جاقىندا قازاقستاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا رەسەي فەدەراسياسى جالداپ وتىرعان بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان تاعى ءبىر پروتون زىمىران تاسىمالداعىشى ۇشىرىلاتىنى تۋرالى جازعان بولاتىنبىز (http://qamshy.kz/home/show/1367).

وندا، رەسەيلىك “ەكسپرەسس-ام8″ سپۋتنيكتىك بايلانىسى ورناتىلعان “پروتون” زىمىران تاسىعىشى بايقوڭىر عارىش ايلاعىنا ورنالاستىرىلدى دەلىنگەن.

روسكوسموس اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، “پروتون” استانا ۋاقىتى بويىنشا دۇيسەنبىدەن سەيسەنبىگە قاراعان ءتۇنى cاعات 01.00-دە ۇشىرىلادى دەپ جوسپارلانعان ەدى.

بۇل بىلتىر مامىر ايىندا قۇلاعان “پروتوننان” كەيىن بايقوڭىردان ۇشىرىلاتىن ەكىنشى راكەتكا تاسىعىش.

كيەلى دالانى كۇيدىرگەن گەپتيل ۋى قازاق دالاسىنا قانشا  قۇلاسا دا قىڭق دەمەيتىن قازاق بيلىگى – تاعى ءبىر رەسەيدىڭ «پروتونىن» ۇشىرۋدى جوسپارلاسا كەرەك-تى. ال جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ زارەسىن العان ۋ تاسىعاش  زىمىراندار كەيىنگى توعىز جىلدا توعىز رەت قۇلاعان. ەگەر دە بايقوڭىردان ۇشىپ جاتقان زىمىرانداردىڭ تابيعاتقا، ادامزاتقا اكەلەر ەشبىر قاۋىپ-قاتەرى جوق دەسەك، وندا «جاۋىردى جابا توقىپ»، اقيقاتقا قيانات جاساعان بولار ەدىك. اشىلعانىنا بيىل الپىس جىل تولىپ وتىرعان عارىش ايلاعىنىڭ قورشاعان ورتاعا، تابيعاتقا، سول اينالاداعى ادامداردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنە، ءوسiم­دiكتەر مەن جانۋارلار دۇنيە­سiنە ەلەۋلi زيان كەلتiرiپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بۇل ءجونiنەن باس­قاسىن بىلاي قويعاندا، اۋىق-اۋىق اپاتقا ۇشىراپ، ەلدi ءدۇرلiكتiرiپ وتىراتىن “پروتوننىڭ” “جىرىن” ءسوز ەتسەك تە جەتكiلiكتi.

«جاس الاشتىڭ» مالەمەتتەرىنە سۇيەنسەك، 1967 جىلدان بەرى 404 “پروتون” تاسىعىش-زىمىرانى عارىشقا ۇشىرىلعان بولسا، سونىڭ 49-ىنىڭ جولى بولماپتى.

ال وسىدان ەكى جىل بۇرىن الگى «پروتون» بايقوڭىردان ۋلى بۇلت بوپ ۇيىرىلگەندە رەسەيلىكتەر قازاق دالاسىنا، قازاقستان ازاماتتارىنا كەلگەن وراسان زور كولەمدەگى زياندى ەمەس، قالتالارىنان وتەماقى رەتىندە شىعاتىن شىقتى دەپ ەسەپتەپ اۋرەگە ءتۇستى. ال ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ كوپشىلىگى «قورشاعان ورتاعا دا، ازاماتتارعا دا تونگەن ءقاۋىپ جوق» دەۋدەن تانبادى.

كەيىن ۇكىمەت الدىندا ەسەپ بەرگەن «قازعارىش» اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى تالعات مۇسابايەۆ مىرزا: «بۇل اپات ەمەس،رەسەيدىڭ ىشكى شارۋاسى»، – دەپ سالدى. 

“پروتون” اپاتىنان كەيىن قازاقستاندا ءبىرقاتار بەلسەندى “انتيگەپتيل” ەكولوگيالىق توبىنا بىرىگىپ، استانادا قارسىلىق شارالارىن ۇيىمداستىرعان. الايدا، بەلسەندىلەردىڭ ۋاجىنە پىسقىرىپ تا قاراعان ۇكىمەت جوق. ال «اقساقال بيلىك» پەن ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ بار ويلاعانى «بايقوڭىردان رەسەيلىكتەر كەتسە، ونىڭ جۇمىسى توقتاپ، ءبىزدىڭ تابىسىمىز ورتايىپ قالادى» دەگەن قارا باستىڭ قامى عانا. قامسىز كۇندە قان جۇتىپ جاتقان قاراشانىڭ قامىن ويلاسا، ءوز ۇكىمەتى ءوستىر مە ەدى؟!

نەگىزى «روسكوسموس» ءقازىر عا­رىش­قا قاتىستى ماڭىزدى جوبالاردا «پروتوننىڭ» ورنىنا «سويۋزدى» قۇپ­ كورەدى دەپ ءجۇرمىز. الايدا، اۋىر جۇكتەردى توزىعى جەتكەن، پايدالانۋ مەرزىمى اياقتالعان «پروتونمەن» ۇشىرۋدى ادەت­كە اينالدىرعان. كەيبىر دەرەك­تەر­گە سۇيەنسەك، 600 توننا گەپتيل قۇلاعان اپات – قازاقستان جەرىنە «پرو­تون­نىڭ» 32ء-شى رەت قۇلاۋى. ءارى 10 ملن. گەكتارعا تەڭ قازاق جەرىن سىناق الاڭىنا اينالدىرعانى ءۇشىن رەسەيلىكتەر ەلىمىزگە نەبارى 27 ملن. دوللار تولەيدى دەگەن. راس ول دا تولەنبەدى.  تابيعاتتى، قور­شاعان ورتانى، بابادان بالاعا ميراس بولعان قاسيەتتى توپىراقتى توزدىرعان پوليگونداردان تۇسكەن پايداعا كۇن كورەتىندەي نە باسىنا كۇن تۋدى قازاق ۇكىمەتىنىڭ؟! 10 ملن. گەكتار جەردى قالاي، ءقايتىپ پايدالانىپ جاتقانىن دا بىلمەيمىز، تەك بولماشى تيىن-تەبەنگە ءمازبىز...

1. 28/02/2006. “پروتون-م” زىمىران-تاسىعىشى (زت) “ارابسات-4ا” عارىش اپپاراتىن بەلگiلەن­گەن وربيتاعا شىعارا المادى.

2. 06/09/2007. “دجەيسيسات” سەرiگiن وربيتاعا شىعارۋ بارىسىندا “پروتون-م” تاسىعىشتىڭ ەكiنشi جانە ءۇشiنشi ءبولiگi ۇشۋ جولىنان اۋىتقىپ كەتتi. ول جەزقازعاننان 40 شاقىرىمداي جەرگە قۇلاپ، سول ماڭداعى ەلدi مەكەن­دەردi ءابiگەرگە سالدى. قورشاعان ورتا، اينالاعا، اۋاعا، سۋعا، جان-جانۋالار مەن ءوسiمدiكتەرگە ەلەۋلi زالال كەلتiردi.

3. 15/03/2008. “پروتون-م” زت تاعى دا “امس-14” بايلانىس سەرiگiن مولشەرلەنگەن وربيتاعا شىعارا المادى. عارىشتىق اپپارات ۋاقىتىنان بۇرىن ءبولiنiپ قالدى.

4. 05/12/2010. “پروتون-م” زت ءۇش “گلوناسس” عارىشتىق سەرiگiن بەلگiلەنگەن وربيتاعا شىعارا الماي قۇلادى.

5. 18/08/2011. “پروتون-م” زىمىرانى “ەكسپرەسس-ام-4” عارىش اپپاراتىن جوبالانعان وربيتاعا شىعارا المادى.

6. 06/08/2012. “پروتون-م” زت “بريز-م” بلوگىمەن “ەكسپرەسس-مد” جانە “تەلكوم-3” سەرiكتە­رiن بەل­­گiلەنگەن وربيتاعا شىعارا المادى.

7. 02/07/2013. “پروتون-م” زت “دم-03ا” بلوگى جانە “گلوناسس” اپپاراتىمەن ۇشىپ بارا جاتىپ، 17-سەكۋندتا اپاتقا ۇشىرادى.

8. 16/05/2014. “ەكسپرەسس-ام4ر” سەرiگiن الىپ بارا جاتقان “پروتون-م” زىمىرانى باسقارۋشى قوزعالتقىشتىڭ بۇزىلۋىنان اپاتقا ۇشىراپ، ونىڭ قالدىقتارى اتموسفەرادا جانىپ كەتتi.

9. 16/05/2015. MexSat-1 مەكسيكالىق عارىش سەرiگiن شىعارۋ بارىسىندا دا “پروتون-م” زت 500-شi سەكۋندتا كۇتپەگەن جاعداي بولىپ، اتموسفەرادا جالىن قۇشتى. 

ءتۇيىن1: ءبۇتىن عارىشىمىزدىڭ تىزگىنىن سەنىپ تاپسىرعان قاھارمانىمىزدىڭ ءوزى «بايقوڭىرداعى «پروتوننىڭ» قۇلاۋى زاڭنامالىق تۇرعىدا اپاتقا جاتپايدى» دەپ رەسەي مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ وتىرعاندا، باسقاسىنان نە سۇرايمىز. 17 ميلليون حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا ايتارلىقتاي زيان كەلتىرىپ وتىرعان گەپتيلدەن باس تارتۋعا «اقساقال بيلىكتىڭ» قاۋقارى جەتپەيتىنىنە كوزىمىز باياعىدا-اق جەتكەن. ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ بايقوڭىرعا بەيتاراپ قارايتىنى بەلگىلى. سوعان قاراعاندا «بايقوڭىر رەسەيدىڭ ءبىر بولشەگى ەمەس پە؟» دەگەن كۇلىمسى كۇدىك تۋادى... سوندا قالاي بولعانى؟!

ءتۇيىن2: ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ مىرزا اۋەلى  «قازاقستاندى – ماڭگىلىك ەل» دەپ اتاۋدى ۇسىندى، سوسىن «قازاق ەلى» دەگەندى دە ۇسىنىپ كوردى. اقىرى ءبىر توقتامعا كەلىپ، «ۇلى دالا ەلى» دەپ اتاۋدى ۇسىندى، بىلەسىزدەر. قۇپتارلىق ارينە. دەسەك تە، كيەلى قازاق دالاسىن كۇيدىرىپ جاتقان «گەپتيل تاجالىنا» توقتاۋ سالىنبايتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، ەندىگى جەردە قازاقستاندى «پروتونستان» دەپ اتاۋدى ۇسىنار ەدىك.

نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى