2020 جىلدىڭ 21 اقپانىندا جويىلىپ بارا جاتقان اقبوكەندى قورعاۋدى تاپسىرعان مەملەكەتتىك ينسپەكتوردى ولتىرگەن براكونەرلەر سوت ۇكىمىمەن ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىردى.
ورتا ازيا حالقىن ءدۇر سىلكىندىرگەن اتالمىش جاعدايدا براكونەرلەر توبى وتكەن جىلدىڭ قاڭتارىندا كەزەكشىلىكتە تۇرعان ەكى ينسپەكتورعا شابۋىل جاساعان بولاتىن. ينسپەكتورلاردىڭ ءبىرى، 52 جاستاعى ەرلان نۇرعالييەۆ جاراقاتتان اۋرۋحانادا قايتىس بولدى. ونىڭ ءولىمى الەمدەگى اقبوكەندەردىڭ سانى ەڭ كوپ مەكەندەيتىن قازاقستانداعى براكونەرلىكتىڭ اۋقىمىن كورسەتتى. وتكەن جىلدىڭ شىلدە ايىندا براكونەرلەردى ۇستاۋ كەزىندە تاعى ءبىر ينسپەكتوردى اتىپ ولتىرگەن.
شابۋىلدان كەيىن جەتى براكونەر ۇستالىپ، ولارعا ايىپ تاعىلدى. قاراعاندى قالاسىنىڭ ورتالىق سوتى ولاردىڭ ۇشەۋىن كىسى ءولتىرۋ ارەكەتى جانە زاڭسىز اڭ اۋلاۋ ارەكەتتەرى ءۇشىن ايىپتاپ، ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىردى. قالعان ءتورت ادام زاڭسىز اڭ اۋلاعانى ءۇشىن ءارقايسىسى التى جىلعا سوتتالدى. قايتىس بولعان ينسپەكتوردىڭ ۇلىنىڭ ادۆوكاتى المات قاسقىرباي «قاتال» ۇكىمدى قۇپتادى، ءبىراق مەملەكەت ينسپەكتورلاردى قورعاۋ ءۇشىن، ونىڭ ىشىندە ولاردى ءتيىستى قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس جاساۋى كەرەك دەپ مالىمدەگەن ەدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ براكونەرلىك زاڭبۇزۋشىلىقتارعا قاتىستى جايتتاردى رەتكە كەلتىرەتىندىگىن ايتىپ، ونى «ۇيىمداسقان قىلمىستىڭ وتە ءقاۋىپتى ءتۇرى» دەپ اتادى. «براكونەرلەر جاقسى جابدىقتالعان، قارۋلانعان جانە جازاسىز ارەكەت ەتەدى»، – دەدى توقايەۆ وتكەن قىركۇيەك ايىنداعى حالىققا جولداۋىندا. 2019 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا قازاقستان حالقىنا جولداۋىن جاسادى. ءدال سول كەزدە پرەزيدەنت زورلىق-زومبىلىق پەن براكونەرلىك ءۇشىن جازانى قاتايتۋدى تاپسىردى. سونداي-اق «براكونەرلىكتىڭ كۇشەيە تۇسكەندىگىنە» دەپ پرەزيدەنت قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن سىنعا الىپ، زاڭسىز اڭ اۋلاۋعا كوز جۇمدى دەپ تە ايىپتادى.
قازاقستان براكونەرلىك ءۇشىن جازانى كۇشەيتتى. ەندى قىزىل كىتاپتاعى جانۋارلاردى ولتىرگەنى ءۇشىن قۇقىق بۇزۋشىلار 12 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى نەمەسە 50 ميلليون تەڭگە ايىپپۇل تولەۋگە مىندەتتەلۋى مۇمكىن. قىلمىستىق كودەكستە جاڭا تۇزەتۋلەردىڭ ەنگىزىلۋىمەن زاڭسىز اڭ اۋلاۋ، بالىق اۋلاۋ جانە ورمان اعاشتارىن كەسكەنى ءۇشىن قاتاڭ سانكسيالار قاراستىرىلعان.
«جانۋارلاردى زاڭسىز اۋلاۋعا جانە وسىمدىكتەر الەمىن زاڭسىز وڭدەۋگە قاتىستى باپتار جاڭا كۆاليفيكاسيالىق بەلگىلەرىمەن تولىقتىرىلدى، ماسەلەن، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن جانە قۇرىپ كەتۋ ءقاۋپى تونگەن تۇرلەرىنە، سونداي-اق پايدالانۋعا تىيىم سالىنعان جانۋارلارعا ادامدار توبى رەتىندە الدىن-الا ۇيىمداستىرىلعان قاستاندىق بەلگىلەرىن اتاۋعا بولادى. بۇرىن جاسالعان اتالمىش قىلمىستىق بەلگىلەر ونشا اۋىر ەمەس قىلمىستار رەتىندە قاراستىرىلعان. ەندى قىلمىستىق كودەكستىڭ وسى باپتارىنا سايكەس كۆاليفيكاسيالىق بەلگىلەر اۋىر قىلمىستار ساناتىنا اۋىستىرىلدى» دەدى ق ر ءىىم اكىمشىلىك پوليسيا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ماقسات بايبولوۆ.
زاڭعا ەنگىزىلگەن جاڭا تۇزەتۋلەر مەملەكەتتىك ينسپەكتورلارعا قىزمەتتىك قارۋدى، مىسالى، تاپانشا نەمەسە كارابين سياقتى قارۋ-جاراق الىپ جۇرۋگە جانە ومىرىنە ءقاۋىپ تونگەن جاعدايدا قولدانۋعا قۇقىق بەرەدى. سونىمەن قاتار، «وحوتزوپروم» قىزمەتكەرلەرىنىڭ كولىكتەرىنە ەرەكشە جارىق جانە دىبىستىق سيگنالدار قويىلىپ، جەتىلدىرىلەتىن بولادى.
«جابدىقتاردىڭ جاڭا نورماتيۆتەر جاسالدى. ءبىزدىڭ ترانسپورت، تەحنولوگيامىز براكونەرلەردىڭ قۇرال-جابدىقتارىنان الدەقايدا تومەن ەكەنى جاسىرىن ەمەس، سوندىقتان بىزگە زاماناۋي قۇرالدار قاجەت. ءبىز وسى نورماتيۆتەردى ازىرلەدىك. جابدىقتاردىڭ جاڭا نورماتيۆتەرى ۇشقىشسىز ۇشاتىن اپپاراتتار، كەۋدەگە ارنالعان كامەرالار، بەينەتىركەۋىش ەنگىزىلگەن اۆتوموبيلدەر بولادى دەپ ۇيعاردى. سونداي-اق، ول تراۆماتيكالىق قارۋدى، جول تالعامايتىن كولىك، باتپاقتا جۇرەتىن تەحنيكالاردى دا قاراستىرادى» دەيدى ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتى ءبولىمىنىڭ باستىعى ايتۋار تۋعانبەكوۆ.
اقبوكەندەردى اتىپ ولتىرگەن 80 براكونەر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارنايى ەسەبىنە الىندى. بۇل قۇقىق بۇزۋشىلاردى تەز انىقتاپ، ولاردى رەسيديۆكە تەكسەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بىلتىرعى جىلدا پوليسيا جەدەل ءىس-شارالار جۇرگىزۋ بارىسىندا 2 مىڭنان استام زاڭ بۇزۋشىلىقتى انىقتاعان. ونىڭ ىشىندە مىڭنان استامى زاڭسىز اڭ اۋلاۋعا بايلانىستى.
سونىمەن قاتار، ەندى ەكولوگيالىق زاڭ بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن مۇلىك تاركىلەنىپ، شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار بەس جىلعا ەلدەن شىعارىلادى. براكونەرلىك ءۇشىن ەڭ جوعارى جازا 5 جىلدان 12 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى. ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ۆيسە-مينيسترى ەرلان نىسانبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، اۋىلشارۋاشىلىق ماسەلەلەرى بويىنشا زاڭناماعا ەنگىزىلگەن سوڭعى وزگەرتۋلەر اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 337-بابى كەڭەيتىلدى. قىلمىستى انىقتايتىن بەلگىلەر كوبەيدى – ولاردىڭ ىشىندە، زاڭسىز اڭ اۋلاۋ ارەكەتى دە بار.
«بۇرىن بۇل باپ بويىنشا اڭ اۋلاۋ جارىلعىش قۇرىلعىلاردى جانە جانۋارلاردى، ۇشاقتاردى، اۆتوموبيلدەردى، اۆتوكولىك قۇرالدارىن جويۋ سياقتى باسقا قۇرالداردى قولدانعان كەزدە عانا جاۋاپقا تارتىلاتىن ەدى، ال ەندى وسى بەلگىلەرگە اتىس قارۋى مەن پنيەۆماتيكالىق قارۋ، لاقتىرۋ، سۋىق قارۋ جانە باسقا دا قارۋ تۇرلەرى، يتتەر مەن اڭ اۋلايتىن جىرتقىش قۇستار قوسىلدى» دەدى ەرلان نىسانبايەۆ.
سونىمەن قاتار، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 339-بابى تاعى تولىقتىرىلدى، وعان سايكەس براكونەرلەر اقبوكەن دەريۆاتتارى مەن بەكىرە تۇرلەرىنىڭ زاڭسىز اينالىمى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلادى. ەندى جاۋاپكەرشىلىكتى اۋىرلاتاتىن جاڭا زاڭبۇزۋشىلىق بەلگىلەرى پايدا بولدى. ولاردىڭ ىشىندە:
- بىرنەشە رەت براكونەرلىك ارەكەت؛
- ادامدار توبىنىڭ الدىن الا ءسوز بايلاسۋى ارقىلى ارەكەت جاساسۋى؛
- ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردا ارەكەت جاساۋ؛
- قىزمەتتىك جاعدايىن پايدالانىپ ادامنىڭ ارەكەت جاساۋى؛
- ۇلكەن نەمەسە اسا ۇلكەن مولشەردە زيان كەلتىرۋ.
سونىمەن بىرگە، براكونەرلىككە قارسى كۇرەس تۋرالى زاڭناما بويىنشا جۇمىستار مۇنىمەن توقتاپ قالمايدى. ءقازىر پارلامەنت ءماجىلىسى قىلمىستىق جانە قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ زاڭنامالارىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن قاراستىرۋدا. وندا زاڭسىز اڭ اۋلاۋ مەن بالىق اۋلاۋدى قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق ساناتىنان قىلمىس ساناتىنا اۋىستىرۋ ۇسىنىلدى. بۇل زاڭ بۇزۋشىلاردى ءۇش جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى ەڭ ۇزاق جازا – 40 كۇن قاماۋعا الۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ براكونەرلەرگە قارسى جازانى قاتاڭداتۋدى 2019 جىلدىڭ شىلدەسىندە تاپسىرعان بولاتىن. بۇل «وحوتزوپرومنىڭ» ينسپەكتورى قانىش ءنۇرتازينوۆتى براكونەرلەر اتىپ ولتىرگەننەن كەيىن قولعا الىنعان ەدى.
«جاقىندا بولعان قايعىلى وقيعالار براكونەرلىكتىڭ ۇيىمداسقان قىلمىستىڭ ەڭ ءقاۋىپتى ءتۇرى رەتىندە كورسەتتى. ءبىر جىلدا ەكى جابايى تابيعات ينسپەكتورى ولاردىڭ قولىنان قازا تاپتى. بىلتىر شىعىس قازاقستان وبلىسى مارقاكول كولىندە براكونەرلەر توبىنىڭ قىلمىستىق ارەكەتى ورىن الدى. بۇل تەك وقشاۋ جاعدايلار، ءبىراق براكونەرلىك قىلمىستار تەرەڭ تامىر الىپ بارادى، ونىڭ ىشىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ سالعىرتتىعى دا بار. ولار ءبىزدىڭ ۇلتتىق بايلىعىمىزدى قۇرتىپ جاتىر. ۇكىمەتكە ەكى اي ىشىندە ءتيىستى زاڭنامانى قاتايتۋ ءۇشىن شۇعىل شارالار قابىلداۋدى تاپسىرامىن» دەدى ق ر پرەزيدەنتى.
جاقىندا قازاقستاندا اقبوكەن مۇيىزدەرىن ساتىپ الۋعا ارنالعان 19 سايت بۇعاتتالدى. ەڭ تانىمالدارى كىلت سوزدەرمەن جابىلعان، ءبىراق ەگەر ءسىز اقبوكەن مۇيىزدەرىن ساتىپ العىڭىز كەلىپ، ساتۋشىنى تاپقىڭىز كەلسە – بۇل قيىن دۇنيە ەمەس.
ەكولوگيالىق زاڭناماعا جانە قىلمىستىق كودەكسكە وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ تۋرالى جاڭا زاڭ سونىمەن بىرگە براكونەرلەر مەن قايتالاما قۇقىق بۇزۋشىلار تۋرالى ءبىرىڭعاي مالىمەتتەر بازاسىن قۇرۋدى جانە ءبىر ينسپەكتورعا شاققاندا 2،5 ميلليون گا القاپتى قىسقارتۋدى دا قاراستىرادى. «وحوتزووپروم» مەملەكەتتىك كاسىپورنى ورتالىق ايماقتىق فيليالىنىڭ باسشىسى ەرلان ابدراحمانوۆتىڭ ايتۋىنشا، قۇجاتتا ينسپەكتورلاردىڭ جالاقىسىن كوتەرۋ جانە ولاردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن جاقسارتۋ دا قاراستىرىلعان.
«ءقازىر ولاردىڭ جالاقىسى 50-60 مىڭ تەڭگە (112-134 دوللار). وعان قوسا، ولار براكونەرلەر تولەيتىن ايىپپۇلدىڭ 30 پايىزىن ىنتالاندىرۋ تۇرىندە الاتىن بولادى. بۇل ولار ءۇشىن ىنتالاندىرۋ بولادى، ويتكەنى ءقازىر ينسپەكتور بولىپ جۇمىس ىستەۋگە كوپ ادام كەلىسە بەرمەيدى»، - دەيدى ابدراحمانوۆ.
سونىمەن قاتار، دەپۋتاتتار بارلىق اقبوكەندەر شوعىرلاناتىن زوولوگيالىق پارك قۇرۋدى ۇسىنادى. ونداي پارك اقمولا وبلىسىنداعى قورعالجىن اۋىلىنىڭ ماڭىندا پايدا بولۋى مۇمكىن.
براكونەرلىكپەن كۇرەستى كۇشەيتۋدىڭ زاڭنامالىق شارالارى قورعالاتىن جانۋارلاردىڭ سانىن كوبەيتۋگە، بالىق قورلارى مەن وسىمدىكتەردى ساقتاۋعا، سونداي-اق ولاردى قورعاۋ تەتىكتەرىن نىعايتۋعا كومەكتەسەدى دەگەن سەنىم بار.
قايىربەك ءانۋار
پىكىر قالدىرۋ