ساليح ديياب اتتى اراب زەرتتەۋشىسى مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س.)، ادىلەتتى ءتورت حاليفا (ر.ا.)، اماۋيلەر، ابباسيلەر جانە ايۋبيلەر اۋلەتى كەزىندەگى مۇسىلمان اسكەرلەرىنىڭ قىلىشى ەكى ءجۇزدى، تىك بولعانىن، ءحىىى عاسىردا ماملۇك-قىپشاقتار بيلىككە كەلگەننەن باستاپ مىسىر مەن شام جەرىندە ءبىر ءجۇزدى، قايقى قىلىش پايدا بولعانىن جانە مۇنداي ۇلگىدەگى قىلىش ورتا ازيا دالاسىنان كەلگەنىن ايتادى. قايقى قىلىشتى قارسىلاسقا سەرمەۋ كەزىندە تەپە-تەڭدىك نۇكتەسىنىڭ ۇش جاعىنا اۋىسۋىنان وزدىگىنەن ۇلكەن كۇش تۋاتىنى بەلگىلى بولعان. ماملۇك سۇلتاندارىنا تيەسىلى قىلىشتاردىڭ دەنى تۇركياداعى توپقاپى ساراي مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر. مۇراجايداعى قىلىشتاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى ماملۇك سۇلتاندارى مەن امىرلەرىنە تيەسىلى. اراسىنان قايتباي سۇلتان مەن قانسۋ ءال-عۋري سۇلتان قولدانعان بىرنەشە قىلىشتى كورۋگە بولادى.
ناپولەون بوناپارت XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا مىسىر جەرىنە جاساعان العاش جورىعىندا ماملۇكتەردىڭ قولىنداعى جەڭىل ءارى ىقشام، ات ۇستىندە قولدانۋعا ىڭعايلى قايقى قىلىشقا نازارى اۋادى. ماملۇك قىلىشى فرانسۋزدار ارقىلى ەۋروپا ەلدەرىنە تارادى. ماملۇك قىلىشى اتالىپ كەتكەن ۇلىدالالىقتاردىڭ (قىپشاقتاردىڭ) قايقى قىلىشى فرانسيادا، انگليادا، اۆستريا، ت.ب. ەۋروپا ەلدەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن سالتاناتتى اسكەري شەرۋلەردە قولدانىلادى. ناپولەون بوناپارت قولدانعان ماملۇك قىلىشى ۇرپاقتارى تاراپىنان 2007 جىلى پاريجدەگى اۋكسيونعا شىعارىلىپ، 4.8 ملن. دوللارعا ساتىلعان بولاتىن.
ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە ليبيا جەرىندە قارامانلى اۋلەتى مەن امەريكا تەڭىز فلوتى اراسىندا دەرنا قالاسى ءۇشىن بولعان سوعىستا امەريكالىقتار جەڭىسكە جەتىپ، 1805 جىلى دەرنادا امەريكا تۋى جەلبىرەيدى. بۇل امەريكا تاريحىندا العاش رەت سوعىس جاعدايىندا شەتەلدەردەگى تۋ جەلبىرەتۋى بولاتىن. سوعىس كەزىندە امەريكا جاعىندا بولعان حاميد قارامانلى (كەي دەرەكتەردە احماد قارامانلى دەيدى) امەريكا تەڭىز فلوتىن باسقارىپ كەلگەن و’بەننون پرەسليگە دەرناداعى جەڭىسى ءۇشىن ءوزىنىڭ جەكە ماملۇك قىلىشىن سىيعا تارتادى.سودان بەرى ماملۇك قىلىشىن امەريكا تەڭىز فلوتى وفيسەرلەرىنە سالتاناتتى راسىمدەردە اسىنۋ جانە جوعارى مانساپقا جەتكەندەرگە تابىس ەتۋ داستۇرگە اينالعان. و’بەننون پرەسليگە تيەسىلى ماملۇك قىلىشى قازىرگى تاڭدا كۆانتيكوداعى تەڭىز فلوتى كورپۋسىنىڭ ۇلتتىق مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر. ءبىر قىزىعى جوعارىدا اتالعان باتىس ەلدەرى مەن امەريكادا بۇل قىلىش ءالى كۇنگە دەيىن «ماملۇك قىلىشى» (Mameluke sword) دەپ اتالادى.
ماملۇك-قىپشاقتارىنىڭ قايقى قىلىشى قازىرگى تاڭدا مىسىر اراب رەسپۋبليكاسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ تۋىندا، جوعارى شەندى وفيسەرلەرىنىڭ پوگوندارى مەن كوكاردالارىندا رەسمي بەلگى رەتىندە قابىلدانعان. سونىمەن قاتار قايقى قىلىشتىڭ بەينەسى ءۇردۇن (يوردانيا)، ءسۇريا (سيريا)، يراق، تۋنيس، باحرەين، كۋۆەيت، ت.ب. اراب ەلدەرىنىڭ اسكەري رامىزدەرىنىڭ ءبىرى.
ادەبيەتتەر:
1. ساليح دياب. ءاس-سۋيۋف ءال-يسلامييا ۋا ءسيناعاتۋھا (يسلام قىلىشتارى جانە ولاردىڭ جاسالۋى) alhayat.com
2. ۋنسال ءيۋجال. ءاس-سۋيۋف ءال-يسلاميييا ءۋا ءسيناعاتۋھا. (يسلام قىلىشتارى جانە ولاردىڭ جاسالۋى) اۋدارعان: تاحسين ۋمارتا. – ال-كۋەيت. – 1988.
3. مۋستافا احماد ءاش-شاعباني. ءاد-ديبلۋماسييا ءال-ليبييا في-ل-قارن ءاس-سامين اشار (18 عاسىرداعى ليبيا ديپلوماتياسى) (30.11.2016) watanpressonline.com
4. ميشەل. و’بەننون پرەسلي نيەۆيل (1776-1850). 25 نويابر 2014 گ. impereur.blogspot.com
قالدىباي ارىستانبەك ۇلى قىدىربايەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
شىعىستانۋ فاكۋلتەتى تاياۋ شىعىس جانە
وڭتۇستىك ازيا كافەدراسىنىڭ دوسەنتى م.ا.
پىكىر قالدىرۋ