ەڭ الدىمەن «ازات» قوزعالىسىنىڭ تاريحي ماڭىزى مەن ونىڭ قۇرىلۋ تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساپ كورەلىك. 

 قازقستانداعى تۇڭعىش ساياسي ۇيىم – «قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىندا» بولعان نەبارى ەكى جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتىم، تۇتاستاي ءبىر عاسىرعا تاتىرلىق جىلدارىم بولعانىن نەسىنە جاسىرامىن. «ازات» قوزعالىسى ەڭ الدىمەن قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ قارساڭىندا دۇنيەگە كەلىپ، قىسقا مەرزىمدە ەل تاۋەلسىزدىگىن جۇزەگە اسىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ساياسي ۇيىم بولا ءبىلدى. وسى جىلدار ىشىندە «ازات» قوزعالىسى:

ەڭ ءبىرىنشى، «قازاقستان» تاۋەلسىزدىگىنىڭ دەكلاراسياسى جوباسىن دۇنيەگە اكەلدى، قازاقستان حالقىن وسىناۋ ۇلى كۇنگە ازىرلەدى،  «وداقتىق شارت» دەگەندى بولدىرماي تاستادى، «گكچپ» (بۇل توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەت دەگگەندى ۇقتىراتىن)   كەزىندە «ازاتتىقتار» حالىق جاعىندا جاە ق ر پرەزيدەنتى جاعىندا بولىپ، توڭكەرىسشىلەردى اشىق مويىندامادى. وعان دالەل «ازات» گازەتىنىڭ «بۇلىكشىلەر» دەگەن ورتاق اتپەن توتەنشە سانىنىڭ جارىق كورۋى بولعان. ق ر جاڭا كونستيتۋسياسىنىڭ جوباسىن ازىرلەگەن دە وسى «ازات» بولدى.

ەكىنشى، «ازات» - قازاقستانداعى تۇڭعىش دەموكراتيا باستاۋىندا تۇردى جانە دەموكراتيانى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرا ءبىلدى، قوزعالىستىڭ العاشقى بولىمشەسى شىمكەنتتە قۇرىلعان «بەتبۇرىس» ۇيىمىنان باستاۋ الادى. بولىمشەنىڭ تەڭ ءتوراعالارى: شاكەن ورىنبەكوۆ، ىلەسبەك بايجانوۆ، دانيار ءىلياسوۆ، ءابىلاسان شادەنوۆتار بولدى،

ءۇشىنشى، رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسى پارلامەنتىندە قارالىپ جاتقان مەملەكەتتىك ءتىل تارتىسىندا «ازات» ءوزىنىڭ سوندا دەپۋتات بولىپ وتىرعان  تەڭ ءتوراعاسى  نۇرباقىت قويشىبەكوۆ ارقىلى جانە سول كۇندەرى «ازات» قوزعالىسى بەلسەندىلەرى ۇكىمەت ءۇيىنىڭ الدىندا وسى وقيعاعا بايلانىستى بەيبىت ميتينگى وتكىزىپ، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولۋىنا زور ىقپال ەتكەنى دە جالعان ەمەس،

ءتورتىنشى، «ازاتتىقتار» «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيانىڭ» جاڭا نۇسقاسىن ازىرلەپ، ونىڭ قالاي دا دەر كەزىندە قابىلداۋىنا اتسالىستى،

بەسىنشى، «ازات»، 1986 جىلعى الماتىداعى ايگىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ساياسي باعا بەرۋگە ىقپال جاساپ باقتى جانە تار قاپاستا وتىرعان جەلتوقسان قاحارماندارىن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىپ الۋعا بار كۇشتەرىن جۇمسادى، سول شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت ءۇيى الدىندا «ازاتتىق» ازاماتتار اشتىق تا جاريالادى

التىنشى، ورال ورىس كازاكتارىنىڭ باسسىزدىقتارىن دەر كەزىندە اۋىزدىقتاتقان دا وسى قوزعالىس بولىپ، وعان «ازات» قوزعالىسىنان 113 ادام قاتىسىپ، ولاردىڭ ارالارىندا: ا.زەينۋللين، و.ساۋلەباي، ج.ءقۋانىشالى، ا.قادىربايەۆا، ن.ورازبايەۆ، د.ساتىپالدى، س.ەرعالي سىندى قوزعالىس بەلسەندىلەرى بولدى،

جەتىنشى، بەيبىت ەلگە قىرىق جىل قىرعىن جاساپ كەلگەن سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاباۋعا ءبىر كىسىدەي ات سالىستى، ول كەزدە سەمەيدە بولعان «ازات» بەلسەندىلەرى مىنالار ەدى: جامبىل وبلىستىق بولىمشىلەرىنىڭ باسشىلارى: ا.سىرعابايەۆ، ا.ۇسىبالييەۆا، ج.ابدۋللايەۆا، ن.ءالىمۇلوۆ، ش.جالجانوۆا، سەمەيلىكتەر: ر.التاي ۇلى، س.ساقال ۇلى، گ.ەرۋوۆا، الماتىدان:م.ەسەنالييەۆ، ا.اسىلبەكوۆ، ج.كەنەبايلار بولدى، پاۆلودارداعى ەرماك باسقىنشىنىڭ (ۇيىمداستىرۋشىلار: ا.اسىلبەكوۆ، بيكەش دۇرمەنوۆا، سۆەتلانا قوندىكەروۆا، ب.دارىمبەت، د.ساتىپالدى، ت.ب.، الماتىداعى دزەرجينسكيي جاۋىزدىڭ ەسكەرتكىشتەرىن كۇشپەن الدىردى «ۇيىمداستىرۋشى حاسەن قوجا احمەت، ت.ب.)، ت.ب. تولىپ جاتقان ەلىمىز ومىرىندەگى اسا ماڭىزدى وقيعالارعا ات سالىستى، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتتى. قوزعالىستان تۇڭعىش رەت رەسپۋبليكا پارلامەنتىنە: نۇرباقىت قويشىبەكوۆ، اسقار سىرعابايەۆ، جااسارال ءقۋانىشالىنىڭ ءار قايسىسى ءوز كۇشىمەن جەڭىسكە جەتىپ،  دەپۋتاتتار بولدى.

بۇل جەتى تارماق - «ازات» قوزعالىسى ۋاقىت-ۋاقىتىمەن ۇلت يگىلىگى ءۇشىن جۇزەگە اسىرا بىلگەن ەڭ ماڭىزدى ساياسي شارالار بولا ءبىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «ازات» قوزعالىسى شىن مانىندەگى ۇلتتىق ساياسي قوزعالىسقا اينالدى.  بۇل سول تۇس ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك ەدى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ باستاۋىندا بولعان «الاشورلدا» ۇكىمەتىنىڭ سەركەلەرى: ءاليحان بوكەيحان ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلى، حالەل دوسمۇحامەت ۇلى، جاحانشا دوسمۇحامەت ۇلى، مۇستافا شوقاي، ت.ب. ۇلت كوسەمدەرىنەن كەيىن ساياسات ساحناسىنان «ازاتتىقتار» شىققان ەدى.

قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى الماتى قالاسىندا 1990 جىلدىڭ 30-ماۋسىمىندا سالتاناتتى جاعدايدا اشىلدى. ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ جەتى تەڭ ءتوراعاسى سايلانىپ، قوزعالىستىڭ جارعىسى مەن باعدارلاماسى بەكىتىلدى. قۇرىلتايدى ءۇش ادام جۇرگىزىپ وتىردى. ولار: قازاقستان كپ الماتى قالالىق كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى ەكىنشى حاتشىسى مارات شورمانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سابەتقازى اقاتايەۆ جانە قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، ساۋلەتشى ءارى قۇرىلىسشى نۇرباقىت قويشىبەكوۆ ەدى. 

قۇرىلتاي بارىسىندا جەتى ادام تەڭ ءتوراعا بولىپ سايلاندى: ميحايل ەسەنالييەۆ، سابەتقازى اقاتايەۆ، مارات شورمانوۆ، نۇرباقىت قويشىبەكوۆ، سايىن شاپاعاتوۆ، گۇلجيحان بيبولدينوۆا جانە گەنناديي گولوۆاستيكوۆ. ال، ماردان بايدىلدايەۆ پەن ماقاش ءتاتىموۆ قۇرمەتتى ءتوراعالار بولدى. ساكەن ءجۇنىسوۆ پەن دۋلات يسابەكوۆتەرگە «ازات» گازەتىن شىعارۋ تاپسىرىلدى (بۇل ەكى جازۋشى ول مىندەتتى اتقارا الماعان سياقتى. كەيىن، گازەتتىڭ باس رەداكتورى بولىپ، باتىرحان دارىمبەت، ورىنباسارى بولىپ، مەن، جۇماش كەنەبايەۆ سايلانعان ەدىك...). 40-قا جۋىق ازامات ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى.

«ازاتتىڭ» مىنا وبلىستاردا بولىمشەلەرى بولدى: وڭتۇستىك قازاقستان، اقتوبە (06.04.1991)، قىزىلوردا (24.11.1990)، باتىس قازاقستان (08.12.1990)، جامبىل (12.01.1991)، سەمەي (29.06.1991)، ماڭعىستاۋ (09.12.1990)، الماتى قالالىق، الماتى وبلىستىق جانە مىنا قالالاردا: كوكشەتاۋ (19.01.1991)، پاۆلودار (30.03.1991)، سولتۇستىك قازاقستان، جەزقازعان، قاراعاندى، قوستاناي، ت.ب.

«ازاتتىڭ» اقساقالدار القاسىنا: ماقاش ءتاتىموۆ، ماردان بايدىلدايەۆ، كامال ورمانتايەۆ، ءامينا نۇعىمانوۆا، جاعدا بابالىقوۆ سايلاندى.

«ازات» قوزعالىسىنىڭ ءۇنى ءارى جاردەمشىسى «ازات» گازەتى بولدى. ونى نەگىزىنەن باس رەداكتور باتىرحان دارىمبەت جانە مەن جۇماش كەنەباي  شىعارىپ تۇردىق. بۇدان باسقا «ازات» قوزعالىسىن كەڭنىنە ناسيحاتتاپ تۇرعان «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاقستانداعى بيۋروسىنىڭ باستىعى قيال سابدالين بولدى. كەيىن ونىڭ قاسىنا ساياسات بەيىسباي كەلىپ، اتسالىستى. بۇادان كەيىن باتىرحان دارىمبەت پەن مەن  ول راديونىڭ شتاتتان تىس ءتىلشىسى بولىپ، حابارلار بەرىپ تۇردىق. ال، المانيانىڭ ءمۇنح قالاسىنداعى «ازاتتىق» راديوسى قازاق ءبولىمىنىڭ ديرەكتورى حاسەن ورالتاي، تىلشىلەر: سۋات شەرۋشى، نۇركامال پىنار، ءابدۋلاقاپ قارا، ت.ب. ازاماتتار قازاقستانداعى ساياسي جاعدايلاردى ءجىتى باقىلاپ وتىردى. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ «ازات» قوزعالىسىنا باستى نازار اۋدارىپ تۇردى.

«ازات» قوزعالىسىنىڭ ومىرىندەگى تاعى ءبىر ايتۋلى وقيعا، 1991 جىلدىڭ ماۋسىمىندا الماتىعا تۇركيادان ءجۇز ەلۋدەي كىلەڭ ءبىر «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىندەي، قانى سورعالاپ تۇرعان ۇلتشىل، تۇرىكشىل ازاماتتار شىعىپ، جولاي باكۋ، قازاندى باسىپ، بىزگە تابان تىرەۋلەرى بولدى. ول توپتى «ازاتتىق» راديوسى قازاق ءبولىمىنىڭ ديرەكتورى حاسەن ورالتاي، ۇلكەن تۇرىكشىل عالىم تۇران يازعان، شابان قاراتاش، شەريزات دوعرى، ەردوعان اسىلۇيجە، سىدىحان ۇلىشاي، ت.ب. ەسىمدەرى تۇرىك الەمىنە جاقسى تانىس تۇلعالار بار بولاتىن. ءۇش كۇن ولارمەن بىرگە بولىپ، ەستەن كەتپەس عاجايىپ كۇندەردى باسىمىزدان كەشكەنىمىز، حاسەن ورالتاي مەن ءامينا نۇعىمانوۆا تۇڭعىش رەت مەدەۋ شاتقالىن كۇڭىرەنتىپ، «الاش» مارشىن ورىنداعانى، ول ارادا «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ءتىلشىسى قيال ءسابداليننىڭ بولعانى، سابەتقازى ازقاتاي، مارات شورمانوۆ، جاعدا بابالىق ۇلى، حاسەن قوجا احمەت، اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ قوناقتاردى ارنايى كۇتىپ العانى، كومپارتيا وكىلدەرى تولەن ابدىك پەن عادىلبەك شالاحمەتوۆتاردىڭ ءبىزدىڭ «الاش» مارشىن ورىنداعانىمىزدان شوشىپ كەتىپ، قاشا جونەلگەندىرى، تۇرىك ميللەتشىلەرىمەن جاقسى دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتقانىمىز، بىرنەشە رەت تۇركيادا، المانيادا بولعانىمىز، سوعان كۋا...

مىنە، قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى قىسقاشا وسىنداي بولعان. قوزعالىس تۋرالى قالعان اڭگىمەنى تاريحشىلار مەن ول قوزعالىسقا ات سالىسقان «ازات» بەلسەندىلەرىنىڭ ەنشىسىنە قالدىرا تۇرىپ، ەندى ءوزىمنىڭ بۇل «ازات» قوزعالىسىنا قالاي كەلىپ قالعانىم جونىندە باياندايمىن...

(جالعاسى بار)

qamshy.kz