ورحون ەسكەرتكiشتەرiندەگi قىتايشا جازۋدىڭ بارلىعى كوكتۇرiك بابادان قالعان قولتاڭبا ەكەنiن بiز سول كوكتۇرiك مۇراسى ساقتالعان ولكەدەگi تاس بەتiندەگi جازۋلاردان وقىپ بiلدiك.

بۇكiل جۇڭگو جازۋىن 19 ءتۇرلi ۆاريانتتا جاساپ بەرگەن ەجەلگi عالىمداردىڭ اراسىندا كوكتۇرiك بابانىڭ ورنى ەرەكشە. سوناۋ تاس ءداۋiرiندەگi كەزەڭدە بۇكiل جۇڭگو جازۋىن قاعازعا ءتۇسiرگەن عۇلامالاردىڭ بارلىعى پايعامبار ەكەنى اتى-جونىنەن بەلگىلى. اتاۋى بارشاعا تانىس يۋزيتيتي 24 ميڭاتيمتي پايعامباردىڭ اراسىنان 19 كiسi بۇكiلالەمدiك دەڭگەيدەگi وقۋ-اعارتۋ iسiن قولعا الىپ، كەرەكتi جازۋ ۇلگiلەرiن رەتتەپ بەرگەن. سوعان دەيiن بۇل جەردە 124 ءتۇرلi جازۋ ۇلگiسi قولدانىلعان. ونىڭ بiرتالايى بۇگiنگە دەيiن جوعالماي جەتتi. سولاردىڭ بiرi اشاماي جازۋى مەن بۇتاقتى جازۋى. ءۇندiجۇڭگو تۇبەگi مەن جاپون ارحيپەلاگىنداعى جاس حالىقتارعا ارناپ ادەيi شىعارعان يەروگليفتەردiڭ جالپى بەينەسi قازiرگi جازۋىنان باسقا بولاتىن. كالليگرافيالىق ۇلگiمەن جازىلعان ونىڭ بارلىعى اسا تىعىز ينفورماسيالى 77777 تاڭبا. سول جەتپiس جەتi مىڭ جەتi ءجۇز جەتپiس جەتi ءتۇرلi جۇڭگو تاڭبالارىنىڭ ءاربiرەۋiندە حارا حاڭلىنىڭ بiر ءجۇز ءسوزi كودپەن جيناقتالعان. 7777777 تاڭبالى حارا حاڭلىنىڭ سوزدەرiن وسى 77777 جۇڭگو تاڭبالارى بويدا جاسىرىن ۇستاعان. بۇنىڭ ءبارi كالليگرافيالىق جازۋدان عانا وقىلادى. ءيا، قۇراندى اسپان ءۇستiنەن ءتۇسiرگەن باياعى مۇز ءداۋiرiندە وسىنداي 7777777 تاڭبالى حاڭلى سوزدەرiن دە ءداپ سول بيiكتەن جەرگە بەرiپتi. الەمدiك ورتالىقتان تۇسكەن جەتi ميلليون جەتi ءجۇز جەتپiس جەتi مىڭ جەتi ءجۇز جەتپiس جەتi ءسوزدi حااان جۋۋۋاڭشيتي اتالعان الگi 77777 حااانجي iشiندە جاسىرىپ بەرگەن 19 پايعامباردىڭ بiرەۋi ەسiك قورعانداعى التىن ادام. قازiرگi قىتايلار مەن جاپوندار كەيiنگi كەزەڭدە وزگەرتiپ، جاتتاۋعا وڭايلاتىپ العان بiرنەشە مىڭ كاندجي — حان جازۋى ورىس تiلiندە يەروگليف دەپ قاتە ايتىلۋدا. يەروگليف — حااانجي بiتiمiندەگi جازۋلار ەمەس. تۇڭعىش ءومiردەگi حااان جۋۋۋاڭشي اتاۋىنان جۋاڭشي ءبولiگiن بۇگiنگە اكەلگەن جۋانتوبە اتاۋىنىڭ بارلىعى كوك ءتۇرiكتiڭ قولىمەن ءۇيiلگەن توبەلەر. سونىڭ بiرەۋiندە عانا ءوزi جاتىر. ەسiك قورعانداعى التىن ادامنىڭ بارلىق مۇلكiن ءوز قولىمەن تيەسiلi ءمالiمەتتەردi سولاردىڭ بەتiندە اسىقپاي تاڭبالاعان ۇلى دانىشپان ادام اتامىز بۇگiنگi ۇرپاقتى بۇنشالىقتى اقىلسىزدىققا ۇشىرايدى دەمەگەن عوي. اناۋ 77777 ساندى حااانجي تاڭبالارىنا وزدەرi جاسىرعان باياعى 7777777 تاڭبالى حارا حاڭلى سوزدەرiن بiر-ەكى قورعاندا iشiندەگi ۇساق-تۇيەك زاتتارىمەن سونداعى كيiمدەرiنە جازىپ كەتكەن عوي. ونىڭ ەشقايسىسى دا بىزگە تانىس قازىرگىدەي ءارىپتى جازۋ ەمەس. وسىنىڭ ءمانىن تۇسىنە الماعان ارحەولوگتار قورعان ىشىندەگى زاتتاردىڭ تابيعي رەتىن بۇزىپ، تەك دوربالاۋدى ءبىلدى. بۇل عانا ەمەس، كەز-كەلگەن ساق قورعانىن اشقاندا انىقتاما جازۋلارىن تاس-تالقان قىلعان. قورعان ىشىندەگى كولەمدى جازۋلار وسىلايشا جويىلىپ جاتتى. وسىنداي دا بiلiمسiزدiك بولادى ەكەن-اۋ.

كەز-كەلگەن ساق قورعاندا جازۋلى ينفورماسيالار بار. ولاردىڭ وزگەدەن بۇرىن ارحەولوگتاردىڭ قولىمەن جويىلۋى شەكتەن اسقان ناداندىق. ارحەولوگتاردا ءوز ماماندىعىنا ساي بiلiمi بولسا اناۋ 1923 جىلى اشىلعان تۋتانحومانىڭ تاريحى كوپشىلىككە بiردەن تانىلار ەدi. ونىڭ ورنىنا تۋتانحومانىڭ ۇلكەن بريلليانتى ەلدەن جاسىرىن ۇرلاندى. ال ۇرلانۋعا كەلمەگەن اناۋ التىن ساركوفاگ اشىق كورسەتiلە باستادى. جالپى العاندا كەز-كەلگەن ساق قورعاندى اشۋ ءىسى ۇرلىقسىز وتپەگەن. ماي شايقاعان بارماعىن جالايدى. سىرتتاعىلار ودان قالعانىن كورەدi. تiپتi ساق قورعاندارىنداعى التىن تەبەندەرگە دەيiن ۇرلانىپ كەلدi عوي. ساق قورعانداردى جاساقتاۋ iسi قازiرگi ارحەولوگتاردىڭ كەشەگi وقىتۋشىلارى ايتىپ كەلگەندەي «ولگەن سوڭ كور iشiندە تiرiلiپ، سول زاتتاردى ءوزi پايدالانسىن دەگەن سوقىر سەنiممەن قويىلعان» ەمەس. قورعانداعى زاتتار مىناۋ كەزەڭدەگi حالىقتار وركەنيەت پەن دiننiڭ شىندىعىن ءتۇيسiگiندە تاريح ارقىلى وياتسىن دەگەن ەسەپپەن قويىلعان. قازiرگi ۇرپاقتىڭ بiلiمسiزدiگiنەن ول زاتتار ءوزiنiڭ تيەسiلi فۋنكسياسىن اتقارا المادى. بوستان-بوسقا دوربالانىپ، جەكە قولدا كەتتi. سىرت كوزدەن جاسىرىن، قورشاۋ iشiندە اشىلعان ساق قورعانداردىڭ قالعان-قۇتقان زاتتارى مۇراجايلاردا تۇر دەسەك تە، ونىڭ پايداسىن كورiپ وتىرعان حالىق جوق. انەكي، ەسiك قورعان جايىندا ەشتەڭە ايتىلماعان سوڭ بۇل جەردەن تابىلعان التىن ادامنىڭ بەدەلi ەسiك تۇرعىندارى ءۇشiن جوققا اينالدى. تاريحقا قىزمەت ەتپەگەن ارحەولوگيا دا سونداي ءساتتiك ەرمەك. وسىنداي ءساتتiك ەرمەكتەر بiءزدىڭ قانشا سالانى جايلاپ الدى؟ ۇكiمەت ءبولiنگەن قارجىنىڭ ەسەبiن تالاپ ەتپەسە بۇنداي ۇياشىقتار كوبەيمەي قايتسiن؟

كوك ءتۇرiكتiڭ پيراميداسى ارحەولوگيالىق جەكە مەنشiككە اينالماۋى تيiس. بۇل ورىندى اشار كەزدە تۇركيانىڭ عالىمدارى مەن مادەنيەت سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەرi قاتىسۋى كەرەك. ويتكەنi، بۇل كوك ءتۇرiكتiڭ ايۋبحااان دەگەن ەسiمi بار. حااان جي جازۋىن قۇراستىرعان تاس ءداۋiرiندە بۇل كوك ءتۇرiكتiڭ لي باو دەگەن ەسiمi بولعان. بۇل دا اسا شيفرلى اتاۋدىڭ بiرi. اناۋ جاپاڭيتۋزي جەرiندەگi وركەنيەت وشاقتارى تۇگەلiمەن وسى ماحسيللانىڭ باسقارۋىمەن iسكە اسقان. ونىڭ ەسىمىندەگى سيللا اتاۋىمەن قازiرگi كورەيانىڭ ەجەلگى وركەنيەتى قالاندى. كوك ءتۇرiكتiڭ گوگان ەسiمi قازiرگiلەر ايتىپ جۇرگەندەي «نەمiستiڭ اتى» ەكەنi راس. گەرمانياداعى المانيا جەرi مەن انگليانىڭ تاريحي اتاۋى البيونيا بiزدەگi البان باتىردىڭ ەسiمiمەن بايلانىستى. البان باتىردىڭ راينبەك دەگەن دە اتى بولعان. گەرمانياداعى راينبەك جەرi سودان بەرi ساقتالىپ كەلگەن اسا ماڭىزدى نۇكتە. بۇدان ءۇش عاسىر iلگەرiدە ءومiر كەشكەن راينبەك باتىردى قايسىبiرەۋلەر رايمبەك دەپ ءجۇر. شىندىعىندا ول ەجەلگi راااينبەگي. بۇل ەسiءمنىڭ iشكi شيفرى وسىلاي جازساڭ عانا اشىلادى. كوك ءتۇرiكتiڭ شىنايى اتى قانداي دەگەن سۇراق بولسا وعان جاۋاپ بەرۋگە بiز دايىنبىز. تيەسiلi زاتىمەن كوزگە كورسەتiپ دالەلدەۋگە دە دايىنبىز.

ەسiك قورعانداعى 26 تاڭبا ارقىلى كوك ءتۇرiكتiڭ مۇراعاتىن 2000 جىلى iزدەپ تاپقاندا بiزگە تاس بەتiندەگi تاڭبالار نۇسقاۋشى بولعان ەدi. تاڭبالاردىڭ سىرى تەرەڭگە مەڭزەيدi. ساق قورعانداردىڭ سىرى دا سول تاڭبالاردىڭ تەكسiندە ايتىلعان. بىلايشا ايتقاندا، بۇل گوگان جەرi الەمدiك ورتالىق رەتiندە جالپى تاڭبالاردىڭ باس كودىن ءوزiندە ساقتاعان عاجاپ نۇكتە. سونداي سەبەپتەن دە اناۋ ەگيپەتكە بارماي-اق كونە كايردىڭ باستاپقى تاريحىن وسى جەردەن-اق وقىپ بiلۋگە بولادى. سول سەكiلدi گرەسيا تاريحى بار. ۇلى قىتايدىڭ قازiرگi استاناسىندا ساقتالعان كونە ءداۋiرلiك ءماناجات سارايىن ءداپ سول ورىنعا كiمدەر تۇرعىزدى جانە نە ءۇشiن سولاي جاسادى؟ دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى دا مىنا قازاقستانداعى تاس بەتiندە جازۋلى!

بiر سوزبەن ايتقاندا، بۇنداعى كوك ءتۇرiكتiڭ پيراميداسى جۇڭگو مەن جاپون عالىمدارىنىڭ كوزiنشە اشىلۋعا تيiس. ءۇندiستان سول ەكەۋiنiڭ ورتاسىنداعى بiزدiڭ جەر. وسىنداعى ءۇش ءتۇرلi جازۋ ۇلگiسiن دە گوگانداعى كوك ءتۇرiك شىعارىپ بەرگەن. بiر ءوزiندە 89 ءتۇرلi لاقاپ اتى بار بۇل كوك ءتۇرiك بiزگە اتى تانىس بولعانىمەن زاتى مۇلدەم بەلگiسiز بولىپ كەلدى. ءال فارابي ەكiنشi ۇستاز ەكەنi دە راس جاعداي. ەڭ باستىسى بۇنىڭ اراپ اتى ەكەنiندە... كوزگە تۇسكەن ساق قورعاندارىن دەرەۋ اقتارىپ iشiندەگi ۇساق-تۇيەگiن دوربالاپ اكەتۋگە داعدىلانعان جاڭا زامانداعىلار وزدەرiنiڭ سول iسiمەن جالپى ادامزاتقا وراسان كەسiر كەلتiردi. بiلۋگە تيiستi كونە تاريح تانىلماي قالدى. ساق قورعانداعى سۇيەك يەسi ءاتى-جونiمەن ايگiلەنۋi كەرەك ەدi. ونىڭ ءبارi بەلگiسiزگە اينالدى. ءبارiنەن دە جامانى سونداي قورعانداردا جاسالعان ۇرلىق iستەردە. مىسالى، كوزiڭشە اشىلعان ەسiك قورعاننىڭ بارلىق زاتى ۇكiمەتكە تۇگەل تيدi مە؟ جوق ارينە. ۇيرەنشiكتi ادەتپەن بۇل جەردەن دە جىمقىرۋلار ءوتتi. اناۋ 26 تاڭبانىڭ جاسىرىن تەكسi اشىلسا قورعان iشiندەگi زاتتاردىڭ اتاۋى ايتىلىپ تiزiمi بەرiلەرiن بۇل قورعاندى قازۋشىلار بiلمەدi. وسىدان iزسiز كەتكەن بiرنەشە زاتتى جالپى جۇرتقا اتاپ ايتساق، ولار مىنانداي: 1. بiر قولىندا كۇمiس زەرەنشە، ەكiنشi قولىندا اسا ۇلكەن گاۋھار كەسەگi بولعان ادام اتانىڭ ءتورت ءجۇزiگiنiڭ ەكەۋi گاۋھار كوزدi ەكەن، بۇلار قايدا؟ 2. ساح پاتشانىڭ تۇڭعىش ۇلى ەكەنiن دالەلدەيتiن زاتتىق بەلگi سەگiز بۇرىشتى بريلليانت جۇلدىز باس جاعىندا بولعان. ونىسى قايدا؟ 3. ادامزات ءومiرiندە بiرiنشi ماتەماتيك رەتiندە كەۋدەسiنە التىن «+» تاڭباسىن قويىپ جاتقان. بۇگىنگىلەر قاتەلەسىپ، ورىسقا جاپسىرىپ جۇرگەن «+» تاڭباسى ومىردەگى تۇڭعىش ماتەماتيكتىڭ سيمۆوليكاسى رەتىندە شىققان، اينالاسى ورنەكتەلگەن كوركەم بۇيىم بولعان. ونى ەسىك قورعاننان كىم ۇرلادى؟ ول التىن قايدا؟ اينالاسى ويۋ-ورنەكتi بولىپ جاسالعان اسا كوركەم بۇنداي «+» سونشا سالماعىمەن كiمنiڭ قالتاسىنا ءتۇستi؟ ونىمەن سالىستىرعاندا الگi التىن تەبەندەر مەن التىن س ۇلى، التىن ماساقتارى بولىمسىز كولەمدەگi عوي. ساق قورعانداردىڭ iشiندەگi جاساۋ-جابدىعى جالپى تۇردە ۇكiمەتكە بەلگiسiز بولعان سوڭ جاي حالىق ودان تiپتi دە حابار سىز دەگەن iشكi سەنiم كەز-كەلگەن ارحەولوگيالىق توپتى باتىل قيمىلداتادى. ەگيپەتتەگi تۋتانحوما دا سولاي اشىلدى. ونداعى شىندىق ءالiگە دەيiن جاسىرىن. مىناۋ گوگانداعى كوك ءتۇرiكتi تۋتانحوما سەكiلدi ەندi الداي المايسىڭ. بۇل كiسi ءوزi پايعامبار بولعان سوڭ مىناۋ ەراداعى ءومiردiڭ ءتۇر-تۇسiن سول كەزەڭدە الدىن الا كورە بiلگەن. مۇراعاتى جايىندا بارلىق دەتالىن تا سەبەتتەرiنە الدىن-الا تiركەپ كەتكەن. ساق ءداۋiرiندەگi ءاربiر ەر كiسi قارتايعاندا جاتاتىن جەر قاباتىن ءوزi سانالى تۇردە الدىن الا دايارلايتىن بولعان. كەرەكتi زاتتارىن دا ءوزi جاساپ ورنالاستىرعان. ەڭ سوڭىندا سۇيەك قانا باسقا قولدارمەن جەتكiزiلگەن.

اناۋ شىعىس قازاقستان جەرiنەن تابىلعان التىن ادام دا بارلىق جاساۋىن ءوزi دايارلاعان ەل بيلەۋشi. ونىڭ ەسiمi بiزگە بەلگiلi. بيىلعى جىلى قوشقارباي شاتقالىنان اشىلعان قورعان يەسi دە بەلگiلi كiسi. ونى ارحەولوگتار «ايەل زاتى» دەپ ەلدi شاتاستىرۋدى. قولىنداعى «قولاينا» مەن ەجiر ىدىسقا بولا ايەل دەۋ كەشiرiمسiز. كوك ءتۇرiك ايۋبحاااننىڭ مۇراعاتى جاسىرىن پيراميدانىڭ iشiندە. بۇنى بiز 2001 جىلى iزدەپ بارىپ تاپقان ەدiك. Iشكi جاعىندا قانداي زاتتارى بارىن سول ايۋبحاااننىڭ جارتاستاعى جازۋلارىنان وقىپ بiلگەن سوڭ 2003 جىلى 1 قىركۇيەكتە ەكi تەلەگرامما جiبەردiك. ونىڭ بiرەۋi پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ اتىنا، ەكiنشiسi سول كەزدەگi مادەنيەت جانە قوعامدىق كەلiسiم مينيسترi م. قۇلمۇحاممەدكە جولداندى. ءبىراق تەلەگراممالاردىڭ بiردە بiرەۋiنە جاۋاپ قايتارىلمادى. سودان بەرi بۇل جاسىرىن پيراميدانىڭ ماسەلەسi بiرنەشە حالىق دەپۋتاتىنا ارنايى حات تۇرىندە باياندالدى. 2005 جىلدىڭ 31 مامىر كۇنi سول كەزدەگi پرەمەر-مينيستر د. امەتوۆتىڭ اتىنا دا ءۇش بەتتiك بiر حات باردى. وعان دا جاۋاپ جوق. تiپتi بۇل پيراميدانىڭ iسi حالىقارالىق دەڭگەيدە بولعان سوڭ سول كەزدەگi سىرتقى Iستەر مينيسترi ق. توقايەۆ مىرزانىڭ اتىنا دا سول 2005 جىلى 14 شiلدە كۇنi بiر حات بارعان. سىرتقى iستەر مينيسترiنەن سوندا ءوتiنگەن ماسەلەم، ءال-فارابي ەكiنشi ۇستاز — ايۋبحاااننىڭ جاپونيا ەلiنە ارناپ قويىلعان امۋر پاتشانىڭ گاۋھار ءتاجi ءجونiندە ەدi. سول گاۋھار ءتاجدi اشقان كۇنi ونى جاپونيا مەملەكەتiنە تاپسىرۋدى بiز مينيستردەن الدىن الا ءوتiنگەن ەدiك. سول سەكiلدi كوپتەگەن ەلدەرگە ارناپ قويىلعان بۇل حاااننىڭ قىمبات باعالى سىيلىقتارى بار ەكەنiن بiز ونىڭ ءوز جازۋىنان الدىن-الا وقىپ بiلدiك. بۇل اراداعى تۇركيا مەملەكەتiنە تيەسiلi پيراميدا iشiندەگi باستى سىيلىق جەكە قوبديشا iشiندە دەپ ايتىلعان. ادرەساتتى سىيلىقتار بۇگiنگi ەلدەرiنە جiبەرiلۋi كەرەك.

وسىنىڭ ءبارiن بۇل پيراميدا اشىلماي تۇرىپ جالپى جۇرتقا جاريالاۋداعى ماقساتىمىز ءۇش نارسەمەن بايلانىستى:

1. ءوز كەزiندە 89 ءتۇرلi ەسiممەن ءومiر كەشكەن پلانەتالىق داڭقتى بۇل حاااننىڭ اناۋ تاس بەتiندەگi جازۋدا ايتقان ءوتiنiشتەرiن بۇگiنگi جۇرت تولىعىمەن 100 پايىز مولشەردە ورىنداۋعا تيiس. بابامىز اتاپ كورسەتكەن سىيلىقتاردى تاراتۋ كەرەك.

2. قازiرگi قازاق قوعامى ايۋبحااان تورەنi باسى ءبۇتiن بiلمەيتiندiكتەن دە ونىڭ بار دۇنيەسiن تەك قانا ارحەولوگتار اقتارىپ، زاڭدى شارۋالارىن iستەي بەرسiن دەگەندەي قاتە ءتۇسiنiكپەن كەلەدi. وسىنداي قاتە ۇستانىمنىڭ كەسiرi بiزدiڭ جەردەن اشىلعان ءۇش التىن ادامعا تيدi. ولاردىڭ كiم ەكەنiن ءالiگە دەيiن بiلمەيسiڭ. قاسىنداعى زاتتارى تيەسiلi فۋنكسيانى اتقارا الماي بوسقا دوربالانۋدا. مىناۋ ايۋبحااانىڭ مۇراسى ءداپ سونداي بىت-شىت بوپ، تالان-تاراجعا سالىنسا بۇدان كەيiنگi بiزدiڭ ءومiر قۇلاما جاردىڭ شەتiندە ەكەنiن قازiردەن ەسكەرتۋگە ءماجبۇرمiن. ويتكەنi، بۇل ايۋبحااان ەكiنشi ۇستاز ءال-فارابي بۇكiل پلانەتا حالىقتارى ءۇشiن اسا قىمباتتى تاريحي تۇلعا. ونىڭ افريكا قۇرلىعىنداعى ەلدەرi اراسىندا ەگيپەت پەن سۋدان، الجير، ماروككو مەن ەفيوپيا بار. ءوڭتۇستiك امەريكاداعى سااالاتيناتي قازiرگi تiلدە لاتىن امەريكاسى دەپ وتىرعانىڭ تۇگەلiمەن وسى ايۋبيدiڭ ءارتۇرلi پسيەۆدونيمiندەگi ەلدi مەكەندەر. ماداگاسكار دا سونىڭ اتىندا. ءسولتۇستiكتەگi الياسكا جەرiن دە وسى الياسحار بيدiڭ باستاۋىمەن بارىپ بiرiنشi رەت اشقان سوڭ ەسiمi توپونيمگە اينالدى. تiپتi ءسولتۇستiك مۇزدى مۇحيتتاعى انتاراحتيدانىڭ اتاۋى دا وسى ايۋ بيدiڭ تاراحتى دەگەن اتىمەن بايلانىستى. ءسولتۇستiك جارتى شارداعى تاراحتى ەلدەرi مىناۋ قازاق اراسىنان باستاپ ۋكرايناداعى دون بويىنا دەيiن جايلاعان. تiزە بەرسەك، بۇنداي گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ ءوزi توم-توم كiتاپقا اينالادى. ايۋ بيدiڭ دارىنى ولشەۋسiز بولعان سوڭ دا ونىڭ حاسحربەگ پەن جولبارىس دەگەن دە لاقاپ ەسiمدەرi بار. كiم ەكەنiن ءالiگە دەيiن زەرتتەۋشiلەر تاپپاعان ونىڭ بۋيتۋر ەسiمi قارا تەڭiز جاعالاۋىمەن بايلانىستى. وسى قارا تەڭiزدiڭ ءوزi دە ايۋ بيدiڭ اتىندا... ەگيپەت اتاۋىنىڭ ءوزى كوك تۇرىكتىڭ كەزەكتى ءبىر ەسىمىندەگى: ەگەيپەتيتيتي بيحاي گوگيتي تۋرحتي — قىسقاشا ەگەيبيتۋح. ەگيپەتتىڭ العاشقى بيلەۋشىسى وسىلاي اتالعان. بۇل ەسىم كونە تاريحي كىتاپتاردا دا بار.

انىقتاما: كوك تۇرىكتىڭ جاسىرىن پيراميداسى جالپى تۇردە 24 مەتر بيىكتىكتە بولعانىن جارتاستاعى ەسكەرتۋ جازۋلارى ايتىپ تۇر. الايدا، ءبىزدىڭ كەزەڭدەگى 1983-1985 جىلداردا بۇل توبەنى سوۆەت ورگاندارى تەلەحابار تاراتۋدىڭ ءبىر رەترانسلياسيا ورتالىعىنا اينالدىرماق بولىپتى. توبەنىڭ ۇستىنە دت-54 ماركالى وتە اۋىر شىنجىر تاباندى تراكتور-بۋلدوزەر شىعىپ، توبە تۇستى جايپاقتاپتى. جانە دە ءبىر مەتالل باعانا شانشىعان. وسىنداي جۇمىس بارىسىندا پيراميدانىڭ جوعارعى توبەسى قيراتىلعان. شامامەن 5-6 مەترلىك بيىكتىگىن توبە جاقتان جوعالتقان. توپىراق پەن ىشكى پيراميدا اراسىنداعى تاس قامال بۇل نۇكتەنى الگى الاپات سالماقتى ءداۋ تراكتوردان قورعاپ قالىپتى. سوندا دا بولسا پيراميدانىڭ ەڭ جوعارعى توبەسى كۇيرەگەن. ۇشار باستاعى كوركەمدىك جويىلعانى سونشا قىزىل كىرپىشتەردىڭ تراكتور ۇگىتكەن سىنىقتارى بەرگى كەزەڭگە دەيىن توبەنىڭ اينالاسىندا جاتتى. سوندا بۇل پيراميدانىڭ قازىرگى بيىكتىگى 18 مەتر عانا.