قۇرمەتتى وقىرمان، پولو ويىنى­نىڭ الەمگە ۇلى دالادان تاراعانىن بىلەسىز بە؟ بۇل ويىننىڭ اتاۋى شوگەن بولعانىنان، ونى بابالارىمىز ەرلىك پەن مەرگەندىكتىڭ باستى العىشارتى رەتىندە قاراستىرعانىنان حابار­دارسىز با؟

بيىلعى مامىر ايىنان بەرى قازاقستان شوگەن فەدەراسياسى وشكەنىمىزدى جاعىپ، شوگەن ويىنىن تىرىلتۋگە بەلسەنە كىرىستى. قازاقستان شوگەن فەدەراسياسىنىڭ ۆيسە-پرە­زيدەنتى سارسەن قۇرانبەك مىر­زامەن سۇحباتىمىز ءبىز ءۇشىن ەسكى دە جاڭا ويىننىڭ كەشەگى مەن بۇگىنىن جانە بولاشاعىن سارالاۋعا ارنالدى.

– سارسەن اباي ۇلى، اقسۇيەكتەر ويىنى رەتىندە الەمگە تانىمال پولو سپورتىنىڭ ءتۇپ نەگىزى شىنىندا دا ورتا ازيادان با؟ قانداي ناقتى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنۋگە بولادى؟
– حالىقارالىق پولو فەدەراسيا­سى­نىڭ سايتىندا جازىلعانداي، بۇل ويىن­نىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار – ورتا ازيانىڭ كوش­پەندىلەرى. ياعني پولو – ءسىز بەن بىزگە تىكەلەي تيەسىلى دۇنيە. اتا-بابامىزدىڭ ات ۇستىندە وسى شوگەن ويىنىن ويناعانى تۋرالى دە­رەكتەر ءحى عاسىردا جازىلعان ءجۇسىپ با­لاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگىندە»، ماحمۇد قاش­ءقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» ەڭبە­گىندە كەزدەسەدى. ءبىر دەرەكتەردە اقساق تەمىردىڭ سامارقان شاھارىنىڭ تۇسىندا شوگەن ويىنى ءۇشىن ارنايى جەر تەگىستەتىپ، الاڭ دايىنداعانى جانە ول الاڭنىڭ وسى كۇنگە نۇسقاسى جەتكەنى دە ايتىلادى. جۇڭگو، يران جازبا دەرەكتەرىندە شوگەن تۋرالى مالىمەتتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. موعول اۋلەتىنىڭ ءۇندىستاندى جاۋلاپ الۋى كەزىندە سول وڭىرگە شوگەن ويىنىن تاراتقانى، ونى ۇندىلەر ارقىلى كەيىنىرەك اعىلشىندار ۇيرەنگەنى، بريتان فلوتىنىڭ وفيسەرلەرى مەن اسكەريلەرى ويىندى ەۋروپاعا الىپ بارعانى، بۇل شامامەن XVIII عاسىردا جۇزەگە اسقانى حالىقارالىق پولو فەدە­راسيا­سىنىڭ رەسمي سايتىنداعى «تاريح» ءبو­لىمىندە انىق جازىلعان. انگلياعا جەت­كەن سوڭ پولونىڭ تىنىسى اشىلعان­داي بولادى. اعىلشىنداردان ۇيرەنىپ، بۇكىل ەۋروپا ويناي باستادى. باتىس ەۋروپا ەلدەرى حVIII عاسىردا ءتورت تاراپتا وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. ءسويتىپ، بۇل ويىن امەريكا استى. ونىڭ ىشىندە لاتىن امە­ريكاسىنا كەڭىنەن قانات جايدى. ايتا كەتەتىن جايت، ءازىر­بايجانداردا بۇل ويىن بەرتىنگە دەيىن جال­عاسقان. كسرو حا­لىق­تارىنىڭ سپار­تا­كياداسى باعدارلاما­سى اياسىندا پولودان ارنايى جارىستار وتكىزىلىپ تۇرعان. ءازىر­بايجان تىلىندە بۇل ويىن «شوعان» دەپ اتالعان ەكەن. وزبەك تىلىندە «شوعبان» دەپ اتالادى. پارسىلار ءالى كۇنگە بۇل ويىندى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ويىنى دەپ سانايدى. ەكى مىڭ جىلدان بەرى ويناپ كەلەمىز دەيدى.
– «شوگەن»/«شوعان»/«شوعبان» سوزدە­ءرىنىڭ ەتيمولوگياسىن زەرتتەپ كوردىڭىز بە؟
– «شوگەن» – كونە تۇركى ءسوزى. بۇعان ەشقانداي داۋ بولماۋعا ءتيىس. «شوگەن»، «شوعان»، «شوعبان» سوزدەرىنىڭ ءتۇبىن ىندەتىپ كەلەر بولساق، شوقپار سوزىمەن تۇبىرلەس بولىپ شىعادى. قازاقتىڭ قارۋ-جاراعىن زەرتتەگەن ەتنوگراف-عالىم حاليوللا احمەتجان اعامىزعا ارنايى حابارلاسىپ سۇراعانىمدا، ناقتى دەرەكتەر ايتتى. «بۇل جاستاردى جاۋىنگەرلىك ونەرگە بەيىمدەۋ ءۇشىن قاجەتتى ويىن بولعان. دالدىكتى، مەر­گەندىكتى، تۋرا سوققى تيگىزۋدى، ات قۇلاعىندا ويناۋدى بابالارىمىز جاس وركەنگە وسى شوگەن ويىنى ارقىلى دا­رىتقان. شوگەن ويناۋ جاۋىنگەرلىك ونەردىڭ العاشقى ساتىلارىنىڭ ءبىرى بولعان. ال شوگەن ءسوزى شوقپارمەن تۇبىرلەس. ەكەۋىنىڭ دە ءتۇبىرى – سوعۋ (ۇرۋ) ءسوزى» دەدى حاليوللا اعا. ءشو­گەننىڭ شىنىندا دا مەرگەندىك پەن دالدىككە ماشىقتاندىراتىنىنا وسى ويىندى قولعا العالى بەرى ناقتى كوز جەتكىزدىك. ءقازىر شوگەنمەن ايتۋلى كوكپارشىلارىمىز اينالىسىپ ءجۇر. نۇرداۋلەت مومىنوۆ، ماناربەك دۇيسەنبييەۆ، نۇرجىگىت مىرزا­بايەۆ، باقتىباي شىرىنقۇلوۆ سەكىلدى 6-7 دۇركىن قازاقستان چەمپيونى اتانعان، ازيا چەمپيونى اتاعىنا قول جەتكىزگەن جىگىتتەر بار. ولار دا شوگەننىڭ وتە مىقتى ويىن ەكەنىن ايتىپ ءجۇر. ويىننىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەي ءجۇرىپ، ءبىرقاتار عالىمدارعا ساۋال جولدادىق. اكادەميك زەينوللا ساماشيەۆ ساق قورعاندارىن ارشۋ بارىسىندا شوگەن تاياعىنا ۇقساس زاتتاردىڭ تابىلعانىن دا ايتتى. تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋ­تىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ستانيسلاۆ پوتاپوۆ تاستاعى تاڭبالاردى زەرتتەيدى. ول كەلتىرگەن دەرەكتەر دە وتە قىزىق. «كوش­پەندىلەردە جاۋدان جەڭىلىپ قالۋدان دا، قارۋى سىنىپ قالعاننان دا ارتىق ابى­رويىنا داق تۇسىرەتىن جايت – استىنداعى اتىن ءوزى جارالاپ الۋى. مىنگەن جىلقىسىنا قىلىشىن، شوقپارىن تيگىزىپ الۋ ازا­ماتتىق اتىنا قارا كۇيە جاعاتىن، ەل ال­دىندا ءوزىن ماسقارالايتىن ماسەلە سا­نال­عان» دەيدى پوتاپوۆ. ال شوگەن ويى­­نىندا سوققىنىڭ تراەكتورياسى ناقتى ەسەپتەلەدى. ءسال قيعاش الساڭىز، اتىڭىزدىڭ باسىن ۇراسىز. جەرلەتە سوققى جاساعاندا ابايلا­ماساڭىز، اتىڭىز اقسايدى. سوققى وڭ قول­مەن عانا، قىلىش سىلتەگەندەي ءتورت با­عىتقا – العا، ارتقا جانە اتتىڭ كەلەسى قاپتالىندا العا، ارتقا جاسالادى. قارسى­لاستىڭ اتىن ۇرىپ الماۋعا دا ماشىقتانۋ قاجەت. 
– شوگەندى تۋعان توپىراعىندا جاڭعىرتۋ تۋرالى العاش وي ايتقان، باستاما كوتەرگەن كىم؟
– بۇل ويدى قازاق قوعامىنا العاش جا­زۋشى، زەرتتەۋشى اسقار ەگەۋبايەۆ جەتكىزدى. اسقار اعا ج.بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگى» مەن م.ءقاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇركىن» زەرتتەۋ بارىسىندا شوگەن ءسوزىن العاش جولىقتىرعان بولۋى ىقتيمال. قىتايداعى قازاق عالىمى مادەنيەت مۇقاتاي ۇلى «الامان» پورتالىندا جارىق كورگەن «دوپ ويىنى بىزگە دە تاڭسىق ەمەس» ما­قالاسىندا: «ا.ەگەۋبايەۆتىڭ اۋدار­ماسىندا تەك ات ويىنى دەپ اتالعان، ال شاعاتاي تىلىندەگى ءتۇپنۇسقاسىندا شوگەن دەپ كەلتىرىلگەن» دەيدى. ا.ەگەۋبايەۆ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1999 جىلعى №52 سانىندا وسى ويىن تۋرالى ماقالا جاريالادى. 2000 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا اسقار اعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا زەرتتەۋ ماقالاسىن جاريا ەتتى. وسىنىڭ ءبارى شوگەننىڭ ءوز ويىنىمىز ەكەنىن، ءبىز ونى داۋىرلەر الماسقان كەزدە از-ماز ۇمىت­قا­نىمىزدى ايعاقتايدى. ال شوگەندى ەلى­ءمىز­دە قايتا جاڭعىرتۋ باستاماسىن كوتەر­گەن – مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءومىر­­زاق شوكەيەۆ. تىكەلەي ەلباسى تاپسىرماسىمەن ءومىرزاق ەستاي ۇلى وسى سپورتتى قولعا الدى. 2012 جىلى قازاقستان پولو فەدەراسيا­سى قۇرىلدى. كەيبىر سەبەپتەرگە بايلانىس­تى فەدەراسيا جۇمىسى بىردەن بەلەڭ الىپ كەتە قويماعان. استانا قالاسىندا ءبىر كلۋب اشىلىپ، انگليادان 8 جىلقى الىنعان ەكەن. 2014 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستان شوگەن فەدەراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋىل شارۋا­شىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆ سايلاندى. مەن وسى فەدەراسيانىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى جانە باس حاتشىسى بولىپ ساي­لاندىم. ەڭ الدىمەن ءبىز فەدەراسيا اتاۋىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شوگەن فەدەراسياسى» دەپ قازاقى ۇعىمعا ساي وزگەرتتىك. ءتول ويىنىمىزدى جاڭعىرتىپ، مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر تارماعىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ونىڭ ۇلتتىق سيپاتتا بولعانىن ابدەن دۇرىس دەپ شەشتىك. فەدە­راسيا قايتا تىركەۋدەن ءوتتى. ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جالپى حالىقارالىق اينالىمعا ەنگەن پولو اتاۋىن قالپىندا قالدىردىق. 
– ەلىمىزدىڭ شوگەن فەدەراسياسىنىڭ قۇرىلعانىنا جىل دا تولماپتى. دەگەنمەن ناقتى قانداي شارۋالار قولعا الىنىپ، اتقارىلىپ جاتىر؟
– فەدەراسيا پرەزيدەنتى اسىلجان سارىباي ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن ناقتى، قاجەتتى باعىتتاردى انىقتاپ الدىق. بىرىنشىدەن، فەدەراسيا اتاۋىن ۇعىمعا ساي قازاقشالادىق. ەكىنشىدەن، جالعىز استانامەن شوگەننىڭ كوسەگەسىن كوگەرتە المايمىز. سوعان وراي، كەمىندە 5 وبلىستا شوگەن فەدەراسياسىنىڭ فيليالدارى مەن ورتالىقتارىن قۇرۋ جايىن قولعا الدىق. وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، الماتى، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان وبلىس­تارىندا جانە استانا قالاسىندا ءبىز وبلىستىق جانە قالالىق فەدەراسيالار مەن كلۋبتاردى اشتىق. وسى 6 ورتالىق ءقازىر رەسپۋبليكالىق فەدەراسيانىڭ نەگىزى بولىپ وتىر. ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق وليم­پيادا كوميتەتى تاراپىنان تانىلۋدى ىسكە اسىردىق. تورتىنشىدەن، حالىقارالىق پولو فەدەراسياسىنا مۇشە بولۋ ماسەلەسىن ويداعىداي اتقاردىق. بەسىنشىدەن، فەدە­راسيا فيليالدارىن كەرەكتى جاراق­تارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءىسى تىڭعىلىقتى جۇرگىزىلدى. الداعى ۋاقىتتا اتتاردىڭ ەر-تۇرمانى، شوگەن تاياعى، باسقا دا جاراقتاردى ءوز ەلىمىزدەن شىعارۋدى ىسكە اسىرساق، بۇل سپورتتى دامىتۋعا داڭعىل جول اشىلادى. الەمدە شوگەن ويىنىنا قاجەت جابدىقتار وتە قىمبات. ەر-تۇرماننىڭ ءوزىن عانا 2 مىڭ دوللارعا ساتىپ الۋىڭىز مۇمكىن. دەمەك، بولاشاقتا ءوندىرىس ماسەلەسىن قولعا الۋى­مىز كەرەك. شوگەنگە قاجەتتى جاراقتاردى ءوز ەلىمىزدە وندىرسەك، پولو ۇلت ءۇشىن قىمبات سپورت تۇرىنە اينالمايدى. التىنشىدان، قازاقى جىلقىلاردى شوگەن ويىنىنا بەيىمدەۋ شارۋاسىن قولعا الدىق. الەمدە پولو ويىنىنا بەيىمدەلگەن جىلقىلاردىڭ، ياعني پولو-پونيلەردىڭ قۇنى 5 مىڭنان 250 مىڭ اقش دوللارى ارالىعىندا. ارگەن­تينادا اتاقتى ادولفو كامبياسو ەسىمدى ويىنشى جىلىنا 5-6 ملن دوللار تابىس تابادى. سول ادولفو اقش-تا ارنايى ۇيرەتىلگەن جىلقىلاردى 250 مىڭ دوللارعا ساتىپ الادى دەگەن دەرەك بار. ءبىز بولاشاقتا ءوز جىلقىلارىمىزدى شوگەنگە ۇيرەتۋ، تاربيەلەۋ ۇلگىسىن جولعا قويدىق. قوستاناي جىلقى زاۋىتىنان 27 جىلقى ساتىپ الدىق. قازاقتىڭ جابى جىلقىسىن دا شوگەنگە ۇيرەتىپ جاتىرمىز. دەمەك، الداعى ۋاقىتتا شەتتەن جىلقى ساتىپ المايتىن بولامىز. ءقازىر 20-عا تارتا ويىنشى ءبىرشاما جوعارى دارەجەدە ونەر كورسەتەتىن دەڭگەيگە جەتىپ قالدى. ولاردى ماسكەۋ (رەسەي) قالاسىنا ەكى رەت وقۋ-جاتتىعۋ جيىندارىنا اپارىپ، پولونىڭ نەگىزىمەن تانىستىردىق. 
– قايتا جاڭعىرعان شوگەن ويىنىن وتان­داستارىمىز قاشان كورە الادى؟
– اسىلجان سارىباي ۇلىنىڭ باستاما­سىمەن تارازدا وتەتىن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا شوگەن فەدەراسياسىنىڭ تانىستىرىلۋى جانە شوگەندى تانىستىرۋ ويىنى وتكىزىلەدى. وعان قاتىساتىن بارلىق ويىنشىلار – ءوز ازاماتتارىمىز، جىلقىلار – ءوز ارعىماق­تارىمىز. ءقازىر تارازداعى اتشابار رەتكە كەلتىرىلدى. تولىققاندى، شىم توسەلگەن شوگەن الاڭى جابدىقتالدى. بۇل – مەنىڭ ويىمشا، ەلباسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەيا­سىنا، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنا ابدەن ءدوپ كەلەتىن شارا. 

– ال ۇلتتىق بىرىنشىلىك قاشان ءوتۋى مۇمكىن؟ وعان قانداي العىشارتتار قاجەت؟ 
– ۇلتتىق چەمپيونات وتكىزۋ ءۇشىن كە­مىندە 5 ءوڭىردىڭ كومانداسى قاتىسۋى كەرەك. اۋەلى ءبىز «فەدەراسيا فيليالدارى 5 وب­لىستا اشىلماي قالا ما؟» دەپ ءقاۋىپ­تەندىك. از ۋاقىتتا ەڭبەگىمىز جەمىسىن بەرگەن سوڭ، الداعى قازان ايىنىڭ سوڭىنا قاراي رەس­پۋبليكالىق تۋرنير وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بولاشاقتا قوماقتى جۇلدە قو­رىمەن ەل چەمپيوناتىن ۇيىمداستى­رامىز. الماتى وبلىسىنداعى تالعار قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندە حالىقارالىق پولو فەدە­راسياسىنىڭ تالاپتارىنا تولىق ساي كەلەتىن جازعى الاڭ سالىنعان، سونىمەن قاتار جابىق مانەج دە بار. ونىڭ سالى­نۋىنا تيمۋر قۇلىبايەۆ مىرزا مۇرىندىق بولدى. تارازداعى الاڭ دا تالاپتارعا تولىق سايكەس. استانا قالاسىندا 50 گا جەرگە الاڭ سالۋ باستاماسى دا قولعا الىندى. ال قوستا­نايداعى «قازاق تۇلپارى» زاۋىتىنىڭ ءبىر الاڭىن شوگەنگە بەيىمدەپ جاتىرمىز. دەگەنمەن «شوگەندى تەك جاسىل الاڭدا وينايدى ەكەن» دەگەن وي تۋىنداماۋى كەرەك. الەمدە شوگەن الاڭىنىڭ نەشە ءتۇرى بار. پاكستاندا، ءۇندىستاندا، گەرمانيادا قۇمدا وينالا بەرەدى. شۆەيساريادا، قىتايدا قىسقى پولودان جارىستار ۇيىمداستىرىلىپ ءجۇر. جابىق ارەنادا وينالاتىن پولو دا بار. ءازىربايجان ەكى جىل قاتارىنان جابىق ارەناداعى پولودان الەم كۋبوگىن وتكىزدى. ءقازىر بۇل ويىن ارگەنتينادا ۇلكەن بەدەلگە يە. ءتىپتى ۇلتتىق سپورت دارەجەسىنە كوتە­رىلگەن. ويىندى كورۋگە 20-25 مىڭ ادام جينالادى، ءتىپتى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن تۋريستەر ارنايى تاماشالاۋعا بارادى.
– شوگەننىڭ حالىقارالىق ەرەجەسى قولدانىلاتىن بولار؟
– ءيا. ءبىر كوماندادا 4 ادام وينايدى، ءبىر جىلقىنى ەكى كەزەڭنەن ارتىق پايدا­لانۋعا بولمايدى. ءبىر ويىندى 4 كەزەڭنەن 8 كەزەڭگە دەيىن وتكىزۋگە بولادى. ءار كەزەڭ 7 مينۋتتان، كەزەڭدەر اراسىنداعى ۇزىلىستەر – 3 مينۋتتان. ەۋروپادا نەگىزىنەن، 6 كەزەڭ­نەن وينايدى. ارگەنتينانىڭ ۇلتتىق چەم­پيوناتىندا 8 كەزەڭ وتكىزەدى. 
– حالىقارالىق پولو فەدەراسياسى ءسىز­دەردىڭ بۇل باستامالارىڭىزدى قولدادى ما؟
– ارينە. ءقازىر قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىنىڭ شوگەن فەدەراسياسى – حالىق­ارالىق پولو فەدەراسياسىنىڭ تولىق مۇشەسى. بارلىق باستامالارعا داۋىس بەرە جانە پىكىر بىلدىرە الادى. فەدەراسيا باس­شى­لارى رەتىندە اسىلجان سارىباي ۇلى ەكەۋ­ءمىز ونىڭ كونفەرەنسيالارىنا قاتىسا الامىز، سپورتشىلاردىڭ دارەجەسىن انىق­تاۋعا اتسالىسا الامىز. ءقازىر حالىقارالىق فەدەراسياعا الەمنىڭ 84 فەدەراسياسى مۇشە. 
"قامشى" سىلتەيدى

دەرەك كوز: ايقىن-اقپارات