1980-جىلدارى بۇرىنعى كەڭەس وداعىندا وقىمىستى-گەولوگتار جەردى 12 شاقىرىم تەرەڭدىككە دەيىن بۇرعىلاپ، توزاقتىڭ تۋرا ۇستىنەن تۇسكەنى تۋرالى بىلەتىن بولارسىز. كەڭەستىك بۇرعىشىلار سكۆاجيناعا ميكروفون بايلاپ ءتۇسىرىپ، توزاقى بولعان ميلليونداعان ادامداردىڭ قورقىنىشتى داۋىستارىن جازىپ العان. بۇل دىبىس-جازبانى ينتەرنەتتەن ءوز قۇلاعىڭىزبەن ەستۋگە بولادى. بۇرعىشىلاردىڭ جەتى قات جەر استىنان جازىپ العان داۋىسىنان شىنىمەن دە ميلليونداعان ادامداردىڭ قينالا شىڭعىرىپ، شۋلاسىپ جاتقانىن تاپ-تازا ەستيسىز. ەرىكسىز دەنەڭىز تۇرشىگەدى.
جەر استىنان جەتكەن بۇل داۋىستىڭ قانداي قۇپياسى بار، شىندىق پا، الدە جاي اڭىز با؟ جۇرتتى الى-كۇنگە دەيىن ۋلاتىپ-شۋلاتقان اۋديوجازبانىڭ شىندىق، نە جاساندى ەكەنىن ءوز ۋاقىتىندا جوققا شىعارىپ، رەسمي تۇردە ءۇن قاتقان ەشكىم بولماعان. ودان بەرى دە وتىز جىلعا تاياۋ ۋاقىت ءوتىپ كەتتى.
تاريحتا بۇل قۇپيا داۋىس تۋراسىندا جازعانداردىڭ ءبارى جوبانىڭ جەتەكشىسى دميتريي اززاكوۆ دەگەنگە سىلتەمە جاسايدى. اززاكوۆ بىلاي دەپتى: «كوممۋنيست رەتىندە مەن بيبلياعا سەنبەيمىن، ءبىراق وقىمىستى عالىم رەتىندە ەندى توزاقتىڭ بار ەكەنىنە يمانداي سەنەتىن بولدىم. ءبىز ەستىگەنىمىز بەن كورگەنىمىزدى ايتىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا توزاققا تۋرا تۇسەتىن جولدى بۇرعىلاعانىمىزعا اسا سەنىمدىمىز». بۇل ەسىم العاش 1989 جىلى باسپا ءسوز بەتىنە شىقتى. ياعني فينليانديادا شىعاتىن جاستار گازەتىندە سول كەزدە جازىلعانداي، سسرو-دا باتىس ءسىبىردى بۇرعىلاۋ كەزىندە 14،4 شاقىرىم تەرەڭدىككە جەتكەن كەڭەستىك گەولوگتار كەنەت بۇرعىنىڭ ۇڭگىرگە نەمەسە بوس كەڭىستىككە تاپ بولعانىن بايقايدى. گەولوگتاردىڭ ەشقايسىسى دا مۇنداي تەرەڭدىكتە بوس كەڭىستىك بولادى دەپ ويلاماعان. ءسويتىپ، ۇڭعىمادان بۇرعىنى ارنايى كرانمەن 70 ساعات ىشىندە سۋىرعاندا، تەرەڭدىكتە قاتتى جارىلىس بولعانداي، وتتى جالىن سىرتقا لاپ ەتەدى. تۋرا بۇرعىمەن بىرگە ءتىسى اقسيعان، تىرناعى تاربيعان، ۇلكەن ىزالى كوزدى ماقۇلىق ەرە شىعىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا عايىپ بولعانداي. تۋرا سول كەزدە وقيعا ورنىندا بولعاندار ونى سولاي ەلەستەتەدى. جۇمىسشىلار مەن ينجەنەرلەردىڭ كوبىسى زارەسى ۇشقاننان تۇرا-تۇرا قاشادى. بۇرعىشىلار بۇل نارسەنى ودان ءارى زەرتتەمەك بولىپ، ليتوسفەرلى پليتالاردىڭ قوزعالىسىن جازىپ الۋعا ارنالعان ميكروفوندى سكۆاجيناعا تۇسىرگەندە… قينالىپ شىڭعىرعان ادامداردىڭ داۋىستارىن ەستيدى. «العاشىندا ءبىز بۇل داۋىستى بۇرعىلاۋ قوندىرعىسىنان شىعىپ جاتقان بولار دەستىك، ءبىراق تىڭعىلىقتى تەكسەرگەنىمىزدە شىنىمەن كۇدىگىمىز راستالدى. بۇل ءبىر عانا ادامنىڭ شىڭعىرعان داۋسى ەمەس. جۇزدەگەن ميلليون ادامنىڭ ءۇنى. باقىتىمىزعا وراي، ءبىز بۇل قورقىنىشتى داۋىستى ماگنيتوفون لەنتاسىنا جازىپ الدىق»،– دەيدى اززاكوۆ.
اززاكوۆ دەگەننىڭ كىم ەكەنىڭ زەرتتەۋشىلەر ءالى كۇنگە دەيىن تاپپاعان. اىزعا اينالىپ كەتكەن بۇل ماقالانى فيندەر گازەتكە 1-ساۋىردەگى ءازىل كۇنىنە ورايلاستىرىپ سالعان ەكەن. ارى قاراي الەمگە بىردەن قاۋلاپ تاراپ كەتكەن. فين گازەتىنە شىققان بۇل ماقالانى كەزىندە سسرو-نىڭ بارلىق گازەتى جارىسا باستى دەۋگە بولادى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا بۇل وقيعانى امەريكا تەلەكومپانيالارىنان باستاپ، شەت ەلدىڭ بارلىق اقپارات قۇرالدارى «ورىستار توزاقتان مالعۇندى بوساتىپ جىبەردى» دەپ شۋلاتتى. سولاردىڭ بىرىندە كەڭەس بۇرعىلاۋشىلارىمەن بىرگە شەت ەلدىك ازاماتتاردىڭ بولعاندىعى ايتىلادى. ولار كەيىننەن ءوز ومىرلەرى ءۇشىن قورقىپ، تىعىلىپ جۇرگەنگە ۇقسايدى-مىس.
«ەگەر ولار قايتادان سسرو-عا بارسا، تۇرمەدە كەمىندە ون بەس جىل وتىرادى. جەر استىنان شىققان ادام داۋىستارىنىڭ اشىلۋى ورىستاردى دۇرلىكتىرگەنى سونشالىق، ولار باسىندا شەت ەلدىك جۇمىسشىلارمەن نە ىستەرىن بىلمەي قاتتى ساسقان».
«ەگەر بۇل وقيعا برەجنيەۆتىڭ كەزىندە بولعاندا، ءبىزدى ولتىرتەتىنىنە ەشقانداي كۇمانىمىز جوق. ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ەكى كۇننەن كەيىن سسرو-دان شىعارىپ جىبەردى. ورىستار ەگەر بۇل تۋرالى اۋىزدارىڭدى اشساڭدار ومىرلەرىڭ قيىلادى دەپ قورقىتتى»،– دەيدى شەتەلدىك ب ا ق قۇرالدارىندا ءسوز العاندار.
ءبىراق سسرو-دا شىن مانىندە مۇنداي تەرەڭ بۇرعىلاۋ باتىس سىبىردە ەمەس، مۋرمانسك وبلىسىنداعى كولسكايا ۇڭعىماسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان-دى. وندا 16 زەرتتەۋ لابوراتورياسى جۇمىس ىستەپ، ونى سسرو گەولوگيا ءمينيسترى تىكەلەي باسقارىپ وتىرعان. 1970 جىلى لەنيننىڭ 100 جىلدىعىنا بايلانىستى باستالعان بۇرعىلاۋ جۇمىسىنىڭ كۇردەلىلىگى عارىشتى العاش يگەرگەنمەن تەڭ بولماسا، كەم بولمايتىن. 1983 جىلى كەڭەستىك بۇرعىلاۋشىلار تۋرا 12 شاقىرىم تەرەڭدىككە جەتكەن-دى. قالعان 262 مەتردى جەتى جىلدا ارەڭ دەگەندە قازىپ شىقتى. الگى شەت ەلدىك گازەتتە ايتىلعانداي، 14 شاقىرىم ەمەس، بۇرعىلاۋشىلار 12 262 شاقىرىم تەرەڭدىككە 1990 جىلى عانا جەتكەن. الەمدە ەشبىر ەلدىڭ بۇرعىلاۋشىلارى ءدال مۇنداي تەرەڭدىككە جەتپەگەن، گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن ۇڭعىما «توزاققا اپاراتىن جول» اتانىپ كەتكەن-دى. سەبەبى ءاربىر بۇرعىلانعان جاڭا شاقىرىم كەزىندە سسرو-دا باقىتسىزدىق بولىپ وتىرعان. ونىڭ ۇستىنە بۇرعىلاۋ جۇمىستارى كەزىندە تۇسىنىكسىز اپاتتار كوبەيىپ، بەيمالىم كۇشتەر كەدەرگى كەلتىرگەن. بۇرعىشىلار تۋرا 13 مىڭ شاقىرىم تەرەڭدىككە جەتكەندە سسرو تاراپ تىندى. كوزدەلگەن ماقسات 15 مىڭ شاقىرىم تەرەڭدىككە دەيىن قازۋ بولاتىن. ارى قاراي بۇل ءىستى بۇرىنعى سسرو-نىڭ ءىزباسارى رەسەي جالعاستىرعانمەن، بۇرعىلاۋعا قارجى جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىستى دەگەن سىلتاۋمەن 1995 جىلى ءبىرجولا توقتاتىلدى. كوپتەگەن حالىقارالىق قورلار بۇل جوباعا قارجى قۇيۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن مالىمدەگەنمەن، 220 گرادۋس ىستىق تەمپەراتۋرادا ميكروفونعا شۋلاسا شىڭعىرعان ادامداردىڭ داۋسى جازىلىپ قالعان الگى ميستيكالىق سۇمدىقتان جۇرەكتەرى قاتتى شايلىقتى ما، بۇرعىلاۋشىلار بۇل ءىستى وسى كۇنگە دەيىن قايتىپ قولعا العان جوق. گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن بۇل سۇمدىق جوبا بۇگىندە ادامزاتتىڭ پلانەتانىڭ ەڭ تەرەڭ قاباتىنا سۇعىنا جەتكەنىن ايعاقتايتىن بەلگى قانا، ۇڭعىما بەتىنە بەتىنە ليۋك جابىلعان كۇيدە ءمىز باقپاي تۇر. ول جەردە ءقازىر تەحنيكا دا، ادام دا قالماعان. ال ءبىرجولا جابىلعان سەنساسيالىق جوبانىڭ جەتەكشىسى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك داۆيد گۋبەرمان جەر استىنان جازىلىپ الىنعان داۋىس تۋرالى عىلىمي كونگرەستە وزىنە قويىلعان سۇراققا «جەر استى الەمىنىڭ قۇپياسى بىزگە ءالى بەيمالىم» دەپ بۇلىڭعىر تۇردە جاۋاپ بەرگەن.
«سونىمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى الەمدەگى ەڭ تەرەڭ ۇڭعىما عىلىمعا نە بەردى؟» دەگەن سۇراققا كەلەيىك. الدىمەن جەر پلانەتاسىنىڭ جاسى 3 ملرد جىل ەكەنى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. 6840 مەتر تەرەڭدىكتەن كەيىن عالىمدار جەر بەتىندە بۇدان 2،5 ملرد جىل بۇرىن نە بولعانىنا بولجام جاسادى. پلانەتادا تىرشىلىك بەلگىسى بۇرىنعى زەرتتەۋگە قاراعاندا 1،5 ميلليارد جىل بۇرىن پايدا بولعانىنا كوز جەتكىزدى. مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ايتىلىپ جۇرگەندەي، جەر قىرتىسى گرانيت، بازالتتان عانا تۇرمايتىن كۇردەلى ەكەنى انىقتالدى. الەمدەگى ەڭ تەرەڭ ۇڭعىما جۇرگىزگەن بۇرعىلاۋشىلار جەردىڭ قاق ورتاسىنا دەيىنگى جولدىڭ تەك 0،18 پايىزىن عانا ءجۇرىپ وتۋگە مۇرشاسى جەتىپتى. ال جەردىڭ قاق ورتاسىنا جەتۋ ءۇشىن ءالى 6400 شاقىرىم كەرەك-تى...
تورەعالي تاشەنوۆ
