حالىق اراسىندا «ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر اقيقات، ادىلەت ەشقاشان اشىلماي، ايتىلماي قالمايدى، تۇپتىڭ-تۇبىندە ول جەڭىپ شىعادى» دەگەن تۇجىرىم بار. وعان اركىم ءارتۇرلى وي ايتادى. الايدا، الەمنىڭ نەبىر كەمەڭگەر ويشىلدارىنان قالعان بۇعان قاراما-قارسى دەرلىك «اقيقات تا، ادىلەت تە ەڭ ءالجۋاز، نازىك بىرنارسەلەر. ولار ۇدايى وزدەرىن قورعاپ، ساقتاپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. ولار ەشنارسەنى، ەشبىر جاۋىزدىقتى، ەشبىر قاسكويلىكتى، قورلىق-زورلىقتى ءوز كۇشىمەن جەڭىپ شىققان ەمەس» دەگەن دە پىكىرلەر بار. ءتىپتى، اقيقات، ادىلەت دەگەن كيەلى ۇعىم ءۇشىن ەڭ العاشقى بولىپ كۇرەسكەن ادامداردىڭ ءاتى-جونى دە ۇمىت بولىپ كەتىپ جاتاتىنىن بۇگىنگى ۇرپاق–ءوزىمىز دە تالاي رەت كورىپ تە، بايقاپ تا ءجۇرمىز. سونىڭ ءبىر عانا دالەلى مىنا ءبىر جاعدايات دەر ەدىك.

رەسەي پاتشالىعىنىڭ قولاستىنا كىرگەن 3 عاسىر ىشىندە قازاق حالقى باسىنان وتكەرگەن سانسىز قاسىرەت-قايعىنىڭ ءبىرى – سەمەي  القابىندا كەڭەستىك رەسەي قازاققا دەگەن قاسكويلىكپەن 40 جىل بويى وتكىزگەن يادرولىق سىناق جارىلىستارى بولاتىن. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، سول 40 جىل بويى قازاقستاننىڭ سەمەيدەن باسقا دا بىرنەشە ايماقتارىندا جەراستى، جەرۇستى جارىلىستارىنىڭ ءتۇر-تۇرى جاسالىپ كەلدى. ءبىراق جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ءبىر عانا پوليگوننىڭ اتى اتالىپ، قالعاندارىنان قالىڭ قازاق بەيحابار بولىپ كەلدى. ءيا، سەمەي پوليگونى قازاقتىڭ ەڭ اۋىر قاسىرەتىنىڭ ءبىرى بولدى. ءقازىر ونداعى جارىلىستى توقتاتقانىمىزعا دا 20 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ازىرشە، سونى اتاپ وتەيىك، بۇگىنگى، ەرتەڭگى ۇرپاعىمىزدىڭ ەسىنە سالىپ وتىرايىق دەپ جاتقان ەشكىمدى كورىپ تە، ەستىپ تە وتىرعان جوقپىز.ونىڭ ورنىنا استانانىڭ 20 جىلدىعىنا دايارلىق جۇرۋدە.

سونىمەن سەمەي پوليگونىن جابۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى ەڭ العاش كوتەرگەن كىم ەدى؟ الگىندە اقيقات، ادىلەت دەگەندە مىنە وسىنى ايتپاق ەدىك. ول كەزدە مۇنداي اڭگىمەنى كوتەرگەن ادامدى «بالەنى باستاۋشى»، «ەل بىرلىگىن بۇزۋشى»، «وداقتا الاۋىزدىق تۋعىزۋشى» دەپ اتاعان كەيبىر اقساقالداردىڭ  كوزى ءتىرى. ولار بۇگىندە باسقاشا «سايرايدى». مىنە، سول «بالەنى باستاۋشى»، ياعني، سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى العاش ءۇن كوتەرگەن اسىل دا ابزال ازامات كپسس-تىڭ سول كەزدەگى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتايەۆ بولاتىن! ول ءوزى كوتەرگەن وسىناۋ ماسەلە ءبىر-اق كۇندە ءوزىنىڭ باسىن جۇتۋعا مولىنان جەتەتىنىن سول كەزدە ءسىز بەن بىزدەن الدەقايدا جاقسى ءبىلدى. ءبىز ءقازىر سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋى قالاي باستالدى دەگەندە اڭگىمە تيەگىن 1989 جىلعى اقپاننىڭ 28ء-شى جۇلدىزىندا «نيەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسى قۇرىلعانىنان، ونى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ باسقارعانىنان باستايمىز. ارينە، بۇل جەردە ولجەكەڭنىڭ قالىڭ ەلدىڭ الدىنا شىعىپ ءسوز سويلەگەنىن،  ءىس-شارالار (قازىرگى تىلمەن ايتقاندا شوۋ) وتكىزگەنىن ولەڭدەر وقىعانىن جوققا شىعارعالى وتىرعان جوقپىز. الايدا، بۇل ۇلى ءىستىڭ باستاماسى تۋرالى انەبىر جىلى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە (9-شىلدە، 2010 ج) جۋرناليست ۆ. پيگاۆايەۆ جاريالاعان «پود گريفوم، «سوۆەرشەننو سەكرەتنو» دەگەن ماقالا كوكەيدەگى كوپ نارسەنىڭ كوزىن اشىپ، كەشىرىم بوزتايەۆ سىندى اسىل ازاماتتى تاعى ءبىر ەسكە الماسىڭا لاج قالدىرمايدى ەكەن. ول ماقالا:

«مىنە، ءبىر كەزدەرى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ، ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان كەشىرىم بوزتاي ۇلى بوزتايەۆ قول قويعان سەمەي سىناق الاڭىندا اتوم قارۋلارىن جارىپ سىناۋعا قارسى جازىلعان مىنا حاتتىڭ ماسكەۋگە جونەلتىلگەنىنە دە جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ءوتىپتى»-دەپ باستالادى دا ول زاماندا ماسكەۋگە مۇنداي قارسىلىق پىكىرى بار حات جازۋدىڭ ءوزى وراسان زور ەرلىك ەكەنى ايتىلادى. ەندى وسىناۋ شيفرلى (قۇپيا) حاتتىڭ ماتىنىنە نازار سالىڭىز:

وتە قۇپيا.№1ء-شى داناسى.

ماسكەۋ. كرەمل.

كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى م.س.گورباچيەۆكە.

«قازاقستان كومپارتياسى سەمەي وبلىستىق كوميتەتى سوكپ وك-نە مىنا جاعدايدى حابارلايدى: 340 مىڭ تۇرعىنى بار سەميپالاتينسك قالاسىنا تاياۋ جاتقان سىناق الاڭىندا 1949 جىلدان بەرى يادرولىق قارۋ سىناقتارى جۇرگىزىلۋدە. بۇل سىناقتار اۋەلى – اۋادا، سوسىن 1963 جىلدان باستاپ جەر استىندا جۇرگىزىلۋدە.

ءقازىر ارادا 40 جىل وتكەندە بۇل پوليگوننىڭ اينالاسىنداعى جاعداي مۇلدە وزگەردى. ياعني، پوليگون قالىڭ ەل ورنالاسقان ايماقتىڭ قاق ورتاسىندا قالدى. ال بۇل جاعداي سىناقتار جاساۋ بارىسىندا ەش ەسكەرىلمەۋدە. بۇل ماڭدا جىلىنا 14-18 يادرولىق جارىلىستار جاسالادى، ولار وسى جەردەگى عيماراتتار مەن ينجەنەرلىك جەلىلەردى ىستەن شىعارىپ، جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامدار، باسقا دا جان-جانۋارلار  اۋىرىپ، سۋ ىشەتىن قۇدىقتار بۇزىلۋدا. سونىمەن قاتار، پوليگون ايماعىنداعى توپىراق قاباتى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراۋدا، ءاربىر ءۇشىنشى جارىلىس سايىن جەر بەتىنە راديي بەلسەندىلىگى جوعارى گاز تارايدى، ونى توقتاتۋ ءىس جۇزىندە مۇلدە مۇمكىن ەمەس.

يادرولىق سىناقتار تۋرالى جۇرتشىلىق اراسىندا ءارتۇرلى پىكىرلەر تاراتىلىپ، تۇرعىندار اراسىندا مورالدىق-پسيحولوگيالىق كۇيزەلىس بايقالۋدا جانە ولاردىڭ وسىنىڭ ءبارىن سىناق تۋدىرعان كەسەل، دەرتتەرمەن بايلانىستى دەۋى دە نەگىزسىز ەمەس.

وسىنداي اۋىرتپالىق جاعدايعا الاڭداپ وتىرعان وبلىستىق پارتيا كوميتەتى سوكپ وك بۇل جارىلىستاردى توقتاتۋدى نەمەسە ونىڭ قۋاتىن كەمىتىپ، جارىلىس ارالىقتارىن سيرەكسىتۋدى،  ودان ءارى جارىلىستاردى باسقا ءبىر قولايلى جاقتاردا وتكىزۋدى ءتيىستى مينيسترلىكتەر مەن مەكەمەلەرگە تاپسىرۋىن وتىنەدى.

قازاقستان كومپارتياسى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ك. بوزتايەۆ. 20 اقپان، 1989 جىل.

بۇل جەردە وسى حاتتىڭ تاريحىن گازەتكە جاريالاعان جۋرناليست ۆ. پيگاۆايەۆقا العىسىمىزدى ايتۋىمىز كەرەك. ول سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى العاش ءۇن كوتەرگەندەر تۋرالى وزىنە ماعلۇم جايتتەردى بىلايشا باياندايدى:

مەن قىزمەت بابىمەن،  وبكومنىڭ ۇگىت-ناسيحات بولىمىندە 1978 جىلدان باستاپ سول پوليگوننىڭ ساياسي بولىمىمەن تىعىز بايلانىستا بولدىم. ول جىلدارى ءبىز بۇل جەردە ەلىمىزدىڭ يادرولىق بولات قالقانى قۇيىلۋدا دەگەن ءسوزدى ماقتانا ايتقانىمىزدى جاسىرا المايمىز. جانە مۇندا اتوم قارۋلارى سىنالۋدا دەگەن سياقتى ءتۇرلى اڭگىمەلەر مەن جورامالداردىڭ الدىن كەسىپ توقتاۋ سالىپ وتىرۋعا تىرىسقانىمىزدى دا مويىنداۋىمىز كەرەك. ال «جۇرتتى اداستىرۋشىلاردى» «دەماگوگتار» دەپ اتايتىنبىز. بۇگىندە سونىڭ ءبارىن ەسكە الۋعا دا ۇيالامىز. امال نەشىك.

ءبىراق «قاپ تۇبىندە ءبىز  جاتپايدى». پوليگونعا جاقىن اۋىلدار مەن اۋدانداردا، ءتىپتى، سەمەيدىڭ وزىندە دە ادامدار اراسىندا بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن اۋرۋ، دەرت، كەسەل تۇرلەرى كوبەيدى. انا، بالا ءولىمى جيىلەپ كەتتى. ءولىم-جىتىم كوبەيدى.

ءسويتىپ، ارادا قانشاما جىلدار وتسە دە يادرولىق سىناققا قارسى العاش باس كوتەرىپ، قارسىلىق بىلدىرگەن كىم دەگەن تالاس ءالى دە تولاستاماۋدا. ماقالا اۆتورى  جەردە كەشىرىم بوزتايەۆتىڭ الگىندەي حات جازۋىنا سول كەزدە سەمەيدە مۇعالىمدەردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كۋرسىنا ۋاقىتشا كەلىپ جاتقان مۇعالىمدەردىڭ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە جازعان قارسىلىق حاتى تۇرتكى بولعان سياقتى دەگەن جورامالدى دا ايتىپ وتەدى. ولار بۇل حاتىندا وسى ءۋالاياتتاعى (وبلىستاعى) رادياسيانىڭ مولشەرىن بىلگىسى كەلەتىنىن، دۇكەندەردە ەت، ءسۇت، كوگونىس، جەمىس-جيدەك جەتىسپەيتىنىن دە ەسكە سالعان كورىنەدى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ۆ. پيگاۆايەۆ پەن يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى گريگوريي ميششەنكونى وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتايەۆ شاقىرىپ الىپ بۇدان ءارى توزۋگە بولمايتىنىن ايتىپ سوكپ وك-نىڭ باس حاتشىسى ميحايل گورباچيەۆقا دەرەۋ حات (شيفروۆكا) دايارلاۋعا پارمەن بەرەدى.

«تاۋەكەل. مەن سول حاتقا ءوزىم قول قويايىن»-دەيدى ك.بوزتايەۆ. حات ءدال سول كۇنى م. گورباچيەۆتىڭ ۇستەلىنىڭ ۇستىندە جاتادى. كوپ ۇزاماي كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، اسكەري-ونەركاسىپ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى ي.س. بەلوۋسوۆ باستاعان ۇكىمەت كوميسسياسى دا كەلىپ جەتەدى.

مىنە، بۇل سەمەيدەگى يادرولىق پوليگوندى  جابۋدىڭ باستاماسى عانا ەدى دەيدى اۆتور. بۇل جەردە ءبىزدىڭ بۇعان قوسارىمىز مىناۋ عانا: سول كەزەڭدە ماسكەۋدە م.گورباچيەۆ پەن اقش پرەزيدەنتى ر. رەيگان يادرولىق قارۋدى قىسقارتۋ تۋرالى كەزدەسۋ وتكىزىپ سونىڭ ناتيجەسىندە امەريكانىڭ نيەۆادا شتاتىنداعى (كوپشىلىگى ۇندىستەر تۇراتىن) يادرولىق الاڭدى، قازاقستانداعى سەمەي پوليگونىن (كوپشىلىگى  قازاقتار تۇراتىن) جابۋ تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول قويىلعان-دى. جانە كسرو جاعىنان قۇرىلعان كوميسسيا – نيەۆادانىڭ، ال اقش جاعىنان قۇرىلعان كوميسسيا – سەمەيدىڭ پوليگونى جابىلۋىن قاداعالايتىن بولدى. «نيەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسى وسى كەزدە دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. سول جىلدارى ولجەكەڭ «يزبيراتەل» دەگەن گازەت اشىپ، مەن دە سول گازەتتە قىزمەت ىستەگەن ەدىم. بۇل قوزعالىس ۇكىمەت تاراپىنان دا، جۇرتشىلىق تاراپىنان دا وراسان زور قولداۋ تاۋىپ، ونىڭ ەسەپشوتىنا ميلليونداعان قارجى ناۋادان قۇيىلعانداي قۇيىلىپ جاتتى. ول قارجى تۋرالى ەل ىشىندە الۋان ءتۇرلى الىپ-قاشپا قاۋەسەت تە جوق ەمەس. ول ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. بۇل جەردە وسى كۇنى ارامىزدا ورىن العان كەيبىر كەلەڭسىز جاعدايدى ايتا كەتۋدى دە ەرسى دەي المايمىز. جوعارىدا كەلتىرىلگەن اڭگىمەلەرگە قاراپ وتىرىپ، سەمەي پوليگونىن جاپتىرۋدى العاشقى بولىپ قولعا العان ازامات كەشىرىم بوزتايەۆتىڭ اتى اتالمايتىنى كوكىرەكتە كومۋلى جاتقان كوپ نارسەنى قوزعاماسقا امال  قالدىرمايدى. ارينە، كوپ اقيقاتتىڭ ايتىلماۋىنا، ايتىلسا بۇرمالانىپ، ءتىپتى، الدەبىرەۋلەردىڭ اتىن شىعارۋعا پايدالانىلىپ كەتىپ جاتقانىنا نەبىر قۋشىكەش، پىسىقاي، الاياق، جاعىمپازداردىڭ زامانى تۋىپ تۇرعانى دا كىنالى شىعار. ونداي مىسالدىڭ تالاي ءتۇرىن كەلتىرۋگە دە بولادى. اسىرەسە، قىلىشىنان قان سورعالاپ تۇرعان سوناۋ 30-شى جىلدارى حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولىپ تۇرعاندا بۇكىل ءماجىلىس، جينالىستى قازاقشا عانا وتكىزىپ، مەن قازاقشا تۇسىنبەي وتىرمىن دەگەن بىلدەي ورىس قىزمەتكەرىن ءتۇتىپ جەي جازداعان تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ اتى اتالمايدى دا بىرەۋ جينالىستى قازاقشا باستاپ اشىپ بەرگەنىن جەر-كوككە سيعىزباي ماقتاپ جاتقانىن كورگەندە ءىشىڭدى يت تىرناعانداي بولادى. بۇگىنگى تاريحتى وقىعان بالالارىمىز ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ابىلاي دەگەن حان ەكەن دەپ ويلايدى. تاعى ءبىر مىسال. قازاقتىڭ ايتىس ونەرىن جاڭعىرتۋدى سوناۋ كەڭەس زامانىندا كۇن تارتىبىنە كوتەرىپ، ول تۋرالى ىرگەلى-ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋلەر جازعان ادامداردىڭ بۇگىندە ءاتى-جونى دە اتالا بەرمەيدى. ونىڭ ورنىنا ءجۇرسىن ەرمان دەگەن ايتىستىڭ اتاسى اتاندى. حالقىمىزدىڭ اسىلزات  ونەرى ايتىس بۇگىندە ساياسات پەن بىرەۋلەردىڭ كۇنكورىسىنىڭ قۇرالىنا اينالعانى تاعى راس. ال ايتىسقا قاتىسۋشىلاردى «ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى» دەپ اتايتىن بولدى. ەندى ءبىر جازۋشى ايەل الدەبىر تاۋەلسىز ساراپشى دەيتىندەردەن فرانس كافكانىڭ بەينەسى سالىنعان مەدال الىپ، ءوزىن-وزى العاش رەت ف.كافكا سىيلىعىن العان قازاق قىزىمىن دەپ جاريالادى.

ءيا، اقيقات، ادىلدىك ەشقاشان دا ادىلەتسىزدىك، جاعىمپازدىق، الاياقتىق وڭاي ولجا، وڭاي اتاق-داڭق، جاۋىزدىق سياقتى وزدىگىنەن كەلمەيدى. ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتقانىمىزداي ول ەكەۋى ادامداردىڭ ار تازالىعىنا، شىنشىلدىعىنا ءزارۋ، ولار ءارقاشان وزدەرىن قورعاشتاپ، ساقتاپ وتىرۋدى قاجەت ەتەتىن ەڭ ءۇرزادا، ەڭ پاكيزات جاراتىلىس.نە تۋرالى، كىم تۋرالى ايتساق تا اقيقات، ادىلەت دەگەن كيەلى ۇعىمدى العا تارتىپ ايتقانعا نە جەتسىن.

مىرزان كەنجەباي، اقىن