ساپارباي پارمانقۇلوۆ – قازاق پروزاسىنا توسىن تاقىرىپ تاۋىپ ءارى ەشكىمگە ۇقسامايتىن سونى سوقپاق سالا كەلگەن دارىندى قالامگەرلەردىڭ ءبىرى. اسىرەسە سوڭعى جىلدارى جاڭا قىرىنان كورىنىپ كوپشىلىك وقىرماننىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ ۇلگەردى. العاش قولىنا قالام العان سوناۋ 1978 جىلدارى دۇنيە تىرشىلىگى تۋرالى فيلوسوفيالىق ويعا جۇگىنىپ، ويماقتاي وقيعانى قۇلجانىڭ ساقاسىنشا سان شيىرىپ بەرگەن اڭگىمەلەرى وقىرماننىڭ ويىنا وي قوسىپ، سونى سوقپاققا سالىپ تەبىرەنتىپ ۇلگەرگەن. سول جىلداردىڭ وزىندە بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرگەن، كوركەم ءسوزدىڭ تابيعاتىن تانىعان دارىن كەلدى دەپ قۋاندىق. ودان بەرى قانشاما جىلدار سىناپشا سىرعىدى دەسەڭشى.  اۆتور جازۋشىلىقتىڭ سوق­پا­عىنا شىنداپ شام الىپ ءتۇسىپ، ۇنەمى ىزدەنۋدى، جە­ءتىلۋدى ءۇردىس ەتتى. العاشقى «جىلاندار كوشى» جيناعىن وقىرمان جىلى قابىلداعان. ارتىنشا قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىن يەلەنگەن-دى. كوركەم ادەبيەتىمىزگە كورىكتى ءسوز يەسى كەلگەنىن سەزىندىك. ساپارباي پارمانقۇلوۆ جۋرناليستىك قادامىن رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش» ) گازەتىنەن باستادى. كوپ جىلدار بويى جاستار گازەتىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ دەگەندەي، ىستىق-سۋىعىن بىرگە كوتەرىسىپ، جۋرناليستىك ابىروي-اتاقتىڭ العاش ءدامىن وسى گازەتتىڭ قابىرعاسىندا تۇشىندى. كەڭ-بايتاق ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ءىسساپارعا شىقتى، زامانداستارىن تانىدى، زامانمەن بىرگە تىنىستادى. وسىنداعى تىنىستادى سوزىنە كەڭىرەك توقتالىپ وتەلىك. وتكەن عاسىردىڭ 70-80 جىلدارى جازعان ساپاربايدىڭ جولجازبا وچەركتەرى، ءتانىس-بىلىس كىسىلەر تۋرالى ويتولعامدارى، زامان تىنىسى جايلى تەرەڭ تەبىرەنىپ، قازىپ جازعان ءپالساپالىق وي ورالىمدارى ءىز-تۇزسىز قالعان جوق. قالامى قۋاتتى جۋرناليست كەڭەستىك ءداۋىردىڭ اقىرعى دەمى – اگونياسى تۋرالى سول زاماننىڭ وزىندە ەكى بىردەي تۇجىرىم ۇسىندى. ءبىرىنشى: كەڭەستەر وداعى دەپ اتالاتىن الىپ مەملەكەتتى قۇردىمعا كەتىرىپ، سۋ تۇبىنە جىبەرگەن جايت – وزىمدىكى دەگەن جەكەمەنشىك پيعىلدىڭ جوقتىعى؛ ەسەسىنە بارلىق يگىلىك ورتاقتىكى دەگەن وزىمشىلدىك كوزقاراس دەندەپ، الگى ورتاق قازىنانى مىڭ-ميلليونداعان ۇرى-قارىنىڭ شەتىنەن جالماپ جويىپ تىنۋى ەدى. ەكىنشى: مەملەكەت باسىنداعى كىسىلەردىڭ ءبىر ورنىندا تاپجىلماي ۇزاق وتىرۋى – زامان وزگەرىسىنە يكەمسىزدىككە، ورايسىزدىققا، وركەنيەت كوشىنە ىلەسە المايتىن كەرەناۋلىققا اپارىپ سوقتىردى. وسىناۋ ەكى سەبەپتىڭ سالدارىنان الىپ مەملەكەت ءتۇبى تەسىلىپ، ىشىنە سۋ كەتكەن كەمەگە ۇقساپ ىدىراپ تىندى دەگەن تۇجىرىمدى سان قايتالاعان قارىمدى جۋرناليست – جاستار گازەتىندە قانى جەرگە تامبايتىن تەرەڭ دە ويلى كوپتەگەن كوسەمسوز جاريالادى. كوسەمسوزى كوركەم اڭگىمەدەي وقىلدى. كوزى اشىق كورەگەن جۋرناليست قوعام ءومىرىن تامىرشاداي تاپ باسىپ، سەزە ءبىلدى. سول سەزگەنىن كوركەم سوزبەن قۇيقىلجىتىپ جازا ءبىلدى. «اناۋ جاقسى… مىناۋ جاقسى»، «مىنا كەيىپكەرىمىز تىرىسىپ ءجۇرىپ وردەنگە قول جەتكىزدى… انا كەيىپكەرىمىز ۇلكەن باسشىنىڭ الدىنان ءوتتى» نەمەسە «كوزگە ءتۇستى… ريزالىق الدى… بيىك مىنبەگە كوتەرىلدى» دەپ ۋاقىتشا تابىستىڭ جەلىنە قالباڭ قاققان جەلدەرمەننىڭ قالاعىنا ۇقساۋدان گورى – ادام جانىنىڭ قۇپياسى مەن قالتارىسىنا ءۇڭىلۋدى ۇدەتتى. قازعان سايىن الماس كوزىن ىزدەگەن كيمبەرلينگ-كەنشى سەكىلدى – تۇبىنە جەتىپ بولمايتىن – كىسى بولمىسىنىڭ مىڭ قاتپارلى سىر-سيپاتىنا تەرەڭ بويلاۋدى ماشىق ەتتى. ساپاربايدىڭ قالامىنان تۋعان دۇنيەلەر ءوزىنىڭ مىڭ سان وقىرمانىن تاۋىپ، جان دۇنيەسىن قوزعاپ، قيالىنا قانات جالعاپ، جاعىمدى اسەر ەتۋىن ۇدەتتى. ادام جانى، بەينە اشىلماعان ارال ىسپەتتى. ول ارالدا تىنىستى اشاتىن جۇپار اۋاسىن جۇتىپ، كەمپىرقوساقتاي قۇبىلعان جاسىل الەمدە الشاڭ باسىپ، وزىنشە تىرشىلىك ەتكەن، وزگەشە ءومىر سوقپاعىن سىزعان ءتىرى جان يەلەرى ءورىس تاۋىپ ءورىپ جۇرەدى. ادام مەن تابيعاتتىڭ بۋدانداسا، ورايلاسا ءومىر ءسۇرۋى وسىنداي-اق بولار دەپ ويلايسىز! ءداپ وسى عاجايىپ تىلسىم سىردى قارىمدى جۋرناليست ادەمى اشادى. سۋرەتتەپ وتىرعانى ادام جانىنىڭ قۇبىلىس-تارتىلىس كۇشى دەسەك، سول تارتىلىس-قۇبىلىستىڭ نەندەي كۇشتەن، قانداي گاپتەن سەرپىلىس تاۋىپ، كۇش العانىن اينا قاتەسىز الاقانعا سالعانداي سىزىپ سۋرەت سالىپ بەرەدى. شىن دارىن نە جازسا-داعى ءوزىنىڭ مىنەزىنەن، قالىبىنان شىعارىپ جازادى. جازۋشى كەيىپكەرلەرىنىڭ از سويلەپ، كوپ ماعىنا، تەرەڭ استارمەن ديالوگ قۇرۋى، الگى ديالوگى يىلگەن جاق سەكىلدى سەرپىمدى شىعۋى – سول باياعى اۆتور مىنەزىنەن شىققان قۇبىلىس دەپ تۇسىنەمىز. شىندىعىندا، جازۋشى بىلايعى ومىردە اسا سوزشەڭ ەمەس، كوبىنە ىشتەن تىعىلىپ، ءوز ويىمەن ءوزى سىرلاسىپ، كۇڭىرەنىپ، كۇيزەلىپ ءجۇرىپ قانا زاۋىدە ءبىر ايتىپ سالار مىنەزگە يە. سودان ءسوزى ورنىقتى، پىكىرى تۇجىرىمدى، ساقاعا قۇيعان قورعاسىنداي سالماقتى شىعادى. تاپ وسىناۋ تۇيىق، تەرەڭ اعىستى مىنەز قاي-قاي پروزالىق شىعارمالارىندا اينا قاتەسىز سەزىلىپ جاتادى. بۇلايشا كەيىپكەر مىنەزىنىڭ مەتامارفوزاسى مەن جوعارىدا اتالعان تابيعات تىنىسىنىڭ ءبىر رەگيستردە، ءبىر تىنىس­تا كەلىسىم تابۋىن ءارى دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي ۇندەستىرە، شەندەستىرە سۋرەتتەۋدى ساپارباي قالامى ءاۋ باستان شەبەر مەڭگەرگەنىن ايرىقشا اتاعانىمىز ءجون. ءبىرى بولماسا ەكىنشى سۋبستانسيا ارقىلى-اق ەگىز ءورىم تاقىرىپتى اينا قاتەسىز كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ – شەبەردىڭ عانا قولىنان كەلەر قيىن شارۋا. ءداپ وسى قيىندىقتى پارمانقۇلوۆ قالامى وڭاي شەشىپ، ورايلاستىرا ءبىلدى. كەيىنگى كەزدەگى ساپارباي شىعارما­لارى كوبىنە تانىمدىق-پۋبليسيستيكالىق سارىندا جازىلىپ ءجۇر. تابيعات سىرىنا ءجىتى كوزبەن ءۇڭىلىپ، زەردەسىنە تۇيگەن جايتتى جاڭاشا قىرىنان بايىپتاۋعا توسەلگەنى قۋانتادى. بىلايعى كوپشىلىك وقىرمانعا تىلسىم، قۇپيا سانالاتىن كەپتىڭ، كورىنىستىڭ بوياماسىز، قوسپاسىز استارىن سوگىپ، ءادىبىن اشىپ، بىزدەر بىلە بەرمەيتىن قۇپياعا تەرەڭ بويلاپ ەنەتىنى ەرەكشە. كوپشىلىك وقىرمانعا قۇپيا جايت اۆتورعا شىندىققا جەتەلەيتىن تاقىرىپ سوقپاعى عانا. دۇنيەلىك ادەبيەتتەگى ەدگار پو، وسكار ۋايلد، ستەفان سۆەيگ ءادىس-ايلاسى قىلاڭ بەرىپ الدىمىزدان شىعادى. ەندى، مىنە، «جۇمباق سارقىراما» اتتى ەسسەلەر جيناعى قولىمىزعا ءتيدى. «جىلاعان اتا… گۇرىلدەپ تاۋدان اققان سۋ كەيدە توقتاپ قالادى، سوسىن اراعا ۋاقىت سالا قايتا اعادى… تاس قابىرعادان تامشىلاعان مونشاق-مونشاق اق تامشى تاس بولىپ قالعان شاشتى انانىڭ كوز جاسى ما؟.. تابيعاتتىڭ توسىن قۇبىلىسى ءبىزدى تاۋ باسىنا جەتەلەدى» (س.پارمانقۇلوۆ، ا.ارقاس، 2008، 7-بەت) دەپ باستالاتىن وقيعا وقۋشىنىڭ ءارقيلى ارەكەت، نانىم، سەنىم، تۇسىنىك، ءافسانالىق كەپكە جۇگىندىرىپ قيالىڭىزدى بايىتا تۇسەدى، جارتى الەمدى جاياۋ ارالاعانداي اسەردە بولاسىز. ءتۇرلى وقيعالارعا ارالاسىپ، سول وقيعانىڭ سەبەپ-سالدارىن تۇسىنۋگە قيالىڭىزدى سان-ساققا جۇگىرتە تۇسەسىز. كىتاپتىڭ اتىنا ارقاۋ بولعان «جۇمباق سارقىراما» ەل اۋزىنداعى باعزىدان كەلە جاتقان اڭىزعا تابان تىرەيدى. اۆتوردىڭ جازۋشىلىق شەبەرلىگى وسى تۇستان قىلاڭ بەرىپ كوزگە ۇرادى. كىتاپتى ءبىر دەممەن وقىپ شىققاندا بايقاعانىمىز – اۆتور قۇپياسىن ىشىنە بۇككەن ەل اۋزىنداعى اڭىزدىڭ تىلسىم تەرەڭىنە بويلاپ، شىڭىراۋدان قاۋعا تاراتقانداي ساۋمالاپ لىپ كوتەرەدى. الگى قۇپيادان، ايتەۋىر ءبىر اشىلار شىندىقتى ىزدەيدى. شىندىق بولعاندا – قۇبىلىستىڭ كوركەم شىندىعى. ويدا جوق وقىس وقيعانىڭ جەلىسىمەن ءجۇرىپ وتىرساڭىز – الگى ايتقان كوركەم شىندىق، ياعني اۆتوردىڭ «وسى جايتتى وقىرمان كوكەيىنە قۇيسام-اۋ، ۇقتىرسام-اۋ» دەگەن مەگزەۋدى تاماشاداي تاپ باسىپ تاني كەتەسىز. ءىز كەسكەن اڭشىداي – كۇندە كورىپ-بىلىپ جۇرگەن دۇنيەنىڭ ءار قىرىنان قىلاڭ بەرىپ، قىرعيداي شالىپ، تازىداي قاعىپ، ءجىپسىز جەتەلەيدى. باياعىدان ەستىپ-بىلىپ، قۇلاعىڭ ءۇيىر بولعان، ءتىپتى ايداي انىق كەپتەر جارق ەتىپ، توسىن قۇپياسىن جايىپ سالعاندا تاڭ-تاماشا قالىپ، تاڭعاجايىپ بۇل نە حال دەپ، ويىڭا قانات ءبىتىرىپ، يىعىڭ بيىكتەيدى. جازۋشى سيللوگيزم لوگيكاسىنىڭ تەرەڭدىگى تاڭداي قاققىزادى. لوگيكا دەمەكشى، جازۋشىنىڭ زەرتتەۋشىلىك، ەتنوگرافتىق پايىمى مەن بايىبى باياعى شوقان ءۋاليحانوۆ، بەرىدەگى الكەي مارعۇلاندى ەسكە تۇسىرەدى. قالامىنان تۋعان كەز كەلگەن شىعارماسى وي ەلەگىنەن وتە كەلە اياعى اقيقاتپەن ۇشتاسادى. كەز كەلگەن قۇپيا قۇبىلىستى كوزىمەن كورىپ، كوڭىلىنە توقۋى – ىجداعاتتى ىزدەنىمپازدىڭ قالىبىن ەلەستەتەدى. اقىر سوڭىندا الگى قۇبىلىستىڭ سىرىن اشىپ، سيپاتتاپ بەرەدى. اۆتوردىڭ «جۇمباق سارقىراما» اڭگىمەسىندە: «قاراتاۋعا قارا شالدى ەرتىپ ءوزىم-اق كەتىپ قالعىم كەلدى. بيىك جوتادان اسىپ تاباقبۇلاققا جەتتىك. تاباقبۇلاقتى جيەكتەي ءوتىپ تاۋ باسىنا كوتەرىلگەن جول كولىككە قيىن ءتيدى. قيىرشىق تاس پەن قۇم زىر اينالعان دوڭگەلەكتى ىلگەرى جىلجىتار ەمەس» (سوندا، 11-بەت) وسى ارەكەت ءارى قاراي شيەلەنىسە شيرىعىپ، وقىرمان تۇگىلى – سارقىراماعا باراتىن جولدى جاتقا بىلەتىن شالدىڭ ءوزىن قاتتى ابىرجىتەدى، قالجىراتادى. ۇزاماي اڭگىمە ارقاۋى اڭىزدان اقيقاتقا قاراي اۋناپ تۇسەدى، تىڭ تۇجىرىمعا تابان تىرەيسىز. كوسىلىپ جاتقان جازيرالى دالامىز نە قيلى كەرەمەتكە تولى. مۇنى عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر بالاسى جوققا شىعارمايدى. سول عاجايىپ الەمدى ءوز كوزىمەن كورىپ، كوكىرەك زەردەسىنەن وتكىزىپ، وندىرە قالام سىلتەگەن جازۋشىنىڭ تاقىرىپ تاڭداۋىنا ىشتەي ريزا بولاسىز. ۇلى دالانىڭ تىلسىم سىرىن مارجان اڭگىمەلەرگە وزەك ەتىپ، ۇرىمتال تۇستا ءتىرى ءسوز بەن كوركەمدىك ورمەگىن توقي ءبىلۋى قالامگەردىڭ جۇلىندى ەرەكشەلىگى. زەرتتەۋشىلىك زەردەسىنە دەن قوياسىز. جيناقتاعى جانە ءبىر قىزىقتى دۇنيە – اتاقتى ۇكاشا اۋليەنىڭ قىرىق قۇلاش قۇدىعى تۋرالى كەپ. قاراتاۋدىڭ قويناۋىندا قاۋعا تاستاساڭ بىردە سۋ شىعىپ، بىردە سۋ ىلىنبەيتىن، توسىن قۇپيا سىر بۇككەن بيىكتەگى قۇدىق تۋرالى اڭىزدى بالا جاستان ەستىپ وستىك. وقيعانىڭ ەڭ ۇرىمتال تۇسىن ۇستاعانى سول: سۋى قۇرعىر «ءاۋ» دەگەننەن اقتارىلىپ توگىلىپ تۇسپەيدى. الىستان قايىرىپ، تەڭىز تولقىنى سەكىلدى ىرعاعى مول، ءبىرىن-بىرى قۋالاي لىقسىعان وي اعىنى قيال تەربەلىسىنە ۇلاسىپ، ءسىزدى اڭگىمە ارقاۋىنان اجىراتپاي، شىڭىراۋ قۇدىقتىڭ قۇپيالى تەرەڭىنە سۇڭگىتە تۇسەدى. «جىگىت اعاسى نامىستاندى، قولىنداعى وراۋلى ارقاندى جەرگە تاستاي سالدى. اياق استىنداعى ارقاندى الۋعا مەنىڭ دە جۇرەگىم داۋالامادى. سالدەن سوڭ قارا شال شۇباتىلعان ارقاندى قولىنا شۋماقتاپ شەلەكتى قۇدىققا تاستادى» (سوندا، 28-بەت) دەپ توندىرە تەربەيدى. ەندى نە بولار ەكەن دەپ ويلايسىز. اقىر سوڭىندا الگى قۇدىقتى ەشكىمنىڭ تەر توگىپ كەتپەندەپ قازباعانى، تابيعاتتىڭ جاراتىلىسى سولاي ەكەندىگى اشىلادى. ءسوز، سويلەمدەگى سيللوگيزم پەرنەسى ءسىزدى ۇنەمى سەزىم دىرىلىندە ۇستايدى. اۆتوردىڭ سيقىرلى ساياحاتى تالاي قۇپيانىڭ تەرەڭىنە بويلاتىپ، قازاق دالاسىنداعى اڭىزعا ارقاۋ بولعان نە قيلى تاۋ-تاسپەن شەكتەلىپ قالمايدى. عالامنىڭ ءار قيىرىنا قيال قۇسىن تىنىمسىز قانات قاققىزادى. اڭگىمەلەردى ءاتۇستى، سىدىرتىپ شىعا المايسىز، ءماتىن سيقىرى، كوركەم ءسوزدىڭ الاپات استارى ويلانىپ وقىعاندى قالايدى. 1976 جىلى از عانا تارالىممەن جارىق كورگەن «تابيعات عاجايىپتارى» كىتابىنىڭ ءبازبىر ءتۇيىنىن ارقاۋ ەتكەن اۆتور – جازۋشىلىق ءجىتى كوز، قاناتتى قيال ارقىلى الگىدەگى بىرەر سويلەم باياندى كومبە ارشىعانداي ۇزاق قازىپ تەك قانا جارق ەتكەن سالماعى اۋىر التىنىن الادى. پايىمى تاڭعالدىرادى. وقي وتىرىپ – توقي تۇسەسىز. توقي وتىرىپ – وسىناۋ دۇنيە شىركىن ءالى دە اشىلماعان ارالداي تىلسىمعا تولى ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز. سەنەر-سەنبەسىڭىزدى بىلمەيسىز! بار گاپ: قالامگەردىڭ وقيعا ءوربىتۋ، جەلى تارتۋ، ءسوز ويناتۋ شەبەرلىگىندە جاتقانداي. ماسەلەن: «تاۋ قويناۋىنداعى تۇپ-تۇنىق كول كەيدە اراسۇرا تولقىندانىپ، بوزداعان ءۇنى ەستىلەدى. ايتۋشىلار بەيمالىم ماقۇلىق موينىن سوزا قاراپ تاۋ-تاستى دۇركىرەتە داۋىستاعانىن ەستىگەن، كەيدە ماقۇلىق كولگە شومىلعان كىسىنى جۇتىپ قويعان دەسەدى؟!» (سوندا، 143-بەت) شىن با، وتىرىك پە دەگەن ويمەن ءارى تارت، بەرى تارت تولقىمالى قيال كەشەسىز. قايتكەن كۇندە وقىرمان جايباراقات كۇيدە قالماسى انىق. قيال قۇسى تىم الىسقا قانات سەرمەپ، عارىش پەن عالامنىڭ تارتىلىس بويلىعىنا ەنىپ بارا جاتقانداي اسەرگە شوماسىز… ويلاناسىز… ءتۇرلى قيالعا بەرىلەسىز… «ايعا شاعىلعان مۇزدىقتار» اتتى اڭگىمەسى وزگە پوليۋستەگى ماگنيت ءورىسى سەكىلدى. كىسى اياعى باسپاعان تۇيىقسۋ مۇزدىعىنا شىققان جاس گەولوگ نيكولاي پالگوۆتىڭ 1922 جىلى الاتاۋعا ساپار شەككەن بايانى جازۋشى قالامىنا ىلىككەن كەزدە – زەرتتەۋشىلىك زەردە سۇزگىسىنەن ءوتىپ، توسىن قىرىنان كورىنىس تابادى. ەڭ بيىگى ءتورت مىڭ ءتورت ءجۇز ون مەترلىك وردجونيكيدزە شىڭى تابانىنىڭ استىندا. «ءسۇيىر قالپىندا كۇنگە شاعىلىسقان اپپاق الىپتى قىلداي ءبولىپ جاتقان قارلى بەلدەۋ – مۇزداققا قاتەرلى سىزىق تۇسكەنى» دەيدى اۆتور. كەلە-كەلە سىزات ۇلعايىپ، مۇزداق جۇتىلادى. بۇل تۇستا جازۋشى قيالى قالىس قالىپ، زەرتتەۋشىلىك پايىمى العى مەجەگە شىعادى. ەندى قالامگەر باياعىداي قيالمەن تاۋ اسىپ، كول كەشپەي، ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنىپ، تابيعات تىلسىمىنىڭ ەرتەڭىنە ەلەڭدەيدى، ەكولوگيا قاتەرىنىڭ الدىن الساق دەيدى. وسى كۇنى الاتاۋ اڭعارىنا ورىن تەپكەن عاجايىپ قالا الماتىدا كوپ ۇزاماي جەر سىلكىنۋ بولادى… سىلكىنىس ءتۇرلى اپاتتارعا اكەلىپ سوقتىرادى… سول اپاتتان از شىعىنمەن قۇتىلۋدىڭ جولى قانداي… جوعارعى جاق جەر سىلكىنۋ تۋرالى نە ويلانىپ جاتىر؟.. دەگەن ساۋال اركىمنىڭ كوكەيىندە جۇرگەنى انىق. وسى ساۋالدىڭ ءبىر پاراسى ۇلكەن جۇرەكتى قالامگەردىڭ كوكەيىندە جۇرگەنى كامىل. قالامگەر ءىنىمىز ءارى ۇلكەن ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋعا جول ىزدەيدى، ءارى ساقتانا جۇرۋگە شاقىرادى. ەڭ عانيبەتى: تابيعات اناعا ءجوندى-جونسىز تيىسە بەرۋگە بولمايدى ەكەن، الماقتىڭ دا سالماعى بار، تاۋ اڭعارىن شۇرىق-تەسىك ەتىپ ششۇبارلاپ، ۇڭعىلاپ، جالماپ، جۇلمالاپ، بۇلدىرە بەرۋگە بولمايدى… جەتپەيتىن كەمشىلىكتى – ءوزى تولتىرادى… ارتىلىپ جاتسا كەمىتەدى… تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ارقىلى دۇنيەنى ءبۇلىنىپ كەتۋدەن قورعايتىن تابيعاتتىڭ ءوزى دەگەن تەرەڭ ءپالساپا ۇسىنادى. وسى ماقساتتى ماڭدايىمىزعا تەمىرقازىق ەتىپ ۇستاساق قانا تابيعاتتىڭ تەپە-تەڭدىگىن بۇزىپ المايمىز دەيدى اۆتور. «كاينازويدان ۇرىككەن دينوزاۆرلار». اڭگىمەنىڭ اتىنان ات ۇرىككەندەي، ايتسە دە اۆتور بايانى – ءتىرى ءسوز يەسىنىڭ سوزبەن سۋرەت سالۋدىڭ عالامات ءبىر كوركەم كەلىستى ۇردىسىنەن حابار بەرەدى. دينوزاۆرلاردىڭ اجالى مەكسيكاعا قۇلاعان استەرويدتان، كۇننىڭ بەتىن جاپقان الاپات شاڭنان، ۇزاققا سوزىلعان الەمدىك قىستان دەگەن پايىم ۇسىنادى. بۇل تۇستا قالامگەر قيالى ءھام تانىمى مۇلدە باسقا ارناعا اۋنايدى. شىعارماعا تاقىرىپتى ءساتتى تابا وتىرىپ، الگىدەگى تاقىرىپتىڭ تانىمدىق قادا قاراۋىلىنان كوز جازبايدى. ليريكالىق شەگىنىسكە كوسەمسوزشى شەبەرلىگىن ۇشتاستىرا ءورىپ، اقىرىندا سازگەرلىك، پايىمشىلدىق، بايقاعىشتىق بايىپقا تابان تىرەيدى؛ ءسىز بەن ءبىزدى تولاعاي تۇجىرىمعا تاۋەلدى ەتەدى. تابيعاتتاعى دۇلەي قۇبىلىسقا عىلى­مي بەرىك بايلام ۇسىنا وتىرىپ، سول ارقىلى قۇپيانىڭ توسىن بايانىن ءمولدى­رەتىپ ۇسىنۋىمەن عانيبەت. ءىشىڭدى ەلجى­رەتەدى. بۇگىندە ماسكەۋدە ءبىر تۇرعىن بار كورىنەدى. ول ءتولقۇجاتى بويىنشا 34 جاس­تا. ال كەسكىن-كەلبەتى، كۇللى ادامي اعزاسى 19 جاستاعى قالپىن ساقتاعان! ءبازبىر گەرونتولوگ ماماندار الگى تۇرعىن ءباز-باياعى كۇيىندە قالا بەرەدى دەسەدى. «سوندا ول ماڭگىلىك ادام بولعانى ما؟!.» دەپ جاھاندىق جاڭالىقتى جايىپ سالادى-داعى ءارى قاراي جازۋشى ءوز پايىمىن، تۇجىرىمىن ۇسىنادى. يا بولماسا باعزى زاماننان كۇللى حالىق توبەسىنە كوتەرىپ، جۇرەگىندە ۇستاپ كەلگەن قاسيەتتى ورىندار تۋرالى تەبىرەنە كەپ شەرتەدى. ءسوز سيقىرىنىڭ قۋاتىن ماگنيت ورىسىندە ۇستايدى. قاسيەتتى قازىعۇرتتىڭ شىعىسىنداعى اتا-تاس پەن انا-تاس تۇرعان جەرگە جۇرت نەلىكتەن زيارات جاسايدى دەگەن ساۋالعا جازۋشى وزىنشە جاۋاپ ىزدەيدى. «انا-تاستى سيپالاپ كەلە جاتقان وڭ الاقانىمنىڭ سىرتىمەن جانارىمدى ءسۇرتتىم. بورشا-بورشا تەرلەگەنىمدى سوندا عانا سەزدىم. ارقامنان الدەكىم قاققانداي بولدى. ارتىما بۇرىلىپ قاراۋ قايدا، مۇمكىن بۇدىر تاس تيگەن شىعار. ەبىل-دىبىلىم شىعىپ قينالعاندا، قىسىلعان كەزدە دەمەگەن، ارقامنان قاققان سەن بە، ارۋاقتى اتا-تاس» (سوندا، 315-بەت) دەگەن كەزدە كادۋىلگى اتا-تاس پەن انا-تاس اراسىنان سۇمەك بوپ تەرلەپ، اراسىنان ارەڭ-ارەڭ قىسىلا وتكەندەي اسەرگە بولەنەسىز. جازۋشىنىڭ سۋرەتشىلدىك ماشىعى وسى تۇستا بارشا بوياۋمەن كوزگە ۇرادى، يلاندىرادى، عاجاپقا قالدىرادى، تامساندىرادى. اۆتور بولعان وقيعانى بولعانىنداي جايداق ايتىپ شىعۋدان قاشادى. ءومىر كورىنىسى مەن جازۋشىلىق تولعامىن ءاردايىم ەگىز ءورىم ەتىپ ۇستايدى. مۇنى ىزدەنىس ءىز كەسۋىندەگى سونى سەرپىلىس پە؟! – دەپ قالاسىز. بۇگىندە ەۋروپالىقشا ويلايتىن ءارى سول ۇردىسپەن قيال الەمىنە قۇلاش سەرمەۋ­گە تالپىنىپ جۇرگەن جاس قالامگەرلەر جەتەرلىك. ايتسە دە الگىلەردىڭ ۇلتتىق بوياۋى ىلعي سولعىن ءتۇسىپ، كەيىپكەر بولمىسى اشىلماي، اڭگىمە كەڭگە قۇلاش جازا الماي جاتادى. قاناتى كەم تاۋىقتاي – جەر باۋىرلاپ قالادى. ال ساپاربايدىڭ قوس تىزگىندى قولىنا بەكەم ۇستاعانى انىق اڭعارىلادى. ءستيلى، ويلاۋى جاڭاشا بولعانىمەن، قازاقى پايىمى مەن ۇلتتىق پسيحولوگياسى ۇزەڭگى جولداستاي قاتار تىزگىن قاعىسىپ، قۇپ ءورىلىپ وتىرادى. شىنايىلىق ءھام نانىمدىلىق اۆتوردىڭ ءارقيلى قىزىق تاقىرىپتىڭ قازباگەر-ارحەولوگى ەكەنىنە كۋالىك بەرگەندەي وقىرماندى ماگنيت ورىسىندە تۇساپ ۇستايدى. كوبىنە اۆتور كوركەمدىك كەلىسىم، كورىكتى ءسوزدىڭ ادىس-ايلاسىمەن ەمەس، وعاش وقيعانىڭ شارىقتاۋ شەگى ءارى شەشىم تابۋىمەن الاتىن سەكىلدى. الگى وعاش وقيعا وقىس سيتۋاسياعا، ويلاماعان تارتىسقا، كەيىپكەردىڭ اشىلىپ-سايراۋىنا، تەرەڭ فيلوسوفياعا تارتىپ كەتىپ وتىرادى. كوركەمدىكتىڭ جيىلىك ورىسىندە ۇستايدى. كونە زاماننىڭ كورەگەنى گاليلەي ايتقان ءسوز بار. «الدىمىزدا تابيعات كىتابى جاتىر. ءبىراق ول ءبىزدىڭ الىپبيدەگى ارىپتەرمەن جازىلماعان؛ ونىڭ ارىپتەرى – ءۇشبۇرىشتار، ءتورتبۇرىشتار، شارشى، دوڭگەلەك جانە شارلار». ۇلى ماتەماتيكتىڭ كوزىندەگى تابيعات كەسكىنى وسىنداي بولعاندا، سازگەر كوزىندەگى تابيعات – ساز بەن سۇلۋلىقتىڭ ۇناسىمى، ىرعاعى، جۇرەك ءلۇپىلى. اقىن كوزىندەگى تابيعات – اققۋدىڭ كولگە تامعان كوز جاسىنداي جىر مارجانى سەكىلدى تىنىسىڭدى اشادى. ءبىر دەممەن وقىلادى. ساپارباي پارمانقۇلوۆ كوزىندەگى تابيعات – تۋعان جەر، وسكەن ورتاسىنان كىندىگى اجىراماعان كەڭقولتىق، بارىنشا اڭقاۋ، بارىنشا ادال كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز تۇنباسى، قازاقى ويلاۋ، ءسوز ساپتاۋ، تىنىستاۋ ءادىسىنىڭ ەشكىمگە ۇقساماس كوركەم كەلىسىمى دەپ ويلايسىز. تاپ مۇنداي ءادىس – كەڭ تىنىستى، نە جازسا دا قازىپ جازاتىن، تەرەڭ پايىم ۇسىناتىن، ارعى-بەرگىگە وي جىبەرە الاتىن قارىمدى قالامگەرگە عانا بۇيىرادى. ءبىز تانىعان اۆتوردىڭ تىنىسىن اشاتىن، قادامىن جازاتىن نەگىزگى جازارى ءالى الدا دەپ ويلايمىز. الگى تىنىس – پارمانقۇلوۆتىڭ ءاربىر ءسوز ساپتاۋىنان، اڭعارىمپازدىعىنان، نەبىر قيىن تاقىرىپتىڭ استارىن بوپسالاپ اشۋىنان انىق بايقالادى. بۇل قادام – اۆتوردىڭ ارعى-بەرگى ادەبيەتتى كوپ وقىپ، مول توقىعانىنان سەزىلەدى. ادام تابيعاتپەن ەتەنە تۋىس، جاتىرلاس، قامشىنىڭ سەگىز ورىمىندەي كىرىگىپ بىتە قايناسىپ كەتكەن؛ بىرىنەن-بىرىن اجىراتۋ قيىن دەگەن ۇستانىم كىتاپتىڭ نەگىزگى يدەيا­سى ەكەنى كامىل. ءبىر كەيىپكەرى – جازيرا دالاداي كەڭپەيىل. كەلەسى كەيىپكەرى – تىمپي ويناعانداي سىرىن ىشىنە بۇككەن، تەرەڭ شىڭىراۋدىڭ تاستاي سۋى سەكىلدى. ءۇشىنشى كەيىپكەرى – بالاداي اڭقاۋ، تابيعاتى اشىق-شاشىق، قوي اۋزىنان ءشوپ الماس موماقان. بايانىمىزدىڭ باس-اياعىن قورىتىن­دىلاپ كەلگەندە، قارىمدى قالامگەردىڭ تابيعات پەن ادام ەگىز، ادامسىز تابيعات جوق، تابيعاتسىز پەندە جەتىم دەگەن ءپالساپانى ءاردايىم وقىرمان الدىندا كولدەنەڭ تارتۋى ەرىكسىز تەبىرەنتەدى. بيىك ولشەمگە بوي ۇلاستىرۋىمەن ەرەك­شەلەنەدى! تىرشىلىك يەسى ۋاقىتقا تاۋەلدى. پيراميدالار عانا ۋاقىتقا تاۋەلسىز دەگەن ءسوز بار. قارىمدى قالامگەردىڭ مارجان اڭگىمەلەرى الگى ءبىر تاۋەلدىلىك شەڭبەرىنەن شىعىپ، ادام بويىنداعى قادىم قاسيەتتىڭ كۇللىسى – تابيعاتتان جۇعىستى بولعان، تابيعاتتان اۋىسقان مىنەز دەگەن شىندىقتى پاش ەتۋىمەن قۇندى. تەرەڭ ويدى كولدەنەڭ تارتۋىمەن تاڭعالدىرادى. ساپارباي از جازادى، ايتسە دە ساز جازادى. اڭگىمەلەرى – قۇم بەلدەۋلەگەن ءشول ىشىندەگى ويماقتاي جاپ-جاسىل وازيس سەكىلدى ەلەستەيدى. سيرەك شالىنسا دا اڭسارىمىزدى اۋعىزىپ، جانارىمىز شىراداي جانادى. وقيعاسى ءومىردىڭ ورتاسىنان ويىپ العانداي، سۇلۋ سوزبەن تەرەڭ پايىمعا تابان تىرەگەن مارجان اڭگىمەلەرىڭ ءاردايىم كوڭىلىمىزدى تاسىتىپ، مەيىرىمىزدى قاندىرا بەرسىنشى، قارىمدى قالامگەر دەمەكپىز! قاي-قاي ۇلتتى ۇلت ەتىپ، ەسىكتەگى باسىن تورگە سۇيرەپ، وزگە ەلدەن بولەكشەلەپ، ەرەكشەلەپ كورسەتەتىن، قاسيەت دارىتىپ، قانىن جەرگە تامىزباي تۇرعان نارسە – ءتىرى ءسوز عانا. ءتىرى ءسوزى بار ۇلت ولمەيدى. زامان مەن زاماننىڭ جالعاستىرۋشى دانەكەرى بابادان قالعان ءتىرى ءسوز. ءتىرى ءسوز جوعالسا – ۇلتىمىزدىڭ ەرتەڭى كۇماندى. ءتىرى سوزگە تابان تىرەپ قانا، ارقا سۇيەپ قانا ءومىرىمىزدى ونەگەلى ەتەمىز. ەندەشە قالامداس، سىرلاس پارمانقۇلوۆقا تىلەيتىنىمىز – ءتىرى ءسوزىڭ تاۋسىلماسىن دەمەكپىز. دۇكەنباي دوسجان "انا ءتىلى"