جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 11-قازان 00:00 دە تاتارستاننىڭ استاناسى قازان قالاسىنىڭ ۇشاقجايىنا استانادان ۇشقان الىپ اق قانات تەمىر قۇس قوندى. سارىارقانىڭ ساۋمال اۋاسىنان بارا قالعان قوناقتاردى قازان ايىنداعى قازاننىڭ قارا جەلى ماڭدايدان ءسۇيىپ قارسى الدى. «قازاقستاننان كەلگەن قوناقتار دەگەن» بەس كىسىنىڭ ءبىرى بولىپ ۇشاقتان تۇسكەندەردىڭ ءبىرى مەنمىن. سانامدا ەس بىلگەلى ورناپ قالعان ەدىل باتىردىڭ اتىنا ساي قويىلدى دەلىنەتىن ەدىل (ۆولگا) وزەنى كورىنىپ قالار ما ەكەن دەپ الىسقا كوز سالعان بولامىن. قاراڭعى ءتۇن. كوزكورىم جەردە قاتار-قاتار تىزىلگەن شىراقتار دا كوزدىڭ سۋىق جەلىنەن قورعالاپ تۇرعانداي. ىزدەگەن ەدىلىم كورىنبەدى.
ءتۇبى ءبىر تۇرىگىمىز، قازاققا ەڭ جاقىن حالىقتاردىڭ ءبىرى تاتار باۋىرلارىمىز دەپ جاي كۇندە ايتىپ جۇرگەنىمىزبەن، اتالىپ وتىرعان اعايىننىڭ ات بايلاعان استاناسى قازان دەيتىن قالاعا ءوز باسىم تۇڭعىش كەلىپ تۇرعانىم وسى. جەتەگىمىزدە ءبىر-بىر شابادانىمىز بار، جولاۋشىلارمەن بىرگە تەرمينال ەسىگىنە ىلىنە بەرگەنىمىزدە، الدىن-الا دايىن تۇرعان ەكى تاتار كىسى اتىمىزدى اتاپ شاقىرىپ، ءبىزدى كۇتىپ الدى. ىستىق ىقىلاسپەن قارسى العان كىسىلەر ءجىتى قيمىلداپ ءجۇرىپ، ءبىزدى كولىككە قاراي باستادى. بۇل كىسىلەر تاتارستان عىلىم اكادەمياسى عالىمجان يبراگيموۆ اتىنداعى ءتىل، ادەبيەت، ونەر ينستيتۋتىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا ءبىزدى ورنالاستىرۋعا كەلگەنىن ەستىگەندە جاقىنىمىزدىڭ اۋىلىنا كەلگەندەي ماسايراي قالدىق. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ءبىزدىڭ قاتارىمىزداعى ساپارلاستارىمىز: ف.ع.د، الاشتانۋشى، ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى گرامماتيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ورىناي جۇبايەۆا، ف.ع.ك، ق.ساتبايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەداراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى الماس ۋدەربايەۆ، الاشتانۋشى، ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، قازاق ادەبيەتى كافەدەراسىنىڭ دوسەنتى قايىربەك كەمەڭگەر، ونەر زەرتتەۋشىسى، ءداستۇرلى ءانشى، قازاقستانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى سەرىك وسپان جانە مەن بولىپ، جالپى بەس ادام ەدىك.
جوعارى قارقىندى تاس جولمەن تۇنگى اۋانى قاق جارىپ جۇيتكىگەن كولىك ىشىندە ارعى-بەرگىنى ايتىسىپ، تۇسەلحاناعا جەتكەنشە شەكەمىز قىزىپ، سىر شەرتىسىپ وتىردىق. ۇشاقجاي مەن قالانىڭ ارالىعىندا ءبىر ۇلكەنىرەك داڭعىلدىڭ اتىن ءبىزدىڭ ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆكە بەرىپتى. الىستاعى اعايىننىڭ بۇل دا بولسا تاۋەلسىز ەلىمىزگە كورسەتكەن ۇلكەن قۇرمەتى عوي دەپ تۇيدىك. ءبىر ساعاتقا جۋىق جۇرگەن كولىك ادەمىلىگىمەن ءبىر، كونەلىگىمەن ەكى باۋرايتىن قازان قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى بىرنەشە قوناق ۇيگە ءبىزدى ورنالاستىردى. ءبىز ات باسىن تىرەگەن تۇسەلحانا قازاننىڭ مارقاسقا مۇراسى سانالاتىن ۇلى قورعانى – كىرەمەلدىڭ ىرگەسىندە ەكەن.
جىلى-جىلى جۇزدەسۋلەر
جاقسى جاتىپ، جايلى تۇرعان ءبىز تاڭعى ورازامىزدى ءوزىمىز قونعان بولمەدەن اشقاننان كەيىن، وتكەن ءتۇنى كۇتىپ العان كىسىلەر جازىپ بەرىپ كەتكەن تىلدەي قاعازداعى مەكەنجاي بويىنشا، جاياۋلاپ عالىمجان يبراگيموۆ اتىنداعى ءتىل، ادەبيەت، ونەر ينستيتۋتىنا باردىق. كارل ماركس كوشەسىمەن از عانا جۇرگەندە جەتەتىن عىلىمي ورتا يىق تىرەسە ورنالاسقان ءارى كونە، ءارى ساۋلەتتى قۇرىلىستاردىڭ بىرىندە ەكەن. اسىعىس جۇرگەن كىسى انىقتاپ قاراماسا بايقاماي ءوتىپ كەتەتىندەي، ءبىر شارشى مەتر ماڭدايشالىققا عانا ينستيتۋتتىڭ اتى جازىلىپتى. كەيىن بايقاعانىمىزداي، تاتارستاندا ماڭدايشالىققا تىم جالاۋلاتىپ، ۇلكەن جازۋمەن مەكەمە ورىنداردىڭ اتىن جازبايدى ەكەن. بۇل جەرگە ورىناي جۇبايەۆا، الماس ۋدەربايەۆ ۇشەۋىمىز عانا كەلگەنبىز. ەسىكتەن جۇزىنەن جىلى مەيىر توگىلىپ تۇرعان تاتار اپاي قارسى الدى.
كوك ءتۇستى قابىرعاعا تاتاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنەن حابار بەرەتىن جاي سىزبالار سالىنعان ينستيتۋت ىشىندە لاۋازىمدى كىسىلەرمەن تانىسىپ جاتىرمىز. ءبىزدى ينستيتۋت ديرەكتورى كمي مينۋللين ءوزى قابىلدادى. مينۋللين بىلىمدىلىگى جۇزىنەن شىعىپ تۇراتىن، كەسەك تۇلعالى، اڭعارلى كىسى ەكەن. ەلىمىزدىڭ ەسەندىگىن، ىرگەمىزدىڭ بەكەمدىگىن سۇراستىق. ارعى-بەرگى اعايىندارعا اماندىق تىلەستىك. قازاق ەلىنەن تاتارستانداعى ەل جاقسىلارىنا ايتا بارارسىز دەپ اماناتتاعان سالەمدەردى تابىستادىق. قازاندا قازىنالى رۋحاني بايلىعىمىز جاتىر، سول ەلدەگى ماڭىزدى ءىس-شارالارعا قاتىسىپ، ولجالى ورالىڭىزدار دەپ ۇلكەن ءۇمىت ارقالاتىپ اتتاندىرعان قۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى، ف.ع.د، پروفەسسور، ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتبي-نىڭ ديرەكتورى قاجىبەك ەردەن زادا ۇلىنىڭ اقجارما سالەمى مەن اق تىلەگىن جەتكىزدىك. قازاق ەلىندە ءدال ءقازىر ەل بولىپ ەلەڭدەپ، لينگۆيستەر مەن سالا ماماندارى تۇگەلدەي اتسالىسىپ جاتقان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ناۋقانىن تىلگە تيەك ەتتىك. مۇنداعى ارىپتەستەرىمىز وزدەرى وتكىزگەلى جاتقان حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى بىر-بىرىمەن جەلىلەس ءتۇرلى كونفەرەنسيالار، عىلىمى باسقوسۋلار، يگى ءىس-شارالاردىڭ قات-قابات جۇمىستارى كۇتىپ تۇرعانىنا قاراماستان، ءبىز ءۇشىن قانداي جاردەمدەر كەرەك بولسا دا، كومەكتەسۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن ايتىپ، ءار بولىمدەگى كىسىلەر تىكەلەرىنەن تىك تۇرىپ، زىر جۇگىردى.
سوناۋ الىستاعى استانا مەن الماتىدان ات تەرلەتىپ كەلىپ قالعانداعى ماقساتىمىزدىڭ ءبىرى، ءسىزدىڭ ەلدە وتكەلى جاتقان ءىرى-ىرى عىلىمي شارالارعا اعايىن اتىنان ءۇن قوسۋ بولسا، ەندى ءبىرى، ءبىرى بولعاندا دا بىرەگەيى، ارىراق ايتساق، قازاق-تاتار-نوعاي تۇتاس ءبىر وردادا تۇرعان كەزەڭنەن باستاپ، بەرىرەك ايتساق، كەشەگى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ ارجاق-بەرجاعىنداعى قازاق پەن تاتارعا قاتىسى بار تاريحي دەرەكتەردى، سان عاسىردا سان ءتۇرلى جازۋمەن جازىلعان بابالار مۇرالارىن، سولاردىڭ ىشىندە 1930 – 1940 جىلدار اراسىندا لاتىن ءالىپبيى ارقىلى حاتقا تۇسكەن تىلدىك مۇرالاردى ىزدەپ جۇرگەن جايىمىز بار دەپ ايتىپ قالدىق. ءبىزدىڭ ەلدەگىدەي ۇزىن ارقان كەڭ تۇساۋ ەركىندىك ءالى جەتە قويماعانىن ءاربىر سويلەمدەرىنەن اڭعارتقان باسشى دا، باسقا دا ءبىز ىزدەگەن اسىلداردى تابۋىمىزعا كومەكتەسۋگە ساقاداي ساي ەكەندىكتەرىن ءبىلدىردى. وسى بۇيىمتايلار ايتىلعاننان كەيىن، كيم مىرزانىڭ تەلەفونىنان كەيىن تىزگىن ۇشىمەن جەتكەن تاتار رەسپۋبليكالىق مۇراعاتتىڭ باسشىسى يلھام گۋمار گۋسمانوۆيچ ءبىزدى سونداعى سارعايعان قاعازدار اراسىنان «ساف التىندى» ىزدەۋگە بولادى دەپ قۋاتىتتى.
العاشقى قادامىمىزدى ءساتتى باسقان ءبىز ەندى ەكى ءجۇز جىلدان اسىپ جىعىلاتىن تاريحى بار قازان فەدەرالدىق ۋنيۆەرسيتەتىنە بارۋ ءۇشىن اتتاندىق. اتتانعاندا دايىن تۇرعان ات-كولىك جوق. تەك قانا ونلاين تىركەلۋ ارقىلى تاكسي شاقىرادى ەكەنسىز.
كوڭىل تولقىتقان كونە شاھار
وتكەن ءتۇننىڭ ورتاسىندا كەلىپ، تۇسكە دەيىن تەك قانا كەزدەسۋلەردە بولىپ، توڭىرەككە كوز سالا الماعان بىزدەر قادىم زاماننىڭ قالاسىن ەندى تاماشالاي باستادىق. كولىك تىزگىنشىسى دە بىزگە قالانىڭ كورىكتى جەرلەرىن كورسەتە جۇرگىسى كەلگەن بولسا كەرەك، ايتەۋىر ءار اتتام جەرى تاريحتىڭ سىرىن بۇككەن شۋاقتى شاھار ءبىزدى باۋراي بەردى. اسپانمەن بوي تالاسقان ءزاۋلىم سارايلار، كوزدىڭ نۇرىن الاتىن اينەك قۇرىلىستار بۇل ەلدە از. كارىسى بەس عاسىردان ارعى تاريحتى، بەرگىسى ءبىر عاسىردى ارىتقا تاستاعان سان ءتۇرلى عيماراتتار. الىس-جۋىقتا اسقاق شىركەۋلەر مەن اي مۇنارالى اق مەشىتتەر بوي سوزىپ تۇر. كوشە بويىنداعى تاريحى تەرەڭ ۇيلەر ەسكىلىگىنە قاراماستان اتقان وقتاي ءتۇزۋ-اق سالىنعان. سۇلۋ قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي دەپ وسىنى ايتقان شىعار اتام قازاق. بىرەۋ سىزگە بىردەڭە دەپ ءجون سىلتەپ، جول كورسەتپەسە دە، وز-وزىڭنەن-اق وسى قالانىڭ وتكەن-كەتكەنىمەن تانىسقىڭ كەلەدى. ەسىڭدە قالعان ەجەلگى تاريحتىڭ سورابىنا سالىپ، ويلانىپ-تولعانعىڭ كەلەدى. اسىعىس جۇرگەن كىسىگە قىزىقتى قيال سەرىك بولا السىن با؟ وسىنداي سان قيلى ويلار جەتەگىندە كەلە جاتىپ، ءبىر نارسەنى ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز سەزىنەسىڭ، ول – وسى قالاعا يە بولىپ وتىرعان حالىقپەن تاريحتىڭ قويناۋلارىندا قالىپ قويعان تۋىستىق سەزىم. زار جەلىسپەن وتە شىققان زامانا تولقىنىندا بىر-بىرىنەن الىستاپ كەتكەن ەكى حالىقتىڭ تاسادا قالعان سۇيىسپەنشىلىگى مەن ساعىنىشى.
تاتارلار ۇلت ەكەن
قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الدىنا كەلدىك. 1802 جىلى ىرگەسى قالانعان بۇل ءبىلىم ورداسىنىڭ كورەر كوزگە الدىمەن وزگەشە ناقىشتاعى قۇرىلىسى تۇسەدى. دوعا تارىزدەس عيماراتتىڭ ءىشى دە، سىرتى دا اسەم. قابىرعانىڭ قالىڭدىعى ءبىر مەتردەن ەركىن اسادى. مۇنداي كىسى تاڭداندىرار تاس تامدار تەك وسى ۋنيۆەرسيتەت قۇرىلىستارىنان عانا ەمەس، كەز كەلگەن جەردەن تابىلادى.
كولەمدى ءىس-شارالارعا جاسالىپ جاتقان دايىندىقتارمەن مۇنداعى ەلدىڭ جاستارى دا، جاسامىستارى دا قىزىلتاناۋ قاربالاس ەكەن. العاشىندا الىس-جۋىقتان كەلەتىن قوناقتارعا مامىراجاي مامىلەدە بولىپ، كۇلىمسىرەپ قارسى الۋ تاپسىرىلعان بولار، سوندىقتان دا ءجون سۇراعان ادامنىڭ ءبارى جاندارى قالماي جۇگىرىپ ءجۇر-اۋ دەپ ويلاعان ەدىك. ارتىنان سەزىندىك، كوشەنىڭ قاي بۇرىشىنان قانداي كىسى كەزىكسە دە، ءسىز ءبىر ءىستىڭ جايىن نەمەسە بارار باعىتتى سۇراپ قالساڭىز، مىڭبولعىرلار قۇراق ۇشا جۇگىرەدى. قازاقستاننان كەلدىك، الماتىدان كەلدىك دەسەڭىز، تىپتەن جاقىن تارتا كەتەتىن سياقتى. قانداي ءبىر وي ۇستىندە، ءيا اسىعىس كەتىپ بارا جاتسا دا، تۇرا قالىپ، دەرەۋ وزگەشە ءبىر پسيحيكالىق كۇيگە ءوتىپ، جۇزدەرىنەن جىلى ءبىر لەپ ويناپ شىعا كەلەتىن حالىقتى تۇڭعىش كەزىكتىرىپ تۇرعانداي بولدىم.
وسى جەردەن مەن ءوز كوڭىلىمدەگى ءبىر سۇراققا جاۋاپ تاپقاندايمىن. تاتارلار ۇلت ەكەن. بۇل نە دەگەن ءسوز دەپ سۇراۋىڭىز مۇمكىن. ارينە، قازاق تا، جۇڭگو دا، ۇيعۇر دا، ورىس تا، ت.ب. دا ۇلت. ءبىراق، ۇلتتىق بولمىس تۇرعىسىنان ءار ۇلتتىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ۇلتتىڭ ۇلى تۇتاستىعى ۇلتتىق مىنەزدە جاتىر. ءبىر بيەدەن الا دا، قۇلا دا تۋاتىنى سياقتى ءبىر حالىقتىڭ مىنەزدەمەسىندە الا-قۇلالىق اۋىر بولسا، ونداي جۇرتتى تاريح سىنىنان تولىقتاي وتە قويماعان، ياعني ەتنوستىق قاۋىمنان ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرىلە قويماعان نەمەسە كوپ-كورىم تۇتاس ۇلتتىڭ ءتۇرلى تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى ۇلتتىق مىنەزدەمەلەرى بۇلىنە باستاعان قاۋىم دەۋگە بولادى. تولىققاندى ، ومىرشەڭ، كۇرەسكەر ۇلت بولۋ ءۇشىن سول ۇلتتى قۇرايتىن رۋ-تايپالاردىڭ سانى ازايىپ ياعني ۇساق رۋلار ءىرى رۋلار توڭىرەگىنە توپتالىپ، جالپى ۇلت ءوز ىشىنەن ۇلكەن جاقتان بىرنەشە عانا ىقپالدى رۋلارعا جىكتەلەتىن سياقتى. ۇساق-تۇيەك رۋلار شەڭبەرىندەگى پروبلەمالاردى تالقىلايتىن ۇلتتىڭ مۇشەلەرىنىڭ وي-پىكىرلەرى ۇشتاسا بەرمەيدى. نەمىس، جاپون، فرانسۋز، كارىستەر دە ەرتەرەكتە ۇساق-تۇيەك جۇزدەگەن ۇلتتاردان قۇرام تاۋىپ، كەيىن كەلە ساياسي تۇرعىدا كۇشەيۋ بارىسىندا ۇلكەنىرەك بىرنەشە رۋلار توڭىرەگىنە توپتالعان. مەن بۇگىنگى تاڭدا تاتار دالاسىندا شىرەنىپ تۇرىپ كورسەتەتىن شىن مانىندەگى تاۋەلسىزدىك بولماعانىمەن، ولاردىڭ بويىنان جوعارىدا ايتقان الەمنىڭ الدىڭعى لەگىنەن كورىنىپ جۇرگەن ۇلتتارعا ءتان قۇپيالىقتى كورگەندەيمىن. ۇلتىق مىنەزدەمە دەگەنىڭىز تۇتاسقان ۇلتتىق يدەولوگيادان بايقالادى. ياعني ءبىر ۇلتتىڭ كەز كەلگەن مۇشەسىنىڭ ءبىر ساۋالعا بەرەتىن جاۋابى نەگىزىنەن ورتاق بولسا، ول حالىق وزادى. قازان قالاسىنداعى قامالداردىڭ بەرىكتىگى سونداي، ارالارىنان جەل وتەر ەمەس. مەن جەر الەمگە تارىداي شاشىلعان كۇللى تاتارلاردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، ءدال وسى تاتارستانداعى، تىپتەن قازانداعى تاتارلاردىڭ يدەولوگياداعى تۇتاستىعىن اناۋ جەل كىرە الماس قامالدارىنا ۇقساتتىم. ءدال سول تۇستا ءوزىم جاقسى بىلەتىن كەي حالىقتىڭ قازىرگە دەيىن العان قامالى، سالعان قورعانى كوڭىلىمدەگى كوزىمە ولپى-سولپىلاۋ كورىندى. 23 جاسىندا مىنا دۇنيەدەن اتتانىپ كەتكەن عابدۋللا توقايدىڭ ەلىندەگى ءار ادامنىڭ وسى ءبىر تۇلعاعا دەگەن بىردەي تانىمدارى ءتانتى ەتتى.
فەدەرەسياداعى تورتتىكتىڭ ءبىرى
قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىز كىرىپ، قاتىستى ادامدارمەن جولىققان بولىگى كوبىنەسە گۋمانيتارلىق عىلىمداردى نەگىز ەتكەن، ءتىل، ادەبيەت، تاريح ينستيتۋتتارىن ءوز ىشىنە العان، ءبىر كورپۋسى عانا ەكەن. ونى ءبىز كەيىن بىلدىك. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس كورپۋسى مەن باسقا بولىمشەلەرى، ينستيتۋتتارى قالانىڭ ماڭىزدى جەرلەرىندە بىتىراي ورنالاسقان ەكەن. تەك تاتارلار ءۇشىن عانا ەمەس، تۋىستاس تۇرىك جۇرتىنىڭ، تىپتەن ادامزات بالاسىنىڭ رۋحانياتى ءۇشىن، قايناپ جاتقان مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار، مادەنيەت وشاعى سانالاتىن قازان قالاسىندا وسىنداي بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بولۋى تەگىن ەمەس كورىنەدى. سەبەبى، بۇنداي فەدەرالدىق ۋنيۆەرسيتەت ستاتۋسىنا كوتەرىلگەن ءبىلىم وردالارى جالپى رەسەي فەدەراسياسى كولەمىندە تەك تورتەۋ-اق ەكەن دە، قازان ۋنيۆەرسيتەتى سول بىرەگەي تورتتىكتىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
قازان قالاسىندا سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتار قورى نەگىزىنەن لوباچيەۆسكيي كىتاپحاناسىندا ەكەن دەگەندى ەستىگەن ەدىك. سونىمەن، ۋنيۆەرسيتەتتەن سول كىتاپحانا جونىندە سۇراستىردىق. بۇل جەردەن ءبىزدى اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ليەۆ تولستوي اتىنداعى فيلولوگيا جانە مادەني قارىم-قاتىناستار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى جانە ونىڭ ورىنباسارى قابىلداپ، كىتاپحانامەن وزدەرى تەلەفون ارقىلى بايلانىس جاساپ بەردى دە، اق جول تىلەپ شىعارىپ سالدى. وسىدان كەيىن عانا از-كەم كوشە بويىنا كوز جۇگىرتىپ، ورتالىق بازارىنىڭ ماڭىنان وتتىك.
قىمباتشىلىققا قىمسىنبايتىن ەل
قالانىڭ قان بازارىنىڭ قاق ورتاسىندا الىپ شىعىرىق (كولسو) ورنالاسقان. كوشە سونداي رەتتى، ادامدار قاراسى دا مول كورىندى. دەگەنمەن، بۇل قالادا حالىق تىم تىعىز ەمەس. قازان قالاسى جالپى تاتارستان استاناسى بولۋىمەن ءبىر ەرەكشەلەنسە، تاريحي، تۋريستىك قالا رەتىندە ەكى ەرەكشەلەنەدى ەكەن. الگى الىپ شىعىرىقتى وسى ارتىقشىلىقتارىنا قۇرمەت رەتىندە رەسەي فەدەراسياسى سىيعا تارتىپتى. جالپى جەر اۋماعى جاعىنان الەمدە ءبىرىنشى ورىندى ۇستايتىن رەسەيدىڭ جۇزدەگەن قالالارىنىڭ ىشىنەن شىعىرىق تاعۋعا لايىق سانالعان قالالاردىڭ قاتارى سيرەك كورىنەدى. سول سيرەكتەردىڭ ءبىرى وسى – قازان قالاسىنا ۇسىنىلىپتى. ايتەۋىر جول-جونەكەي بازارعا باس سۇققانىمىزدى ايتتىق. ەندەشە قوسا كەتەيىك. جالپى بۇل جەردە زات باعاسى كۇيىپ تۇر. نە العىڭىز كەلەدى. ءبارى ۋداي قىمبات. تەلەفون ءنومىر، تەلەفون اقى، ۇساق-تۇيەك، كەرەك-جاراق، جول اقىسى، ازىق-تۇلىك، جاتارجاي، ت.ب.، ءبارى قىمباتشىلىق. كەيبىر قالالار سەكىلدى جالت-جۇلت ەتىپ، كوزدى ارباپ، القام-سالقام ءىلىنىپ، شاشىلىپ جاتقان بۇيىمدار جوق.
لوباچيەۆسكيي كىتاپحاناسى
اتاعى الىستان ءمالىم بولعان لوباچيەۆسكيي كىتاپحاناسىنا باردىق. تىركەلىپ، وقىرمان بيلەتىمىزدى العان سوڭ، قازاق ەلىنەن الا كەلگەن امانات جانە سالەمدەمە رەتىندە ون شاقتى كىتاپتى جاۋاپتى ادامدارىنا بەرىپ، كىتاپ قورلارىنا قوسۋىن ءوتىنىش ەتتىك. تالابىمىزدى قۋانا قۇپتاعاننان سوڭ، كىتاپحانانىڭ كاتولوگتار بولىمىنە كىرىپ، اڭگىمەمىزدىڭ ءاۋبىسىمىللاسىن وسىندا باستادىق. كىشكەنتاي ساندىقشالارعا رەتتەپ سالىنىپ سارعىش تارتقان تىزىمدىكتەردەن وتكەن-كەتكەنىنىڭ ءىزىن كوزدەگەن كوزقاراقتى كىسى نە سەكىلدى مۇرعاتتاردى تاۋىپ الۋىنا بولادى ەكەن. كۇن ەڭكەيىپ بارا جاتسا دا بىرنەشە ساعات ىشىندە تاپجىلماي وتىرىپ، كوپتەگەن كىتاپتاردى پاراقتاپ شىعۋعا مۇمكىندىك الدىق. كول-كوسىر كونە كىتاپتاردىڭ بۇرقاسىندى عاسىردان امان-ەسەن جەتىپ، قاتتالىپ تۇرعانى كوڭىل كونشىتەردەي.
مۇراعاتتار مۇڭ شەرتىپ تۇر
ەكىنشى كۇنى الدىنداعى ۋادەمىز بويىنشا رەسپۋبليكالىق مۇراعاتحاناعا باردىق. وزگەشە ۇلگىدە كورىنىسى كوز تارتقان قالانىڭ ءبىز ورنالاسقان بولەگى اتاقتى كىرەمىلگە ايعايسالىم جەردە عانا ەكەن. كىتاپحانالار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرگە، ماڭىزدى عىلىمي ورىنلارعا بارۋعا تىم ىڭعايلى، جاقىن ەدى. ءار ورنەگى ءار ءتۇرلى سىر ايتاتىن ۇيلەردى جاعالاپ، مۇناراسى كوككە بوي سوزىپ تۇرعان كىرەمىلگە تارتتىق. ءبىز ىزدەگەن مۇراعاتتار مەكەمەسى، مىنە، وسى اتاقتى قازان كىرەمىلىنىڭ ىشىندە ەكەن. ءبىر كۇن بۇرىن قارسى الىپ العان يلھام گۋسمانوۆيچ ءبىزدى ءوز ارىپتەستەرىمەن تانىستىرىپ، كەرەك دەگەن ماتەريالداردى ەمىن-ەركىن تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى الا بەرۋىمىزگە بولاتىنىن ايتتى. الىستان كەلگەن تۋىستىق سالاۋاتپەن، بىردەن قازاقشا ماتەريال تاۋىپ بەرىڭىز دەپ ءوتىنىشتى كولدەنەڭ تارتا جونەلمەي، الدىمەن تاتار ءتىلىنىڭ تاريحي مۇرالارىنا ۇڭىلگىمىز كەلەتىنىن ايتىپ، قوماقتى قاعازدار الدىردىق.
تالاي عاسىرلار بويى تالقىعا ءتۇسىپ، تاعدىرى تارتىستا وتكەن، تۇلپارلار تۇياعى مەن زەڭبىرەكتەر وعىنان تاپتاۋىر بولان، ەۋروپا مەن ازيا قۇرلىعىنىڭ ارا قاتىناسىندا ماڭىزدى ءبىر نۇكتەگە قونىس تەپكەن قازان قالاسى، مىنە، ءدال وسى مۇراعاتتاردىڭ كۇتىمى مەن تۇپتەلۋىنەن-اق ادامزات رۋحانياتى ءۇشىن تاريحي ماڭىزىن وتەگەن ۇلى شاھار ەكەنىن سەزىندىرەدى سىزگە. مىڭداعان مۇرانى جىپكە تىزگەن مارجانداي ايتۋ مىندەتىمىز ەمەس. دەگەنمەن، ءبىر عانا مىسال الار بولساق، تاتاردىڭ وتكەن عاسىردا وتكەن اتاقتى لينگۆيستى عالىمجان شارافتىڭ قولجازبالارى مەن باسىلىم كورگەن ەڭبەكتەرى قيۋى كەتپەستەن، سياسى وشپەستەن كۇنى كەشەگىدەي قاتتالعان ەكەن. اپالاڭ-توپالاڭ داۋىرلەردەن امان قالعان دۇنيەلەرىنىڭ سانى دا قوماقتى، ساپاسى دا ساپ التىنداي قىمات. اسىرەسە، تاتار باۋىرلاردىڭ ءبىزدى تاڭداندىرعانى – ءبىر مۇرانى مۇراعاتتاپ ساقتاۋداعى جيناقىلىقترى مەن ىزدەگەن ادامعا وڭاي تابىلاتىن قولايلى جۇيەنى جاساۋى بولدى.
قازاقتىڭ قازىناسى قازاندا جاتىر
ءبىزدىڭ وسىدان كەيىنگى بىرنەشە كۇنىمىز وسىنداي سارعىش تارتقان قاعازدار اراسىندا ءوتتى. تاتارستان ۇلتتىق كىتاپحاناسىنا بارىپ، باسشىلىق القالارىمەن تانىستىق. ءبىر قالادا بىرنەشە بولىمشەسى بار ۇلكەن كىتاپ ورداسىنىڭ وقىرمانى بولىپ تىزىمدەلىپ، اكادەميك ر. سىزدىقتىڭ، مارقۇم، پروفوسسەر كوبەي قۇسايىنوۆتىڭ كىتاپتارى باستاعان بىرنەشە كىتاپتى تارتۋ ەتتىك. اراسىندا وسى كىتاپحانالاردىڭ سيرەك كىتاپتار قورىنا كىرۋگە دە مۇمكىندىك الدىق.
بۇل بارىستا اتالعان ورىنداردا توپتالعان كونەتوز قورلاردىڭ ءبىزدى اسەرلەندىرگەن تۇستارى بارشىلىق. ءبارىن وقىرمانمەن ءبولىسۋ ءبىر عانا ساپار ەستەلىگىنىڭ بەلى كوتەرە قومايتىن ۇشان-تەڭىز اڭگىمە. ەمىنىپ وتىرعان وقۋشىعا قىسقا عانا بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەيىك.
بىرىنشىدەن، اتالعان كىتاپحاناداردا كىتاپ قورى شىنىمەن دە مول. التى ميلليوننان استام كىتابىمىز بار دەپ قىزىقتىرعان ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ ءبىر بولىمشەسى ءبىزدى تاڭداي قاقتىرسا، ەندى ءبىر ايتۋعا ايرىقشا تاتيتىن جەرى – قازانداعى كىتاپحانالار ءۇشىن وتكەن عاسىردىڭ باسىنان بەرگى كىتاپتار تۇگەلدەي جاي كاتولوگتار تىزىمىندە بولىپ، ول سيرەك كىتاپتارعا دا، كونە كىتاپتارعا دا جاتپايدى ەكەن. بىزدە وتكەن عاسىردىڭ ورتاشەنىنەن ارعى كىتاپتار كونە كىتاپتار سانالىپ، سيرەك قور قاتارىندا تانىلسا، تاتارستاندا ونداي پاراقتامالار تۇگەلدەي وقىرماندارعا قولجەتىمدى. ىزدەنۋشى كىسى ەسىكتەر مەن تەسىكتەردەن ءوتىپ، ات ارىتىپ، تون توزدىرماي-اق، كەرەگىنە جاراتا الادى ەكەن. ياعني ءسىز وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى تاتارشا، ورىسشا، قازاقشا جازىلعان دۇنيەلەردى شەتىنەن تابا بەرۋىڭىزگە بولادى. 1940-جىلدارعا دەيىنگى قازاق باسىلىمدارىنىڭ سانى دا از ەمەس. اسىرەسە، سوسياليزم مەن كوممۋنيزمنىڭ تۋىن ۇستاعان كىتاپتاردىڭ كەيبىرىنىڭ سول كىتاپحاناعا بارعالى كىتاحاناشىلاردان باسقا ادام پەندەسى قولىنا الماعانى بەلگىلى. ال، XVIII - XIX عاسىرلار مۇرالارى، ودان دا بۇرىنعى سيرەك كەزدەسەتىن مۇرالار عانا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن جەردە. ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ قالعاندا ايتا كەتەيىك، قازىرگە دەيىن قازاق كىتابىنىڭ تۇڭعىشى بولى سانالاتىن «سەيفىل-مالىك» 1807 جىلى ءدال وسى قازاندا باسىلعان. ال، اراعا ءبىرقانشا كىتاپتاردى سالىپ، ءبىر عاسىردان كەيىن ۇلى ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعى دا وسى قازاندا باسىلعانىن جالپى جۇرت بىلەدى. جۇڭگو قازاقتارى جونىنەن تۇڭعىش سانالاتىن اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ «جيھانشا» كىتابى دا 1897 جىلى وسى شارشى عالامعا بەلگىلى شاھاردا باسىلعان ەكەن.
قايران دا مەنىڭ ەدىلىم !
اڭىزى مەن اقيقاتى بىردەي قۇندى بولعان، بۇدان ون التى عاسىر بۇرىن داۋرەندەگەن عۇنداردىڭ كوسەمى – ەدىل (اتتيلا) قاعاننىڭ اتىمەن اتالدى دەيتىن ەۋورپاداعى ەڭ ۇزىن وزەن ەدىل وزەنى (ۆولگا)، مىنە، وسى قازان قالاسىنىڭ ىرگەسىنەن وتەدى. كۇللى ەۋروپانى ات تۇياعىمەن تاپتاپ وتكەن تاريحي تۇلعانىڭ ەسىمىنە لايىق ۇلى داريانىڭ جاعاسىندا قاسقايىپ تۇرعان قازان جارىقتىق تا سان-ساناقسىز قانتوگىستى، قىرعىن شايقاستى باسىنان وتكىزدى. قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىندا، جىراۋلار پوەزيالارىندا كوبىرەك ايتىلاتىن، كوپ تاريحتى كوك يىرىمدەرىنە ءسىڭىرىپ الىپ، باياۋ اعىپ جاتقان داريا شىركىن جايلى ۇزاق-ۇزاق جازۋعا بولار ەدى. وكىنىشى سول، ساياحاتتاپ، سالتانات قۇرىپ بارماعاننان كەيىن، اينالاسى جالعىز جۇما ۋاقىتتا، بابالارىمىزدىڭ قولتاڭباسى قالدى-اۋ دەپ كوبىندە كونە كىتاپتارمەن سىرلاسقان ءبىز جايقالىپ جاتقان جاسىل وزەننىڭ جاعاسىنا بارۋعا مۇرشا تاپپادىق. تەك قانا الىستان كوزايىم بولىپ، كوڭىلىمىزدى سۇلۋلىق پەن ۇلىلىققا سۋراعانداي بولدىق.
پرەزيدەنت وتىراتىن سارايدىڭ توڭىرەگى جىم-جىرت
سوناۋ شىعىستاعى التايدان قازانعا كەلىپ وقىپ جاتقان قاسىمبەك اتتى جىگىتتىڭ ءبىز بارعاننان قايتقانشا كورسەتكەن جاردەمى ەرەكشە بولدى. «يرەك مايدانى» (بىزشە ەركىندىك الاڭى، ءا. ا) اتالاتىن الاڭنىڭ توڭىرەگى تۇگەلدەي ساۋلەتتى قۇرىلىستار. قارسى بەتىندە لەنيننىڭ ەسكەرتكىشى، اينالاسى گۇل-شوپتەرمەن كومكەرىلگەن ەڭسەلى عيماراتقا قاراپ، ءداۋ دە بولسا وسى قالا ءۇشىن ماڭىزى جوعارى ءبىر قۇزىرلى ورگان بولار دەپ تۇسپالداپ تۇرساق، مۇنىمىز تاتارستان پرەزيدەنتى وتىراتىن ورداسى ەكەن. ايتارعا بولماسا قاسىمبەكتىڭ سوزىنە باستابىندا سەنىڭكىرەمەي قالدىم. ءبىر ەلدىڭ باسشىسى جانە ۇلىستىڭ ۇلى اپپاراتتارى تۇراتىن ورىن مۇنداي جەردە بولماس دەيمىن. اينالاسى قورشالماعان. مۇزداي قارۋلانىپ، قورعاپ-قورشاپ جۇرگەن سالداتتار دا كورىنبەيدى. ادامدار مەكتەپكە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەندەي ەمىن-ەركىن. وسى تىنىسى كەڭ تىنىش تىرشىلىكتى ءبىز ءدال سول كۇنى تۇندە تىپتەن كەرەمەت سەزىندىك. تۇنگى قالانى تاماشالاپ جاياۋلاپ كەلە جاتقان قاسىمبەك ەكەۋىمىز ءدال وسى پرەزيدەنت ورداسىنىڭ جانىنان وتتىك. اينالا تاعى دا جىم-جىرت، مۇلگىگەن تىنىشتىق تاڭداندىردى. تەك بىرەن-ساران ادامدار عانا ارلى-بەرى ءوتىپ بارا جاتىر.
مەنى تولقىتقان تاعى ءبىر ۇلى وزەن – قازان وزەنى
زاڭعار كوكپەن تالاسىپ تۇرماسا دا، ساۋلەتتى سالىنعان زاماناۋي قۇرلىستاردان وتكەننەن كەيىن، كەڭ بايتاق جەردى الىپ، كوسىلە اعىپ جاتقان ۇلكەن وزەننىڭ جاعاسىنا جەتتىك. مىنە، بۇل قاسيەتتى قازان وزەنى. تۇنگى كورىنىسى قانداي كەرەمەت ەدى. مەنىڭ اقىن جانىمدى ۇشى-قيىرى جوق سۇلۋلىق تەبىرەنتتى. ميلليوننان استام تۇرعىنى بار، ونسىزدا ساياحاتشىلار اياعى ۇزىلمەيتىن، مىڭ جىلدىق تاريحى بار ءىرى قالانىڭ قاق ورتاسىن جارىپ ءوتىپ، ماڭعاز دا سابىرلى، ەرنەۋى ەش ورتالاماعان كۇيىندە جايقالا كىلكىپ اعىپ جاتىر. وتىزدىڭ بەلىن اسقانشا تالاي ەل، تالاي جەردى كوردىك. ءبىراق، ءبىز كورگەن قالالاردىڭ ىرگەسىندەگى وزەندەر تارتىلىپ قالاتىن. ءيا، سۋى لاستانىپ كەتەتىن. بولماسا ارناسى باسقا جاققا بۇرىلىپ، ايباتى قايتىپ، ايبىنى شوگىپ كەتەتىن. ال، ارعى بەتىنە ارەڭ كوز جەتەتىن ارنالى داريا سىرىن بىلدىرمەگەن، سىنىن تۇسىرمەگەن كۇيىندە كوڭىل كوكجيەگىمنەن ولەڭ بولىپ تولقىدى. سۇلۋ قالا، سىرلى داريا، سۋسىپ اققان سۋ دىبىسى جۇرەكتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە جاتقان اساۋ ءبىر شابىتتى قوزعادى-اۋ.
قازان
سالقىن ءتۇن، Cاقتان قالعان قالا ايباتتى،
Cانامدا ساپىرىلىپ سان وي جاتتى.
تاريحى تاستان بەرىك تاتارستان،
تانىتىپ جاتقانداي-اق بار ايباتتى.
قازاننىڭ كارى وزەنى كىلكىپ اعىپ،
جۇرەگىمدى تولقىتتى ءۇن شىعارىپ.
قازان ايى، قازاننىڭ ىزعىرىعى،
سىناپ جاتىر بەتىمنەن ءشىمشىپ الىپ.
قازاننىڭ قاراپ تۇرسام تولقىنىنا،
جاعادا جىمىڭدايدى مول شۇعىلا.
شىركىن-اي، مىناۋ شەكسىز سۇلۋلىقتى،
قىسىپ اپ اكەتەر مە ەم قولتىعىما.
ويپاڭ-تويپاڭ وي السام وسى ايماقتان،
تەڭسەلىپ تاۋ، تەبىرەنىپ بوسايدى اسپان.
وسى قازان ەدى عوي باياعىدا،
قازاق، نوعاي، تاتارىم ات ويناتقان.
الىپ وزەن، اق قالا، نە كورمەدىڭ،
كونەرمەدىڭ، جاۋلىققا كونەر مە ەدىڭ؟
سۇڭقارىمدى تورىڭە قوندىرار ەم،
تۇلپارىم سۇرىنبەسە ەگەر مەنىڭ.
ەدىلگە قازان كەلىپ قوسىلادى،
بارادى بال تولقىننىڭ جوسىپ ءانى.
تاتار تۋىن شانشىعان جوتالاردىڭ
تارتا بەردى جانىمدى توپىراعى.
جاعانى ءسۇيدى تولقىن جالى قىسقا،
سابىرلى، مىنەزى جوق الىپ ۇشپا.
بۇيرا اعىس بۇيرەگىمدى بۇرا بەرىپ،
سەن دە ەندى اينالارسىڭ ساعىنىشقا.
نوعايلىنى نوبايلاپ اق تۋ العان،
سارايشىقتى تاپتىم مەن اق مۇناردان.
اق قىلىشى احينا جارق-جۇرق ەتىپ،
ەدىل بابام بۇل سۋدان ات سۋارعان.
ەدىلدىڭ ارعى جاعى، بەرگى جاعى،
ەكىگە ايىرىلعاندا ەل جىلادى.
قىلشىعى قيسايماعان مۇراعاتتار،
اداسقاق تاريحتى جەر قىلادى.
ۇلى اڭىزدار ورداسى وسى قالا،
عاسىردىڭ سوڭى – دۋمان، باسى – نالا .
قازان – داريا، شىقپاسام ۇمىتىڭنەن،
ءۇنسىز عانا وتىنەم، عافۋانا!
(قىسقارتىپ الدىق)
تۋىستاس تۇركىلەر باس قوسقان كونفەرەنسيالار
اتتام جەرى كونەنىڭ جىرىن ايتا جونەلەتىن قازان قالاسىندا وسىلايشا ءتورت كۇندى ارتقا تاستادىق. ەندى ءبىز رەسمي ءىسساپارىمىزدىڭ ماڭىزدى تاراۋلارى سانالاتىن بىرنەشە كونفەرەنسياعا قاتىسامىز. ەلباسىمىزدىڭ باستاۋىمەن قولعا الىنىپ جاتقان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ۇلى ىسىندە كوبىرەك تىلگە تيەك ەتىلەتىن «ۇلتتىق كودتى» كوپ جاعدايدا كەشەگى تاريحىمىزدان، كەشەگى الاش مۇرالارىنان، وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى مۇراعاتتاردان ىزدەپ تابۋعا بولادى دەپ قارايتىن جۇبايەۆا ورىناي اپايىم ەكەۋىمىز اينالاسى ءتورت كۇننىڭ كوپ ساعاتتارىن سونداي قۇندى دەرەكتەردى قاراستىرۋعا جۇمساپ، قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتىپ جاتقان كەيبىر ءىس-شارالارعا قاتىسا الماعان ەدىك. ونداي ماڭىزدى باسقوسۋلارعا جوعارىدا اتتارى اتاپ وتىلگەن قايىربەك، الماس، سەرىك اعالارىمىز قاتىسىپ كەلىپ، وزگەشە اسەرلەرىن ايتىسىپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريتىن. «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەگەندەي، 15 قازان كۇنى قىزىقتى دا اسەرلى ساتتەردىڭ (دۇيسەنبى) كۋاگەرى بولدىق.
كوڭىل قورجىنىمىزدى توعايتقان توپتىق جۇزدەسۋ
«XXI عاسىرداعى فيلولوگيا جانە ونەر ءىلىمى» اتتى جاستاردىڭ ەكىنشى كەزەكتى حالىقارالىق مەكتەبى تاتارستان رەسپۋبليكالىق عىلىم اكادەمياسى، ع.يبراگيموۆ اتىنداعى تىل-ادەبيەت، ونەر ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىندا شىمىلدىعىن اشتى. حالىقارالىق عىلىمي تالقى جينالىسقا جينالعان قاۋىمنىڭ قارسى قالىڭ بولدى. جينالىس الدىندا تاتاردىڭ نەبىر قاسقا مەن جايساڭدارىمەن تانىستىق. ءبارى دە قاۋدىراقتاپ قازاعىم دەسىپ قۇشاق جايىپ جاتىر. ءبىر اۋىلدان ءبىر اۋىلىمىزعا كەلگەندەي كەرەمەت ءبىر كوڭىل كۇيمەن، سالتاناتتى شارانىڭ باستالۋىنا كۋا بولدىق. عىلىمعا ەسەلى ەڭبەكتەرى سىڭگەن بىرنەشە اقساقالدارىنا التىننان توسبەلگى تاققاننان كەيىن ۇزىننان ۇزاق قۇتتىقتاۋلار بولعان جوق، بىردەن عىلىمي وتىرىس باستالىپ كەتتى. تۋىستاس جۇرتتاردان: قازاقستان، ازەربايجان، وزبەكستان، قاراقالپاقستان، باشقۇرت ەلىنەن كەلگەن عالىمدار سالماقتى وي، سارابدال پىكىر ايتىپ، بايىپتى باياندامالارىن جاسادى. مىنبەردە سويلەنگەن ءاربىر قىمباتتى ءسوزدى تىزبەلەپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، تۇرىك تىلدەرى مەن مادەنيەتىنىڭ تۇرتكىلىكتى تۇيتكىلدەرى ءسوز بولدى. قازاقستاننان كەلگەن عالىمداردان قايىربەك كەمەڭگەر مەن ورىناي جۇبايەۆا باي مازمۇندى تەرەڭ تاقىرىپتاردى اشىپ، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان جينالعان يگى-جاقسىلاردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. بايانداماشىلار ءوزىنىڭ تۋعان تىلىندە دە، ورىس تىلىندە دە سوزدەرىن جەتكىزدى. تاتارستاندا بۇگىنگى عالامنىڭ ۇردىسىنە اينالعان «قوس تىلدىلىكتىڭ» كورىنىسىن تولىقتاي سەزىنە الاسىز. كوشەدەن كەزىككەن ءاربىر تاتار ورىسشا سۇراساڭىز ورىسشا، قازاقشا سۇراساڭىز تاتارشا ەش بوگەلمەستەن سويلەسە كەتەدى.
تۇسكى ۇزىلىستە كەڭ داستارقان جايىپ شاي قۇيدى. الماتى مەن استاناعا تالاي رەت ساپاردىڭ ءساتى تۇسكەن اق باس عالىمدار قازاقتارمەن قالجىڭداسىپ، قاۋىمداسىپ، مارە-سارە بولىسىپ قالدى. ازلىمەن، ءادىپتى اڭگىمەمەن ءسانى كەلگەن ساليقالى شاعىن شاي ۇستىندە دە ەستەن كەتپەس ەستەمەلەر كوپ-اق. تاتاردىڭ اتاقتى اقىنى، قالامگەر ءراديف گاتاش بىزگە كىتابىن سىيلادى. قاسيەتتى ءدامنىڭ، ءقادىرلى جۇرتتىڭ قۇرمەتىنە ارناپ، سياسى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن «تۋىس» دەگەن ولەڭىمدى وقىپ بەردىم.
ماعجان جىرىنىڭ مايىن تامىزعان
تۇستەن كەيىن «تاتار-قازاق ادەبي بايلانىسى ءھام ماعجان جۇمابايەۆ شىعارماشىلىعى» اتتى كونفەرەنسيا ءوتتى. ماعجان اتى اتالعان جەردە كولەمدى زالعا جينالعان قاۋىم تىپتەن مولايىپ كەتكەندەي. تاتارستاندا تۇراتىن قازاق ەلشىلىگىنەن وكىل قاتىستى جانە قازاندا وقىپ جاتقان قازاق ستۋدەنتتەرمەن قاۋمالاعان جۇرتتىڭ قاراسى كوبەيە ءتۇستى. قازاقتىڭ زاڭعار اقىنى ماعجاندى تۋىستاس تۇرىكتەر قانشالىقتى بىلەدى ەكەن دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن تابار ءسات تۋعاندا جالپى جينالىستىڭ ءار مينۋتىن جىبەرمەي، ايتىلعان ءاربىر ءسوزدى زەر سالا تىڭدادىق. ازەربايجاننان كەلگەن اتاقتى ادەبيەتشى ر.اسكەر ءوزىنىڭ بايانداماسىندا ماعجانعا عانا ءتان، وزگە اقىندار بارا بەرمەگەن تاقىرىپتار جونىندە كوكەيگە قونىمدى پىكىرلەرىن جەتكىزدى. ءوزى ازەريشەگە اۋدارعان ماعجان شىعارمالارىنان وقىدى.
تەكتى تۇلپاردىڭ بۇگىنگە جەتكەن تۇياعى، تەگىنە تارتىپ تۋعان قايىربەك كەمەڭگەر، شىننىڭ ءجۇزىن جارقىلداتىپ، شىپ-شىرعاسىن شىعارماي، اساۋ شابىتپەن، تياناقتى ويعا توقتالىپ، تولعاقتى تۇيىندەرمەن تانىستىرىپ، كەڭىرەك كوسىلدى. الاش تاقىرىبىنا ءبىر كىسىدەي ءۇڭىلىپ ۇلگىرگەن كەمەڭگەر شوبەرەسى مارقاسقا ماعجاننىڭ وزگەدەن بولەك ءومىرى مەن ونەگە تۇنعان ونەرى تۋرالى تىڭ دەرەك، تىڭعىلىقتى تۇجىرىمدار ايتتى. ماعجانىڭ ومىرىندە شىققان ءۇش كىتابىنىڭ ەكەۋى بىردەي وسى قازان قالاسىندا شىققانىن دا القالى الەۋمەتكە ءتۇسىندىردى.
ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «پەداگوگيكا» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىنە لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان تالداۋ جاساعان و.جۇبايەۆا اتالىپ وتىرعان التىنعا بەرگىسىز وقۋلىقتىڭ ىشىندە تۇنىپ تۇرعان، بۇگىنگى عالىمدار كوگنيتيۆتى لينگۆيستيكا اتاپ جۇرگەن ەلەمەتنتتەردى ەكشەپ كورسەتتى.
ماعجان ولەڭدەرىن تاتارشا سويلەتكەن بەلگىلى اقىن ءراديف گاتاش «ماعجاننىڭ مۋزاسى» اتتى بايانداماسىندا ايتۋلى اقىن شىعارماشىلىعى تۋرالى ەشكىمنىڭ ويىنا كىرمەگەن تۇستارىن تىلگە تيەك ەتىپ، تىڭنان سۇرەن سالدى. اقىننىڭ جانى جىر بولسا، جىردى شاقىراتىن مۋزا ەكەنىن، ماعجاننىڭ مۋزاسى ارقادا ەمەس الىستاعى تاتار ەلىندە بولدى دەگەن ويلارىن وراعىتىپ جەتكىزدى.
قوڭىر دومبىراسىن كوتەرە كەلگەن ونەرتانۋشى، ءانشى، «استانا مادەنيەتى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى وسپان سەرىك «ماعجان – ليريك اقىن» اتتى بايانداماسىن جاساپ، اراسىندا ماعجان ولەڭدەرىن مامىرلاتىپ ورىنداپ بەردى. بۇل تۇستا بىرىنەن-بىرى وتكەن ساپ التىنداي جاۋھار سوزدەرگە ارقاسى قوزىپ وتىرعان شارشى توپ سەكەڭدى دۋ قول شاپالاقپەن جەلپىندىردى.
مۇقاعاليدى اۋدارعان ميننۋللين
اقىننىڭ اقىنى اتالعان جۇمابايەۆ تۋرالى ايتىلعان القاۋ، جازىلعان تەرەڭ زەرتتەۋلەردىڭ بىرنەشەۋى ءوز كەزەگىن الىپ بولعاننان كەيىن، وتىرعان جۇرتتى ايرىقشا تەبىرەنتكەن تاتاردىڭ حالىق اقىنى، جازۋشى روبەرت ميننۋللين مىرزانىڭ بايانداماسى بولدى.
سەزنەڭ حاكتا نيكتەر بيك ەش ۋيلىيم،
بيك ەش ۋكىيم سەزنە، اكىننارىم، -
بيك بورىنگى ءھام بيك الىستاگى
اركاداشلارىم ءھام ياكىننارىم!
ۋل ياكىنلىك كيلا ەراكلاردان،
ۋل ۋرتاكلىك كيلا گاسىرلاردان...
بەزنەڭ ۋرتاك تاريحىبىز بيت ۋل
اسىللاردان اسىل، اسىللاردان...
ۋردالارنىڭ التىن داۆەرلارەن،
دانلى دالالارنىڭ داۆىللارىن،
تاريح بيتلارەنەڭ اۆىرلارىن
بەرگا كيچتەك، توركي باۋىرلارىم!
اجارىنان ادامدىق پەن بىلىمدىلىك، جىلىلىق پەن جاقىندىق ەسىپ تۇرعان اقىن تاتار تىلىندە مامىرلاتىپ، قوڭىرلاتىپ، «كازاك اكىننارىنا» اتتى وسى ولەڭىن (ءاسىلى ونشاقتى شۋماق) وقىعاندا، زالداعى قاۋىم سىلتىدەي تىنىپ وتىرىپ تىڭدادى. قازاقتى جانە قازاق اقىندارىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن، سوناۋ عاسىرلاردىڭ ارعى جاعىندا قالىپ بارا جاتقان قانداستىقتى ولەڭدەرىنىڭ ءار تارماعىنا سىيدىرىپ جۇرگەن تاتاردىڭ سۇيىكتى شايىرى وسى مينۋتتاردا وندا وتىرعان قازاقتاردىڭ كوزدەرىنە جاس لىقسىتتى. «مەن ءسوزىمدى الىستان كەلگەن، ماعجاندى تۋعان قازاق باۋىرلارىما ارناعان جىرىممەن باستاپ، ارى قاراي ماعجان مەن مۇقاعاليداعى ۇندەستىك اتتى باياندامامدى جاسايمىن» دەگەن مينۋللين ءبىزدى مويىنداتتى. ماعجاندى عانا ەمەس، مۇقاعاليدى دا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن وقىعان عالىم، قازاق پوەزياسىنىڭ، قازاقتىڭ كورنەكتى اقىندارىنىڭ ماڭدايىن تاتار دالاسى مەن رەسەي جەرىندە جارقىراتىپ-اق ءجۇر ەكەن. اسىرەسە، روبەكەڭ ماعجاننىڭ ءومىرى مەن ءمۇقاعاليدىڭ ومىرىندەگى، ونەر جولىنداعى، جازعان جىرى، تارتقان تاۋقىمەتتەرىن وتە كەرەمەت سالىستىرىپ كورسەتتى. ەكى ءداۋىردىڭ سەركەسى بولعان ەكى اقىننىڭ ەكەۋى دە 45 جاسىندا باقيلىق بولۋى، ەكەۋىنىڭ دە سابيلەرى شەتىنەپ، ولمەس جىرلارىنا اينالۋى، ەل مەن جەرگە سىيماي، عالام قوزعالىسىنان اسىپ ءتۇسىپ، سۇراپىل تۋىندىلار قالدىرعان تۇستارىن، وزگە دە ساباقتاستىقتارىن اينا-قاتەسىز كورسەتىپ بەرگەندە ءدان ريزا بولدىق. ماعجاننىىڭ ولەڭدەرىنەن دە ءبىرقانشاسىن تاتارشاعا اۋدارعان اقىن، ەندى، مىنە، مىنبەردە مۇقاعاليدان ءوزى اۋدارعان «مەن دە ادام بالاسى» اتتى ولەڭدەر جيناعىنان «فاريزا» باستاعان بىرنەشە ولەڭ وقىدى. مۇقاڭنىڭ ءۇنىن، مۇقاڭنىڭ مۇڭىن ءبىز تاتار تىلىندە تۇپ-تۇنىق ءتۇسىنىپ وتىرمىز. «ءومىر ماعان مۇقاعاليداي اقىن وتكەنىن ءبىلدىردى. ەگەر مەن مۇقاڭدى وقىماعان بولسام، وندا ءومىرىمنىڭ ماعىناسى ماردىمسىز بولار ەدى. ورتامىزداعى وسپان سەرىك باۋىرىم مۇقاڭنىڭ «ءسابي بولعىم كەلەدى» اتتى ولەڭىن اندەتىپ، ورىنداپ بەرسىن»-دەدى. «مۇندا ايتپاعان ولەڭدى قايدا ايتامىز» دەگەندەي ءانشى دە مىناۋ الاشتىڭ اتى وزىپ، اقىننىڭ ارۋاعى ريزا بولعان توپتى جيىندا كومەيىن ىرىكپەدى. سازى بولەك سارى دومبىراعا ەرىپ، اسەم ءان جۇيتكىدى-اي كەلىپ..«ءسابي بولعىم كەلەدى-اۋ، ءسابي بولعىم»....
قيىرداعى قازان قالاسىندا قاۋمالاعان توپ ورتاسىندا بالاشا قۋانىپ جۇرگەن ءبىز ەندى مەرەيىمىزدى ءوسىرىپ، مەيىرىمىن توككەن تاتار زيالىلارىنا تىپتەن ريزا بولدىق. ارينە، بابالار ارمانى باعىزىنىڭ ەلىندە وركەنىن جايىپ، ارىسىن ايتساق ادامزاتتىڭ، بەرىسىن ايتساق التى الاشتىڭ اتاقتى ماعجانىن، مۇزبالاق اقىن مۇقاعاليدى توبەلەرىنە كوتەرىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ دە توبەمىز كوككە جەتتى. ەرىمىزدىڭ داڭقىن اسپانداتقان ەكى اقىنعا قول بەرىپ العىس ايتتىق. قولتاڭباسىن قويدىپ كىتاپتارىن بەردى. ر.مينۋللين تەك ماحاڭ مەن مۇقاڭدى ەمەس، باسقا دا قازاق اقىندارىن وقىپ، اۋدارىپ جۇرگەن سياقتى. ن.ورازاليننىڭ دا ءبىر جيناعىن اۋدارىپ، باسپادان شىعارىپتى. ماعجاننىڭ ومىرشەڭ ماڭماڭگەر شىعارماشىلىعى جايلى قازان قالاسىندا بولعان سۇبەلى ءسوز جينالىسىنان كەيىن ايرىقشا قۋاتتانىپ، قۋانىشىمىزدى باسا الماعان كۇيدە العىس ايتىپ تاراستىق.
قازان كىرەمىلىنەن ءبىر دەرەك
باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇگىندە جەگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ ءوزى ءبىر ميلليوننان اساتىن قازان قالاسىنىڭ ءار اتتام جەرى تاريحي ەسكەرتكىش ىسپەتتى. ءار كوشەسىنەن تۋريستەردىڭ اياعى ۇزىلمەيتىن شۋاقتى شاھارداعى تاريحي ورىنداردى ءبىر ساپار ەستەلىگىندە تۇگەندەپ شىعۋ قيىن. دەسەدە، وقىرمانعا قازانداعى كىرەمىل جونىندە بىرەر دەرەك ايتا كەتۋدىڭ ءجونى كەلىپ تۇرعان سەكىلدى. كىرەمىل ىشكى قورعان دەگەن ءسوز. التىن وردا داۋىرىندە، ودان بۇرىن جانە كەيىن قازاق دالاسىندا دا قالا وركەنيەتى بار جەرلەردىڭ كوبىندە وسىنداي كىرەمىلدەر بولعان. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جەتكەن كۇيدىرىلگەن قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان جوعارى ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇلگىسى ماسكەۋ كرەملى. قازاقستانداعى اتىراۋ قالاسىنان 40 شاقىرىم جەردەگى، ورتاعاسىرلىق سارايشىق قالاسىنىڭ ورنىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە بۇگىنگى ماسكەۋ كرەملىنە وتە ۇقساس ارحيتەكتۋرالىق وبەكت تابىلعان. عالىمدار 13 عاسىردا ىرگەسى قالانعان وسىناۋ كونە جادىگەردىڭ قۇرىلىمى ماسكەۋ كرەملىنىڭ نۇسقاسىنا ۇلگى رەتىندە پايدالانىلعان دەگەن پىكىردى قۋاتتايدى[1].
قازان كىرەمىلى مەن قازان قالاسىنىڭ تاريحىنا ءۇڭىلۋ ءۇشىن اتتاپ وتۋگە بولمايتىن ءبىر تاريح–قازان حاندىعىنىڭ تاريحى.
[1]ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت
قازان حاندىعى – التىن وردانىڭ ىدىراۋى ناتيجەسىندە ەدىل – كاما بۇلعارلارىنىڭ اۋماعىندا قۇرىلعان (1438 – 1552) مەملەكەت.
وعان قازان تاتارلارى (ەدىل بۇلعارلارىنىڭ ۇرپاعى)، مارييلەر، چۋۆاشتار، ۋدمۋرتتار، سونىمەن بىرگە ءىشىنارا موردۆالار مەن باشقۇرتتار كىرگەن. استاناسى – قازان قالاسى قازان حاندارى اۋلەتىنىڭ العاشقى وكىلى – التىن
