قازاقستانداعى دەموگرافيالىق احۋالدى جاقسارتۋ ءۇشىن 2017-2021 جىلدارعا ارنالعان كوشى-قون تۇجىرىمداماسى قابىلدانعان ەدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلدان بەرى كوشى-قون ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلەدى.

وسىدان ون سەگىز جىل بۇرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ №1346 قاۋلىسىمەن كوشى-قون ساياساتىندا كوپتەگەن ستراتەگيالىق قۇجاتتار قولدانىسقا ەنگىزىلدى. مۇنداعى ەڭ باستى ماقسات – ەلىمىزدىڭ بىرنەشە سالاسىن قاتار دامىتۋ. ونىڭ ىشىندە دەموگرافيا، ەكونوميكا، قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى.

قۇجاتتا ەلباسىنىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جولداۋىندا ايتىلعان ماسەلەلەر مەن ونىڭ شەشۋ جولدارى، ەلباسىنىڭ ءبىرقاتار تاپسىرماسى مەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى ۋاقىتقا ارنالعان تۇراقتى دامۋ جوسپارى كىرىستىرىلدى.

ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەندەي، قازاقستان كوشى-قون ساياساتىن تاۋەلسىزدىك العان جىلدان بەرى جۇرگىزىپ كەلەدى. مۇنداعى ەڭ باستى ماقسات – الەم بويىنشا ءتۇرلى تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى اتامەكەنىنەن جىراققا كەتكەن ەتنيكالىق قازاقتاردى ەلگە ورالۋعا ىنتالاندىرۋ. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلدان بەرى كوشى-قون ساياساتىنىڭ ارقاسىندا دەموگرافياداعى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرا ءبىلدى. قازاقستانعا ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارعان ەتنيكالىق قانداستاردىڭ كوبى جۇڭگو، وزبەكستان، موڭعوليا مەن رەسەيدەن كەلگەن. تاريحي وتانىنا ورالىپ جاتقان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ لەگى ءالى دە تولاستار ەمەس. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى كوشى-قون ساياساتى وسى قالىپپەن كەتەر بولسا، الەم بويىنشا تارىداي شاشىلعان قانداستارىمىزدى ەلگە ورالۋعا ىنتالاندىرۋ وڭايعا سوقپاق. كوشى-قون ساياساتى جىلدان-جىلعا جەتىلدىرىلىپ، ەتنيكالىق قازاقتارعا قۇجات راسىمدەۋ، ازاماتتىق، ىقتيار حات الۋ، تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ، ءۇي ساتىپ الۋ، جاڭا ورتاعا ءسىڭىسۋ، بالالاردىڭ مەكتەپتە، ەرەسەكتەردىڭ جوعارى وقۋ ورنىندا وقۋ سەكىلدى ماسەلەلەر جان-جاقتى قاراستىرىلىپ، كەمشىن تۇستارىن وڭتايلاندىرۋ جۇمىستارى ۇزدىكسىز جاسالىپ جاتىر.

قازاقستانعا لەك-لەگىمەن كوشىپ كەلىپ جاتقان ەتنيكالىق قازاقتار وڭتۇستىك وڭىرلەرگە كوپتەپ قونىستاندى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىندا قازاقتاردىڭ سانىن ارتتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا  وڭتۇستىك تۇرعىندارىن سولتۇستىك ايماقتارعا كوشۋگە ىنتالاندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ول ءۇشىن ءتۇرلى باعدارلامالاردا قولدانىلىپ كەلەدى. ماسەلەن، «سەرپىن-2050» باعدارلاماسى. اتالعان باعدارلاما ارقىلى جاستار پاۆلودار، پەتروپاۆلداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنا گرانتقا ءتۇسىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋدا.

ەتنيكالىق قازاقتاردى قونىستاندىرۋ كەزىندە بىرنەشە فاكتور ەسەپكە الىنادى. ونىڭ ءبىرى - قازاقستان وڭىرلەرىندەگى ەڭبەك رەسۋرستارىنا دەگەن سۇرانىستى ەسكەرۋ.

قازاقستانداعى كوشى-قون ساياساتىنىڭ وزىق تۇسى – ەتنيكالىق قازاقتاردى ەلگە الىپ كەلگەننەن كەيىن دە ولاردىڭ قۇجات جۇزىندە دە، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا قازاقستان ازاماتى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ، جاعداي جاساۋ. ماسەلەن، مەملەكەت ەسەبىنەن باسپانا بەرۋ، قونىس اۋدارۋعا سۋبسيديا دەگەن سەكىلدى.

كوشى-قون ساياساتى دەگەن دە تەك شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردى تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارۋعا ىنتالاندىرۋ عانا ەمەس، اۋىلدى ايماقتارعا جاس مامانداردى تارتۋ ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. قازاقستاندا «ديپلوممەن اۋىلعا» جوباسى ىسكە قوسىلدى. وقۋ ورنىن بىتىرگەن مامان اۋىلعا جىبەرىلەدى. ءقازىر اتالمىش جوبا ارقىلى اۋىلعا قونىس اۋدارىپ، اۋىلداعى ءبىلىم، اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتىپ، كوركەيتىپ جۇرگەندەر بارشىلىق.

2015 جىلى قازاقستاننىڭ كوشى-قون تۋرالى زاڭىنا العاش رەت تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزىلگەن ەدى.

ءار ەل ءوز دەموگرافيالىق احۋالىن، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ءوز كوشى-قون پروسەسىنىڭ مودەلىن ۇسىنادى. وسى رەتتە شەتەل تاجىريبەسىن ەسكەرمەسە بولمايدى.

وركەنيەتتى ەۋروپا ەلدەرىندە رەپاترياسيالىق ساياسات مودەلى بىرنەشە مىڭداعان ادامدى ەلدە قابىلداۋعا باعىتتالعان كۆوتا بولەدى. ماسەلەن، گەرمانيادا كوشىپ كەلۋشىلەرگە 100 مىڭ كۆوتا بولەدى. گەرمانيادا ەتنيكالىق نەمىستەردى قابىلداعاندا ولارعا بىرنەشە تالاپتار قويدى. ياعني، گەرمانيادا تۇرعىسى كەلەتىندەر نەمىس ءتىلىن ءبىلۋ، مادەنيەتىمەن جاقىن تانىس بولۋ، ءداستۇرىن ءبىلۋ تالاپتارى قويىلادى.

الىسقا بارماي-اق كورشى رەسەيدى الاتىن بولساق، وندا ەتنيكالىق ورىستارعا مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە، ورتا جانە كاسىبي ءبىلىم بەرۋ، الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن جاقسارتۋدان تۇراتىن جاردەماقى پاكەتىن ۇسىنادى.

ال يزرايلدە ەتنيكالىق ەۆرەيلەرگە تۇرعىن ءۇيدى جالعا الۋ، كۇندەلىكتى كەتەتىن شىعىندى وتەۋ مەن ءيۆريتتى ۇيرەنۋگە جاعداي جاسالادى جانە ەتنيكالىق ەۆرەيلەر شەكارادان وتكەننەن كەيىن بىردەن يزرايلدىڭ ازاماتتىعىن الادى.

قازاقستاندا دا كوشى-قون ماسەلەسى مىقتاپ قولعا الىنىپ، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ازاماتتىق الۋ جولدارى بارىنشا جەڭىلدەتىلىپ كەلەدى.

قازاقستانداعى كوشى-قون ماسەلەسىنە سايكەس، ەلگە قونىس اۋدارىپ جاتقانداردى شىعۋ تەگى، تۇرمىس دەڭگەيى، ءدىنى، ءدىلى بويىنشا شەتتەۋ مەن قورلاۋعا جول بەرمەۋدى دە كوزدەيدى. وسىلايشا، ەتنيكالىق قازاقتارعا تەك ماتەريالدىق قانا ەمەس، مورالدىق تا قولداۋ كورسەتىلىپ جاتىر.

التىنگۇل ءومىرزاقوۆا