تاياۋدا تالايدى باستان كەشكەن بەلگىلى جۋرناليست ءاليحان جانالتايمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەندە انا ءتىلى تۋرالى ايتقان ءبىر اڭگىمەسى مەنى ويلاندىرىپ تولعاندىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءوزىنىڭ ۇلتىن مەنسىنبەگەن، باسقا ۇلتتارعا ەلىكتەگەن ادام انا ءتىلىن ۇمىتۋعا بەيىم تۇرادى ەكەن. ونى مۇنداي قورىتىندىعا اكەلگەن كاشمىردە ورتا مەكتەپتە سىنىپتاسى بولعان پاكىستاندىق ەسكى دوسىنىڭ جاعدايى بولىپتى.
الەكەن فەيسبۋكتا ىزدەپ ءجۇرىپ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن 1960 جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا مەكتەپتە دوسى بولعان ءبىر تانىسىن شۆەيساريادان تابادى. ول سوندا جوعارى وقۋ ءبىتىرىپ ماماندىق يەسى بولىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەكەن. دەرەۋ بايلانىسقا وتەدى. سويتسە الگى دوسى ءوزىنىن انا ءتىلى ۇردۇ ءتىلىن ۇمىتىپ اعىلشىن نەمەسە نەمىس تىلدەرىندە سويلەتىن بولىپتى. ءبىراق الگى دوسى جاستىق شاقتا تۇركياعا، ودان گەرمانياعا كەتىپ قالعان ءوزى ۇردۇ ەمەس، قازاق دوسىنىڭ ءالى ۇردۇ ءتىلىن ۇمىتپاعانىن بىلگەندە شالقاسىنان قۇلاي جازداپتى. «بۇل قالاي؟ ءوزى پاكىستاندىق بولا تۇرا جوعارى وقۋ ءۇشىن كەلگەن ەۋروپا ەلىندە 40 جىل ىشىندە انا ءتىلىن ۇمىتادى، جات جۇرتتىق ءبىر ادام وزىنەن بۇرىن كاشمىردەن كەتىپ قالسا دا، ەكىنشى ءتىل رەتىندە ۇيرەنگەن ۇردۇ ءتىلىن ۇمىتپاي جۇرەدى؟ بۇعان اڭ-تاڭ بولعان الەكەننىڭ دوسى مۇنىڭ سىرىن سۇرايدى: «ايتشى، سەن ۇردۇ ءتىلىن، كاشمىردەن كەتكەنىنە 50 جىل بولسا دا قالاي ۇمىتپاي ءجۇرسىن؟ مەن نەگە ۇمىتىپ ءوزىمنىڭ انا ءتىلىن سويلەي الماي ءجۇرمىن؟ سەبەبى نە؟»
الەكەڭ دە اڭ-تاڭ. ءبىر ادام ءوزىنىڭ انا ءتىلىن قالاي ۇمىتادى؟ بۇل مۇمكىن بە؟ ءارى بەرى ويلانعاننان كەيىن جاۋابىن تاپتىم دەيدى دە ءسوزىن بىلاي دەپ باستايدى: «مەن جاستىق شاقتا ءۇش تىلدە سويلەدىم. الدىمەن انامنان دارىعان، كوزىمدى تىرناپ اشقاننان ۇيرەنگەن جانە وتباسىندا سويلەگەن قازاق ءتىلى، جەرگىلىكتى بالالارمەن ويناپ ءجۇرىپ ۇيرەنگەن ۇردۇ ءتىلى، سوسىن مەكتەپتە ۇيرەنگەن اعىلشىن ءتىلى. ودان كەيىنگى جىلدارى تۇركيا مەن گەرمانيادا بۇلارعا تۇرىك جانە نەمىس تىلدەرى قوسىلدى. ءسويتىپ بەس ءتىلدى بولدىم. ايتكەنمەن، ۇردۇدان باسقا ءتورت تىلدە سويلەيتىن ورتا بار ەدى. ءبىراق، اينالامدا ۇردۇ ءتىلىن بىلەتىن ەش ادام جوق ەدى. ءبىراق مەن ۇردۇ حالقىن جانە ونىڭ ءتىلىن جاقسى كورىپ كەتىپ ەدىم. سوندىقتان ونى ۇمىتپاۋعا ءتيىس ەدىم. بۇل ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك ەدى؟ ارى ويلانىپ بەرى ويلانىپ جۇرگەندە 1973 جىلى پاكىستانعا بارعان ساپارىمدا جاۋابىن تاپتىم.
تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوش جەتەكشىلەرىنەن اكەم مارقۇم دالەلحان جانالتاي سول جىلى مەنى تولەگەن الانيالى دەگەن اعامىزبەن بىرگە پاكىستانعا جىبەردى. قازاقتار 1952 جىلى پاكىستاننان تۇركياعا كوشكەندە ورازاي (كەرەي، كەرەي ىشىندە مولقى) اتىندا ءبىر جاس جىگىت قالىپ قويىپتى. سونىڭ مەكەنجايى تابىلىپ جاعدايىن ءبىلۋ جانە مۇمكىن بولسا تۇركياعا كوشىرىپ اكەلۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ تۋرالى ءبىزدى جىبەرگەن ەدى. بارساق، ورازاي يسلام حان دەگەن ءبىر اكىمنىڭ قول استىندا قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپتى. بالالى شاعالى بولىپتى. باستاپقىدا قازاقشا سويلەي المادى. ءۇش كۇننەن كەيىن بارىپ ءتىلى اشىلىپ قازاقشا سويلەي باستادى. ءبىز دە تاڭ قالدىق. جالعىز ءجۇرىپ ءتىلدى قالاي ۇمىتپادىڭىز دەپ سۇرادىق. سونداعى جاۋابى: «مەن يسلام حاننىڭ قويىن تاۋعا اپارىپ باعىپ ءجۇردىم. سوندا ءتىلىمدى ۇمىتپاۋ ءۇشىن ءوز وزىمە قازاقشا سويلەۋدى ادەتكە اينالدىردىم. ءوزىم ءبىر ادام بولىپ قازاقشا ءبىر دەمەلەر ايتام. سونسوڭ جەرىمدى اۋىستىرىپ سوعان جاۋاپ بەرگەن ەكىنشى ادام بولىپ تاعى قازاقشا سويلەيمىن. ءسويتىپ قوي باققان كەزدەرىمدە قانشا جىل ءوز وزىمە سويلەپ انا ءتىلىمدى ساقتاۋعا تىرىستىم. ءبىراق سوڭعى جىلدارى بالالى شاعالى بولىپ قوي باعۋدان قالعانىم ءۇشىن ءوز وزىمە قازاقشا سويلەگەندى توقتاتقان ەدىم. انە سىزدەر العاش كەلگەن كۇندەرى ءتىلىم كۇرمەلىپ سويلەي الماي جۇرگەنىم سودان».
مىنە سول شالدىڭ ايتقانىنان كەيىن ۇردۇ ءتىلىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ۇيرەنگەن ەدىم. ءسويتىپ مەن دە جالعىز بولعان ساتتەرىمدە ءوز وزىمە ۇردۇ تىلىندە سويلەسەتىن بولدىم. ءبىراق مەن باسقا ءبىر ءتاسىل تاعى تاپتىم. كۇندە ۇردۇ تىلىندە ولەڭ تىنداۋدى دا ادەتكە اينالدىردىم. ءتىپتى مۇسىلمانشىلىقتىڭ بەس پارزى بولسا، ءار كۇنى تۇندە جاتار الدىندا پاكىستان ۇلتتىق اندەرىن تىنداۋدى وزىمە مۇسىلمانشىلىقتىڭ التىنشى پارزى سىياقتى مىندەت سانادىم. ءسويتىپ ۇردۇ ءتىلىن ساقتادىم. فەيسبۋك اشىلعاننان كەيىن سودان كاشمىردەگى جاستىق شاقتاعى دوستارىمدى تاۋىپ ولارمەن دە ۇردۋشا سويلەسەتىن بولدىم.
مەنىڭ ءتىلىمدى ساقتاۋىم وسىلاي بولعان ەدى. ال ەندى سەنىڭ ءتىلدى قالاي ۇمىتقانىنا كەلەر بولساق، مەنىڭشە سەن دامىعان ەۋروپالىق ەلدەردى كورگەننەن كەيىن ءوزىننىڭ ۇلتىنان جيىركەنگەن ەكەنسىن، ونى قور كورىپسىن، بەزىپسىن. وزگە ۇلتتارعا ەلىكتەپ سولارداي بولامىن دەپسىن. سودان انا تىلىنەن بەزىپ ونى ۇمىتىپ كەتىپسىن». وسى سوزدەردى ايتقاننان كەيىن الگى ادام ويلانىپ قالعان ەكەن.
الەكەڭ تەلەفونداعى اڭگىمەسىن «تۋعان ۇلتىنان بەزگەن ادام قانا انا ءتىلىن ۇمىتادى. ۇلتىن سۇيگەن ادام قايتسە دە انا ءتىلىن ساقتايدى» دەپ تۇيىندەدى. راقمەت، الەكە، كەلەلى اڭگىمەڭىز ءۇشىن. ماعان كوپ وي سالدىڭىز.
ءابدىۋاقاپ قارا،
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
