جاتقان اناسىن اياۋسىز پىشاقتاعان. سودان كەيىن ءمايىتتى كوپقاباتتى ءۇيدىڭ جەرتولەسىنە ءتۇسىرىپ، قولشامنىڭ جارىعىمەن بولشەكتەيدى. مارقۇم ب.ىقىلاسوۆا ش.ايمانوۆ كوشەسىندە تۇرعان ەكەن. بىرەر ساعاتتان كەيىن بولشەكتەلگەن اناسىنىڭ دەنەسىن قىتايدىڭ ارزانقول ەكى سومكەسىنە ءبولىپ سالعان ءقاسقوي ساين مەن جاندوسوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان تاكسي ۇستاعان. ارسىزدىعىندا شەك جوق، ەكى سومكەنى كولىكتىڭ جۇك سالعىشىنا لاقتىرا سالىپتى.

الايدا ول قايدا بارارىن، مايىتتەن قالاي قۇتىلارىن بىلمەگەن ءتارىزدى. ويتكەنى الدىمەن جوعارى كامەنكا تاس جولىمەن رايىمبەك اۋىلىنا دەيىن بارعان سوڭ، وڭعا بۇرىلىپ، الماتى-بىشكەك تاس جولىنا تۇسەدى. «قايدا؟» دەپ سۇراعان جۇرگىزۋشىگە ول «سولعا» دەپ باتىس جاقتى نۇسقاعان. ءسويتىپ، ءبىراز جۇرگەن سوڭ تاكسيگە اقشاسىن تولەپ، جول جيەگىنەن ءتۇسىپ قالادى.

• ارى قاراي جاياۋ ءجۇردىم. جولدان نەعىرلۇم الىسىراق كەتۋگە تىرىستىم. ءبىراق ۇزاق جۇرە المادىم. شارشادىم. ءبىر جەردە دەمالىپ وتىرعاندا كوزىم ۇلكەن اعاشتىڭ تۇبىندەگى شۇڭقىرعا ءتۇستى، دەيدى ب.قاسىم تەرگەۋ دەرەكتەرىندە ساقتالعان تۇسىنىكتەمەسىندە.

2011 جىلدىڭ قىسى بيىلعىداي اسا قاتتى بولماعانعا ۇقسايدى. قىلمىسكەردىڭ سوزىنە قاراعاندا، جەر باتپاق بولعان. ول قار ارالاس باتپاقتى قولىمەن ءبىراز تازالايدى. قاجەت بولادى دەپ وزىمەن الا شىققان  كۇرەكتى پايدالانباعان.

قانىپەزەر قازعان كوردىڭ تەرەڭدىگى 1 مەترگە دە جەتپەيدى. ول اسىعىس قازىپ، اپىل-عۇپىل كومگەن. ءتىپتى ونىڭ تىرلىگىن كومدى دەگەننەن گورى، ءمايىتتىڭ بەتىن جاسىردى دەگەن الدەقايدا دۇرىس. ويتكەنى اقپاندا بولعان سۇمدىقتىڭ  سىرى جەلتوقسان ايىندا جەر بەتىنە شىعىپ قالعان. تىم تاياز كومىلگەن دەنە بولشەكتەرىن وسى ارالىقتا يت پەن قۇس سىرتقا شىعارىپ تاستاسا كەرەك.

تالايدى كورگەن كريمينالدى پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزى مۇنداي سۇمدىققا باستارىن شايقاپ، تاڭدايلارىن قاقتى. ارسىزدىقتا شەك بولمايدى ەكەن-اۋ، اناسىن ولتىرگەنى، ونى مالشا بولشەكتەگەنى، ولەكسەنى كومگەندەي بەتىن شالا-پۇلا جاسىرعانى ازداي، ول اناسىنىڭ قۇلاعىنداعى سىرعانى شەشىپ الۋدى دا ۇمىتپاعان. ارينە، ونى قاندى قىلمىستىڭ ەرتەسى كۇنى جەزوكشەگە سىيلاعان. جانە ساقتىق ءۇشىن ۋاقىتشا كەزدەسپەۋلەرى كەرەك ەكەنىن سيەۆەراعا قاداپ تۇرىپ ەسكەرتكەن. ال ارادا بىرنەشە اي وتكەن سوڭ، ءوزىنىڭ ۇستالماي كەتكەنىنە سەنىمدى قاسكوي «ناقسۇيەرىمەن» قايتا تابىسقان.

سوت شەشىم شىعاردى. ءبىر ءۇيدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، ويرانىن شىعارعان جەزوكشە تەرگەۋ دەرەكتەرىندە تەك كۋاگەر رەتىندە قاراستىرىلعان. ويتكەنى كىسى ءولتىرۋ قىلمىسىنا ول قاتىسپاعان. سوندىقتان سوت سيەۆارا رۋستامانى تەك قازاقستاننان الاستاۋعا عانا پارمەن بەردى. ال قاعىنان جەرىگەن قانىپەزەر ۇزاق جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلدى.

P.S

ءبىر انىق دۇنيە، انا مەن بالانىڭ تارتىسىندا ءبارىبىر انانىڭ دەگەنى بولدى. قاسىرەتتى ولىممەن كوز جۇمسا دا، مارقۇم ءوز پەرزەنتىن «جەزوكشەنىڭ جارى» دەيتىن جيىركەنىشتى اتتان ساقتاپ قالدى. كىم بىلەدى، قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن قايتا ءتىرىلىپ كەلسە، مەيىرىمى شەكسىز انا اقىماق بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، كەشىرىم جاساۋى دا مۇمكىن ەدى-اۋ. ءبىراق ول كۇن ەندى تۋمايدى. قاتىگەز ۇل توزاقتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعانشا تاعدىر ماڭدايىنا كۇيدىرىپ باسقان قارعىس تاڭباسىمەن كۇن كەشەدى.

(ەسكەرتۋ: مارقۇم كەيۋانانىڭ تۋعان-تۋىستارى مەن جاقىندارىنىڭ جانىنا داق تۇسىرمەس ءۇشىن كەيۋانانىڭ، ەكى نەمەرەسىنىڭ جانە قانىپەزەر ۇلىنىڭ دا اتى وزگەرتىلدى).