نەگىزىندە قىلمىس الەمىن ارنايى سايلانعان اككى باسبۇزارلار باسقارادى. ونداي قۇرىلىمدار كەڭەستىك كەزەڭدە، ياعني 30-جىلدارى ءورىس الىپ كەتكەن. ۇجىمداستىرۋ، اشتىق، قۋعىن-سۇرگىن سياقتى زاۋالدى زاماندا ميلليونداعان ادام تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنا اتتاندىرىلدى. سىيماي قالعاندارىنا قوسىمشا اباقتىلار بىرىنەن كەيىن ءبىرى اشىلىپ جاتتى. ءسويتىپ، قاپتاعان قاپاس تىرلىكتە مىقتىمسىنعان مىسكىندەر مەن جەرگىلىكتى جەندەتتەر ارەكەتى ءومىر تارازىسىنا تارتىلعان ەدى. قاقتىعىس الاڭىن رەتتەپ وتىرۋ ماقساتىندا نەشە ءتۇرلى «سەركەلەر» پايدا بولدى. ال «جازىلماعان زاڭ» بويىنشا، توپ باستاۋشىلار مىندەتتى تۇردە سوتتالعان جانە قىلمىسكەرلەر اراسىندا اسا بەدەلدى بولۋى شارت. وندايلار وزىندىك «زاڭدار» شىعارىپ، قاراماعىنداعىلاردان سول قاتاڭ ۇستانىمعا مويىنسۇنۋدى تالاپ ەتە ءبىلدى. وتباسىن قۇرىپ، مەملەكەتتىك قىزمەت سالالارىنا تالپىنۋىنا تىيىم سالدى.

ءتىپتى، «ىشكى تارتىپتە» وزدەرىنە عانا ءتان جارگون سوزدەر بار. مىسالى، ءوزارا ورتاق تاقىرىپتى تالقىلاۋى – «سحود»، حات-حابار الماسۋى «مالياۆى»، «كسيۆى» دەپ اتالادى. كوسەمدىكتىڭ كورىگى قىزا تۇسكەنى سونشالىق، تۇرمە تۇنەگىندەگى «تۇلعالار» كەيىن سىرتقا دا ىقپال جۇرگىزە باستادى. ءارقايسىسىنان «اقشا ساۋىپ» وتىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن ايماقتى، ساۋدا جانە ويىن-ساۋىق ورىندارىن، اۆتوتۇراقتاردى، شەكاراداعى كونتراباندالىق تاۋارلار مەن سپيرتتىك ونىمدەردى، اۆتوكولىكتەردى جەتكىزۋ مەن الىپ-ساتۋدى بولىسكە سالىپ، «اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىرىعىندا» ۇستادى. بۇل رەتتە، باسقانىڭ «باقشاسىنا تۇسكەندەر» اراسىندا قاندى قىرعىنداردىڭ ورىن العانى ايان. وداقتاس ەمەستى وپ-وڭاي وققا بايلاۋ، اسىرەسە، ورىس مافياسىنىڭ مىندەتىندەي بولىپ الدى. ولاردان ءبىزدىڭ قازاقستاندىق قىلمىس قۇرىلىمدارى دا قالىسقان جوق. «بەرسە – قولىنان، بەرمەسە – جولىنان» دەپ جۇلقىنىپ، جۇتىنىپ وتىرعان بىرەۋلەر ەدى وڭكەي. سەبەبى، 90-جىلداردىڭ باسىندا كەڭەس وكىمەتى ىدىراعاننان كەيىن، بۇرىنعى وداقتاس مەملەكەتتەردىڭ شەكارانى شەگەندەپ، زاڭدى شەگەلەپ ۇلگەرمەي جاتقان ءولارا شاعىن پايدالانىپ، جاپپاي داعدارىستان جەكە-جەكە شىقپاق بولعان مىقتىلاردىڭ دارەجەسى وسە باستاعانى بەلگىلى...

ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الماتىعا ات باسىن بۇرعان ءبىر ساتتە قۇزىرلى ورگاندارعا مەگاپوليستى قىلمىستىق توپتاردان تازارتۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. الاتاۋ ەتەگىندە بانك جۇيەسىنىڭ دامۋى، شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك، جەكە كاپيتالدىڭ شوعىرلانۋى، شەتەلدىك ازاماتتار مەن كاسىپكەرلەردىڭ، مىڭداعان ميگرانتتاردىڭ (اسىرەسە، قىتايلىق ازاماتتاردىڭ) اعىلىپ كەلۋى، جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق، كولەڭكەلى بيزنەس، كونتراباندالىق تاۋارلار، ەسىرتكى اينالىمى تورابىنىڭ بولۋى جانە باسقا دا ماڭىزدى ترانزيتتىك جولدار ۇيىمداسقان قىلمىسقا قايتادان كەڭ ءورىس اشىپ جىبەرگەن ەدى. سول تۇرعىدا، «سارى الماس»، «قارا الماس»، «باحا فەستيۆال»، «سابر»، «قانەكە»، «چەتىرە براتا»، «اتابا»، «ايشۋاق-جانتۇگەل»، «اداي»، «كيسا»، «ماحارا-چيۆانين»، «دەپۋتاتسكيي كورپۋس»، «ابرام»، «ادامبايەۆ-نۇرالين»، «ماحنوۆشىلار»، «رىباچينسكيە»، «لەحا مايمىش»، «باباحان» دەگەندەي ءىرى قىلمىستىق توپتار، كەيىن سولارعا ەلىكتەگەن ۇساق سارقىنشاقتار بوي كورسەتتى.

ال ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىن مۇقيات ورىنداۋ ماقساتىندا مۇندايلارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ەرەكشە باقىلاۋىنا الىندى. سودان كەيىن «سەركەلەر سەرۋەنىن» سەيىلتۋگە الاپات كۇش پەن قارجى جۇمسالىپ، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ داعدىلانىپ قالعاندار تۇتقىندالا ءتۇستى. سول ساتتە قىلمىستىق جازاعا قارۋ-جاراق ساۋداسى، ءۇي توناۋ، ادام ساۋدالاۋ، تاپسىرىسپەن كىسى ءولتىرۋ ىستەرىن كاسىپكە اينالدىرعان قاراقشىلىق توپتاردىڭ 51 باسشىسى مەن بەلسەندى مۇشەلەرى تارتىلدى. ونىڭ سىرتىندا، ۇقك شەكارا قىزمەتىنىڭ «بۇركىت» ءبىرىڭعاي اقپاراتتىق جۇيەسى ارقىلى رەسەيدىڭ ارنايى ورگاندارىندا ەسەپتە تۇرعان 349 قىلمىس «سەركەلەرىنىڭ» قازاقستان ايماعىنا اتتاپ باسۋىنا قاتاڭ تىيىم سالىندى.

جالپى، ەلىمىزدە ۇيىمداسقان قىلمىس توپتارىنىڭ ارەكەتىنە قاتىستى 29 قىلمىستىق ءىس قوزعالسا، ونىڭ 8ء-ى قاراقشىلىققا قاتىستى بولىپ وتىر. رەسمي ىزدەۋ جاريالانعان قىلمىستىق توپتىڭ 25 مۇشەسى دە كوپ ۇزاماي قولعا ءتۇستى.

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بۇگىندە ءبىزدىڭ بۇقارا اراسىندا «ولار – قاراپايىم حالىقتى قاناپ، توناۋشى ەمەس، ناعىز ۇلت باتىرلارى بولعان»، «قازاق مافياسى بولماعاندا، وزگە ۇلتتان شىققان باسبۇزارلار ءبىزدى ابدەن باسىنىپ الار ەدى» دەگەندەي جوعارى باعالاۋلار باسىم. بەلگىلى كيكبوكسشى، «جەكپە-جەك» فەدەراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى سابىرجان ماحمەتوۆ تە 90-جىلدارى بەدەلدى رەكەتير بولعان. ول دا بارلىق سۇحباتىندا وزدەرىنىڭ قىلمىس الەمىندە تەك قازاق جەرىن كەلىمسەكتەردەن قورعاۋ ءۇشىن ارەكەتتەنگەندەرىن ايتادى. مىسال كەلتىرە كەتسەك:

– ءبىز ول كەزدە قازىرگى قازاقتارشا رۋعا، جەرگە بولىنگەن جوقپىز. ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن جۇمىلىپ، ءبىر جۇدىرىق بولدىق. ويتكەنى، 90-جىلدارى جارق ەتىپ شىققان سول قازاق جىگىتتەرىنىڭ بارلىعى ءبىر-بىر ارلان ەدى. ال قازىرگى جاستار سونداي ارلان دەڭگەيىنە جەتپەسە دە، ءشيبورى بولماسا ەكەن. ءبارىبىر ارلان بولا المايدى عوي... – دەيدى سپورتشى.

ايتەۋىر، بۇل جەردەگى ءبىر انىق: «قىلمىس» دەگەن اتاۋدىڭ مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنداعى زاڭمەن ىمىرالاسا الماسى ايقىن عوي. سوندىقتان 90-جىلداردىڭ اياعى، 2000-جىلداردىڭ باسىندا «سەركەلەر سەرۋەنىن» سەيىلتكەن العاشقى قادام دا قوعامعا قارا بۇلتتىڭ كولەڭكەسىن ىدىراتقان كۇن نۇرىنداي اسەر ەتكەنى راس.

الەمگە ايگىلى ەكەۋ

جۇڭگو مافياسى – تريادا الەمىندەگى (تريادا – گەگەلدىڭ يدەاليستىك فيلوسوفياسىندا "ديالەكتيكالىق دامۋدىڭ ءۇش ساتىلىلىعى" دەگەن ماعىنا بەرەدى جانە بۇل كوزقاراس تابيعات پەن قوعامنىڭ شىن دامۋ جولىنا قايشى) ەڭ ۇلكەن كريمينالدىق توپ بولىپ سانالادى. ءوز قاتارىن لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرمەن تولىقتىرىپ العان تريادانىڭ لاس جولمەن كەلەتىن جىلدىق تابىسى – 200 ميلليارد يۋان نەمەسە 25 ميلليارد دوللار شاماسىندا. اسىرەسە، گونكونگتا شوعىرلانعان كريمينالدىق توپتىڭ سانى 20-عا دەيىن جەتكەن. ءارقايسىسىنىڭ مۇشەلەرى 30 مىڭ ادامعا دەيىن بارادى.

ورىس مافياسى – كوپ ەلدى سەسكەندىرەتىن ءقاۋىپتى قۇرىلىم. رەسەيدەگى كريمينالدىق، باندالىق قۇرىلىمدار مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت سياقتى. پيتەرلىك، سۆەردلوۆتىق، ماسكەۋلىك، شەشەنستاندىق، تولياتتيلىك سىندى اتىشۋلى توپتار بار. دەرەككە سۇيەنسەك، رەسەيدە 3 مىڭ قىلمىستىق توپ، 70 مىڭ ەتنيكالىق جانە 365 ايماقارالىق كريمينالدىق توپ ارەكەت ەتەدى. سوندا، قىلمىس الەمىندەگى سابازداردىڭ جالپى سانى 610 مىڭ ادامدى قۇرايدى. بۇل – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى 10 جالپى ارميا نەمەسە ءۇش مايداننىڭ اسكەر سانىمەن بىردەي كورسەتكىش.

ەركەعالي بولات ۇلى