بۇل ءۇش اقساقال – ءۇش ماشايىقتىڭ  كىمدەر ەكەنىن سىپىرا شەجىرەشى ءالياسقار بايعۇت ۇلى مەن ونىڭ قۇيماقۇلاق ۇلى اقپانتاي بايعۇتوۆتىڭ بىزگە جەتكىزىپ كەتكەن باعا جەتپەس مۇراعاتتارى نەگىزىندە بىلدىك.  ايتىپ وتىرعانىمىز، 1941 جىلى ءامىر تەمىردىڭ مولاسىن اشتىرىپ كورمەك بولعاندا، قايدان شىققانى بەلگىسىز ءۇش اقساقال ءامىرشىنىڭ قابىرىنە تيۋگە بولمايتىنىن، ايتپەسە قارعىس اتاتىنىن ايتىپ،  جىلدام كوزدەن عايىپ بولاتىنى بار ەمەس پە – سول ءۇش اقساقال – ءۇش ماشايىق. بۇل ءۇش ماشايىقتىڭ بىرەۋى – جوعارىداعى سىپىرا شەجىرەشى ءالياسقار بايعۇت ۇلىنىڭ (1898-1981) ءوزى.

 اۋەلى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن باسىنان باستايىق. 1941 جىلدىڭ 19 ماۋسىمى كۇنى اتاقتى انتروپولوگ م. گەراسيموۆ باستاعان كوميسسيا مۇشەلەرى قاھارلى قولباسشىنىڭ ءقابىرىن اشۋعا كىرىسكەندە، قايدان كەلگەنى بەلگىسىز  ءۇش اقساقال : «جاھانگەردىڭ قابىرىنە تيۋگە بولمايدى، ارۋاعى مازالانسا، قيامەت-قايىم سوعىس باستالادى» دەگەن جازۋى بار كونە كىتاپتى كورسەتىپ، تەمىردىڭ ءقابىرىن اشۋ جاقسىلىققا اپارامايتىنىن كۇڭىرەنە ايتىپ، جالىنىپ تا، جىلاپ تا كورگەن ەكەن. ءبىراق وعان سەنبەي، شالداردى ءاجۋالاپ كۇلگەن عالىمداردىڭ (ونىڭ ىشىندە تومەندەگى مالىك كايۋموۆ تا بار) ايتۋىنشا، الگى  قايدان پايدا بولعانى بەلگىسىز ءۇش شال ءدال سولايشا  جىلدام كوزدەن عايىپ بولادى.

          بۇل تاريحي وقيعانىڭ  كۋاگەرى – 2010 جىلى 98 جاسىندا قايتىس بولعان، كسرو حالىق ءارتىسى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى مالىك كايۋموۆ (تاشكەنت كينوستۋدياسىنىڭ وپەراتورى رەتىندە ءتۇسىرۋ توبىنا باستان-اياق قاتىسقان) 2003 جىلى سول كەزدەگى  تۇسىرگەن كادرلاردى پايدالانا وتىرىپ «تەمىردىڭ قارعىسى» اتتى دەرەكتى فيلم تۇسىرگەنى ءمالىم.

ونىڭ ايتۋىنشا، 1941 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسى اۋا سامارقاندتاعى گۋر ەمير (ءامىر كورحاناسى) ماۆزولەيىنە جينالعان مەملەكەتتىك كوميسسيا ءوزىنىڭ الدىنداعى اسا ماڭىزدى تاپسىرما – ازيانىڭ اقساق بارىسى اتانىپ، 27 مەملەكەتكە پاتشا بولعان، قاھارىنان قان تامعان قۇدىرەتتى ءامىر تەمىر كورەگەننىڭ (1336-1405) ءقابىرىن اشۋعا اسا مۇقياتتىلىقپەن ءۇش كۇن جۇمسايدى.

          اقىرى 90 پۇتتىق جاسىل نەفريت استىنداعى ءۇش قاباتتى مراموردان تۇراتىن تابىتتى اشۋ باستالادى. التىن جالاتىلعان ماتاعا وراۋلى ارشا اعاشىنان جاسالعان ءتورت تۇعىرلى تابىتتىڭ قاقپاعىن اشۋعا بۇكىل ەكسپەديسيا مۇشەلەرى جينالادى. 1941 جىلدىڭ 21 ماۋسىمى كۇنى تاڭ الدىندا تابىت قاقپاعى اشىلعاندا – ءامىرشىنىڭ بەينەسىندە ەلەس بەرگەن حوش ءيىسى باس اينالدىراتىن ىستىق لەپتى قويۋ بۋ سىرتقا اتىلىپ شىعىپ، جۇرت شوشىنعاننان كەرى سەرپىلىپ كەتەدى. سول زامات كەسەنە ىشىندە ءۇش اپتا بويعى قازۋلار كەزىندە بىردە-بىر رەت وشپەگەن جارىق جالپ ەتىپ ءسونىپ قالادى (ونىڭ نەدەن بولعانىن ەلەكتريك سول بويى تۇسىنە الماعان). 1941 جىلدىڭ 21 ماۋسىم كۇنى «پراۆدا» گازەتى اقساق تەمىردىڭ ءقابىرى اشىلىپ، ونىڭ باس سۇيەگىنەن جيرەن قىلدار تابىلعانىن، ياعني الەم ءامىرشىسىنىڭ ساقال-شاشى جيرەن ءتۇستى بولعانىن حابارلاعان. ال ءدال وسى ساتتە بەرليندە گيتلەر «بارباروسسا» جوسپارىنا قول قويۋ ۇستىندە بولاتىن. ال «بارباروسسانىڭ» اۋدارما ماعىناسى «جيرەنساقال» (رىجەبورودىي). ەرتەڭىنە الپىس ميلليون ادامزاتتى الاپات قىرعىنعا ۇشىراتقان گەرمان ءفاشيزمىنىڭ كەڭەس وداعىنا شابۋىلى باستالادى دا كەتەدى.

 بۇل ميستيكالىق سايكەستىكتىڭ ستالينگە قانشالىقتى اسەر ەتكەنى بەلگىسىز. دەگەنمەن جەز مۇرت كوسەمنىڭ ماسكەۋگە اكەتىلگەن الەم ءامىرشىسىنىڭ باس سۇيەگىن 1942 جىلعى 20 جەلتوقسان كۇنى سامارقاندتاعى ءوز ورنىنا تەزدەتىپ قويعىزعانى انىق. وعان دا سەبەپ بولعان – جوعارىدا ايتىلعان مالىك كايۋموۆ. ول كينووپەراتور رەتىندە كوپ ۇزاماي قاندى سوعىسقا اتتانعان. مايداندا جۇرگەندە ءوزى كۋا بولعان نارسەلەر وعان تىنىشتىق تاپتىرمايدى. اقىرى قۇداي ءساتىن سالىپ، مايدان دالاسىندا مارشال جۋكوۆپەن كەزدەسكەن قاراپايىم سولدات ويىنداعىنىڭ ءبارىن اقتارىپ، تەمىردىڭ سۇيەگىن ءوز ورنىنا قويمايىنشا كەڭەس حالقى جەڭىسكە جەتە المايتىنىن تۇسپالداپ ايتادى. مارشال مۇنىڭ بارلىعىن ءستاليننىڭ قۇلاعىنا جەتكىزگەن كورىنەدى. تەمىردىڭ قارعىسىنان سۇسى قاشقان ستالين ءامىرشى مەن ۇرپاقتارىنىڭ سۇيەگىن جەرلەۋگە دەرەۋ ءبىر ميلليون رۋبل بولگەن. بۇل ول زاماندا بۇتىندەي ءبىر ديۆيزيانى ءبىر اي ۇستاپ تۇرۋعا جەتىپ-ارتىلاتىن ۇلكەن اقشا ەدى. تەمىردىڭ سۇيەگى اسكەري قۇرمەتپەن، ارتيللەريانىڭ ساليۋت بەرۋىمەن ءوز ورنىنا قويىلعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي ستالينگراد قالاسى فاشيستەردەن تولىق ازات ەتىلەدى. مىنە، تاعى دا سايكەستىك. (اقساق تەمىردىڭ سۇيەگىن ستالينگرادتاعى مايدان دالاسى ۇستىمەن الىپ ۇشقان، سونان كەيىن عانا جەڭىس كەڭەس ارمياسى جاعىنا اۋعان دەلىنەدى. سونداي-اق ۇلى قولباسشىنىڭ سۇيەگىن سوعىستا ورتاازيالىق جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن ولار شوعىرلانعان اسكەري بولىمدەرگە اپارعانى تۋرالى دا دەرەك بار). نە دەسەك تە، ستالينگراد مايدانىنىڭ فەلدمارشال ءپاۋليۋستى ارمياسىمەن تۇتاس قولعا تۇسىرگەن، سوعىس تاعدىرىنا بەتبۇرىس جاساعان شەشۋشى شايقاس بولعانى بەلگىلى.

 تاعى دا ءبىر سايكەستىك. مالىك كايۋموۆ سوعىستا تۋرا ۇلى ءامىرشى سياقتى سول اياعىنا وق ءتيىپ، جارالانعان. بۇل دا جاراتۋشىنىڭ ونىڭ 1941 جىلى جىبەرگەن قاتەلىگىن تۇزەۋى ءۇشىن ەسكەرتۋى، ادەيى ءتىرى قالدىرعانى بولار، بالكىم.

ەندى نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كوشسەك، جوعارىدا ايتقان سىپىراشى شەجىرەشى ءالياسقار بايعۇت ۇلى (1898-1981) –  ءامىر تەمىر كورەگەننىڭ سامارقانداعى مۇردەسىن اشۋعا قارسى بولعان ءۇش ماشايىقتىڭ ءبىرى. ەرەكشە قاسيەت قونعان بۇل ءۇش اقساقال ايان ارقىلى (بوزالا تاڭدا كەلگەن كوك ەسەكتى شاقىرىلماعان قوناق) سويلەسىپ، ءامىر تەمىردىڭ ساعاناسى الدىندا كەزدەسەيىك دەپ ۋاعدالاسادى. ەكىنشى ماشايىق – الاساپىران جىلدارى اۋعانستان اسىپ كەتكەن، توعىز ءجۇز كىتاپتى جاتقا ايتاتىن، زامانىندا يسلام الەمىنە بەلگىلى قارى بولعان اعۋزي بيللا عۇلاما بولسا، ءۇشىنشىسى – ۋفادان كەلگەن تاتار مولداسى ءماسىلافادين عۇلاما.  ۇشەۋى سامارقاندا تابىسىپ، الدىمەن ءقابىر قازاتىنداردىڭ باسشىلارىمەن، ەكنىشى مارتە عالىمدارمەن، ءۇشىنشى زيرات باسىنداعىلارمەن كەزدەسەدى. بۇل ۇشەۋى ءامىر تەمىردىڭ ساعاناسىن قورشاپ تۇرعان نكۆد اسكەرىنىڭ اراسىنان قالاي وتكەنىن بىلمەي تاڭعالىپ تۇرعان مەملەكەتتىك كويمسسيا باسشىسى اكادەميك گەراسيموۆ  پەن سادريددين ايني باستاعان باستاعان عالىمدارعا كورەگەننىڭ كوك ساندىعىن  اشسا، سوعىس رۋحى ويانىپ، ادام قانىن سۋداي اعىزاتىن الاپات كەلەتىنىن  قاتاڭ ەسكەرتىپ، ولار ەسەڭگىرەپ قالعاندا، بۇل ۇشەۋدىڭ قالاي، قايدا كەتىپ قالعانىن ەشكىم بىلمەي قالادى.  

ءالياسقار بايعۇت ۇلى – وتىزىنشى جىلدارداعى سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ دە ۇرانشىسى بولىپ، مەرگەندىگىمەن اتى شىققان،  ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن، ءبىراق عايىپتىڭ كۇشىمەن امان قالىپ،  جەر اۋدارىلعان، 1954 جىلى اقتالعان. ارىس قالاسىنا جاقىن ماڭداعى تەمىر جول بەكەتىندە 1982 جىلى قايتىس بولعان. ونىڭ ۇلى اقپانتاي ءالياسقار ۇلى (1962-2009)  ارقىلى بىزگە جەتكەن «التىن شەجىرە» ءالى تولىق يگەرىلگەن جوق. 1970 جىلى ءسابيت مۇقانوۆ اتاقۇتى شەجىرەشىمەن سۇحباتتاسىپ، «مىنا جازباڭ كۇردەلى ەكەن، جارىققا شىعارۋ قولىمنان كەلمەيدى» دەپ، جىلاپ قوشتاسقان ەكەن. شىمكەنتتىك ازاماتتار  زەرتتەۋشى اسان تۇرابايەۆ پەن جۋرناليست ىلەسبەك بايجانوۆتىڭ اتسالىسۋىمەن سوناۋ ساق داۋىرىنەن بەرمەن باياندالاتىن مۇرالاردىڭ ءبىر بولىگى الدىمەن گازەت بەتتەرىندە، كەيىن كىتاپ بولىپ جارىق كوردى.  دەگەنمەن  اسان تۇرابايەۆ بۇل مۇرا ءالى يگەرىلمەي جاتقانىن ايتادى. سوعان قاراعاندا  بۇل شەجىرەنى «ءۇش ءارىپ» تىڭشىلارى وقىپ كورگەندە كۇدىك تۋدىرمايتىنداي ەتىپ ەرەكشە ادىسپەن قاعاز بەتىنە تۇسىرسە كەرەك.