30 ميلليارد تەڭگەنى قىلعىتقان «ايس» دەگەن لاقاپ ەسىمدى ارايلىم مۇراتوۆانىڭ ارباۋىنا 5 مىڭداي قازاقستاندىق تۇسكەن. عالامتورداعى ايالاياقتىقتىڭ جاڭا ءتۇرى جايلى باس پروكۋرور بەرىك اسىلوۆتىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان مءاجىلىس دەپۋتاتى داۋلەت مۇقايەۆ كۇنى كەشە جاڭا الاياقتىق توپتىڭ ارەكەتىن جايىپ سالدى. وسىنشا حالىقتىڭ الدانۋى نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل قارجىلىق ساۋاتسىزدىق پا الدە سەنگىشتىك پە، بالكىم اشكوزدىك؟ 

قارجى پيراميداسىنان سان سوققاندار جايلى اقپارات سايابىرسىعانعا حالىقتىڭ العان اششى ساباعى مەن قارجىلىق ساۋاتى ارتقان با دەگەن ويدا ءجۇر ەدىك... بۇل  اقپارات ول ويىمىزدىڭ «بىت-شىتىن» شىعاردى. بىلتىر قازاقستاندىقتار 8،11 ميلليارد تەڭگەسىن قارجى پيراميداسىنا قۇربان ەتسە، بيىل ءبىر «ايستىڭ» ءوزى بۇدان 3،5 ەسە ارتىق قارجىنى قالتاسىنا باسقان. دەپۋتات د. مۇقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ينتەرنەت الاياقتارى اياقتارىن الشاڭ باسىپ، الەۋجەلىدە قىلمىستىڭ ءتۇر-تۇرى ءورىپ ءجۇر. بىلتىر 20 444 دەرەك تىركەلىپ، 16،5 ملرد تەڭگەگە زالال كەلسە، بيىل 15 مىڭعا جۋىق دەرەك تىركەلىپ، زالال سوماسى 11 ملرد تەڭگەدەن اسقان (بۇعان سوڭعى دەرەكتى قوسا كەتىڭىز). قالتاسى قاعىلعان قۇرباندار كوبىنەسە ۇيدە وتىراتىن انالار مەن قىز-كەلىنشەكتەر. سونداي-اق حالىق قالاۋلىسى: «بۇعان دەيىن قارجى پيراميداسىمەن ينتەرنەت الاياقتىقتارعا الدانعانداردى كوپ ەستيتىن ەدىك. ءقازىر بايىتامىن دەگەن بايەرلەرگە بارىن بەرگەن قارا حالىقتىڭ بازىناسىن دا ءجيى ەستىپ ءجۇرمىز. سولاردىڭ ءبىرى – ەلدە لاقاپ اتپەن تانىمال ايس مۇراتوۆا. شىن اتى – ارايلىم. سوڭعى 2 جىلدا ول حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ساۋدا جاساپ، ءوزىن جاقسى جاعىنان جارنامالاعان...  »، - دەدى.  

ەندى ءسال كەيىنگە شەگىنسەك، ەلىمىزدە قارجىلىق الاياقتىق شامامەن 2015 جىلدان ءورشي باستادى. 2019 جىلى، ياعني پاندەميانىڭ العاشقى جىلىندا قارجى پيراميدالارىن ۇيىمداستىرۋشىلارعا قاتىستى 80-گە دەيىن ءىس قوزعالىپ، قىلمىستىق ىستەر سانى 7 ەسە وسكەن. ال 2020 جىلى قارجى پيراميدالارىنان كەلگەن شىعىن كولەمى 1،59 ملرد تەڭگەدەن 6،17 ملارد تەڭگەگە جەتكەن. قارجى پيراميدالارىنىڭ «وركەندەگەن» كەزەڭى – 2021 جىل. ولاردىڭ قۇرىعى ۇزارىپ، ءىرى قالالار مەن مەگاپوليستەردەن اتتاپ، اۋىل-ايماقتارعا دەيىن اۋىز سالىپ، شىعىن كولەمى 33،34 ملرد تەڭگەگە دەيىن جەتكەن. بۇل باس پروكۋراتۋرا باقىلاۋىنا ىلىككەن كەزەڭنەن، ياعني 2015 جىلدان بەرى تىركەلگەن رەكوردتىق كورسەتكىش ەكەن.  Ranking.kz زەرتتەۋى بويىنشا، 2020-2021 جىلدارعا قاراعاندا ءقازىر قارجى پيراميداسىنا قاتىستى پوليسياعا ارىزدار سيرەگەن. ءبىراق قۇرباندار ازايسا دا،  شىعىن ازايماعان. باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپ كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، بىلتىر (2022 جىل) قاڭتار-قاراشا ارالىعىندا 8،11 ميلليارد تەڭگە شىعىن بولعان. ايتا كەتسەك، بۇلاردىڭ بارلىعى رەسمي تىركەلگەندەرى عانا. 

وسى ارادا اششى ساباق بولاتىن بىردەن-بىر وقيعا Mudabarah Capital قارجى پيراميداسىنا قاتىستى داۋ: 169 ادامنان استام ادام زارداپ شەگىپ، 2 ميللياردتاي شىعىن كەلتىردى دەگەن دەرەكپەن 14 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعانى بەلگىلى. سوت شەشىمىمەن، ەلگە تانىمال مەيىرجان تورەبايەۆ، مەيىرحان شەرنيازوۆ سىندى بلوگەر، ۆاينەرلەر 5 جىلدان باس بوستاندىعىنان ايرىلدى. باسقا دا ايىپتالۋشىلاردى كىنالى دەپ تانىلىپ، الماس قۇرمانعالييەۆ 14 جىلعا، دانيا راحيموۆا 12 جىل، اندرەي چا 8 جىل، ەرجان مانسۇروۆ 9 جىل، ەرلان مانسۇروۆ 9 جىل، نۇرلان سۇلتانبايەۆ 8 جىلعا سوتتالدى. ال رۋسلان بۇرقانوۆ، تيمۋر رۇستەموۆ، سامات قاسەنوۆتەر ءارقايسىسى 12 جىلدان ارقالاپ كەتتى. اقپارات قۇرالدارى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءبىر جىل بويى تالقىلانعان بۇل وقيعا ءالى دە حالىقتى وياتا قويماپتى. سەبەبى قارجى پيراميدالارىنىڭ قاقپانىنان اينالىپ وتسە دە، عالامتور الاياقتارىنىڭ قۇرىعىنا ءىلىنۋى ازايار ەمەس. ءماجىلىس دەپۋتاتى داۋلەت مۇقايەۆ: «سوڭعى ۋاقىتتا كەڭىنەن ەتەك جايىپ كەلە جاتقان الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى «بايەر» دەگەن اتاۋمەن جۇڭگو، تۇركيا، اقش-تان ارنايى ارزان تاۋار جەتكىزۋشىلەر كوبەيدى. ءبىرى ەلىمىزدە تىركەلىپ، زاڭدى جۇمىس ىستەسە، ەندى ءبىرى تولىعىمەن حالىقتى الداپ ءجۇر»،- دەپ اشىنىپ وتىر. ونىڭ قولىندا الدانعان ادامداردىڭ ءۇش پاكەت ارىزدارى مەن دالەلدەرى بار. ءبىراق تاراپتاردىڭ كەلىسىمشارت جاساسپاعانىن، بىردەن اقشا اۋدارىمدارىن جاساعانىن اتاپ ءوتتى.

بايقاعانىمىزداي، قۇربانداردىڭ ەشقايسىسى كەلىسىمشارت نەمەسە سەرتيفيكات سىندى زاڭدى قۇجاتتاردى تالاپ ەتپەي، «كوسىپ پايدا تاباسىڭ» دەگەن «كوسەمدەردىڭ» سوڭىنا وتقا ۇيمەلەگەن كوبەلەكتەي ۇمتىلۋى تابيعي قۇبىلىسقا اينالدى. سوندىقتان بۇلاردىڭ باستى سەبەبى نە دەگەن ساۋالمەن بىرنەشە مامانداردى سوزگە تارتقان ەدىك.

جاسۇلان كۋشەبايەۆ قارجىگەر: «ارينە، ادامدار ءارتۇرلى. ولاردىڭ مىنەزى، الەۋمەتتىك جاعدايى، ءبىلىم دەڭگەيى ءتۇرلى بولعاندىقتان، فاكتورلارى دا ءار قيلى. مەن ءوزىم بىرنەشە فاكتوردى اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىرىنشىسى، البەتتە، تەز بايىعىسى كەلۋى. جىلدام بايىپ كەتكىسى كەلەتىندەر ارامىزدا وتە كوپ. ال قارجى پيراميداسى بولسىن، وزگە دە الاياقتار ادامداردىڭ تەز بايۋىنا ۋادە بەرەدى. ولار كوپ جاعدايدا «تەز بايۋ» ينسترۋمەنتىن جۇمىس ىستەتۋ ءۇشىن وتىرىك يلليۋزيا جاسايدى. بەلگىلى ادامدار، تانىمالدار ارقىلى تابىستارىن جارنامالاپ، قىمبات ماشينا، جاقسى ءۇي، قىمبات زاتتار الىپ، «بۇل سەنىڭ دە قولىڭنان كەلەدى» دەپ، وسى جولعا اقشا سالۋعا ۇگىتتەي باستايدى. سوعان سەنىپ، تەز بايىسام دەگەن جەلەۋمەن الدانىپ جاتادى. ەكىنشى توپ – قارجىلىق قيىندىققا ۇشىراعاندار. وسىنداي جەرلەرگە قارجى سالىپ، اقشانى جىلدام شەشىپ الامىن دەگەن ويمەن الدانىپ جاتادى. بۇعان قارجىلىق ساۋاتسىزدىق تا باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى. كوپشىلىگى پروسەنتتى دۇرىس تۇسىنبەيدى.  مىسالى، «كومپانيالاردىڭ» ۇسىنىپ وتىرعان پروسەنتتەرى ارقىلى دا انىقتاۋعا بولادى. كوپ جاعدايدا الاياق كومپانيالار وتە جوعارى پروسەنت، تابىس ۇسىنادى. بىزدە ەڭ جاقسى ينۆەستياسيالىق قۇرال، ەڭ تاۋەكەلى تومەن ول دەپوزيتتە 15 %. ءتىپتى ەۋروپاداعى ەڭ مىقتى كومپانيالاردىڭ ءوزى جىلىنا 30-40 % كولەمىندە عانا بەرەدى. ودان جوعارى بولسا، الداۋ، افەريزمنىڭ قۇرالى دەپ ەسەپتەيمىن. ياعني قارجىلىق ءبىلىم بولماعان سوڭ، پايىزداردى دۇرىس ەسەپتەي الماعاندىقتان، الدانىپ جاتادى. ءۇشىنشى، جالپى سەنگىشتىك دەسە دە بولادى. ول دا نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى.وسى ورايدا حالىققا مامان رەتىندە كەڭەسىڭىز؟

– ال قارجىلىق الاياقتارعا الدانىپ قالماس ءۇشىن ارينە، ءار ادام بازالىق بىلىمدەردى السا، الدانىپ قالۋ تاۋەكەلى تومەندەيدى. ول كەز كەلگەن ينۆەستيسيا قۇياتىن كومپانيانىڭ پايىزدىق قايتارىمىن زەرتتەۋ كەرەك. ەگەر ايلىق كولەمىندە 30-40 % بولسا، ول ايلىق كولەمىندە وتە جوعارى، ول كۇماندى دەگەن ءسوز. ال وتە تابىستى سەنىمدى ينسترۋمەنتتەردىڭ ءوزى جىلىنا 30 %-دان اكەلەدى. ايلىق كولەمدە 30-50 %، ءتىپتى 100 % كولەمدە پايدا كورسەتىلسە، ونىڭ قارجىلىق الاياقتىق بولۋ ءقاۋپى وتە جوعارى. سوندىقتان ءبىرىنشى، پايدا كولەمىن باعامداعان ءجون. ەكىنشى، ارينە، كومپانيا ليسەنزياسىن سۇراۋ كەرەك. ونىڭ اينالىسۋعا قۇقىعى بار ما؟ ادەتتە الاياقتاردىڭ ليسەنزيالارى، قۇجاتتارى دۇرىس بولمايدى. كەز كەلگەن ازامات اقشا سالار كەزدە ليسەنزياسىن سۇراۋعا قۇقىعى بار. ءوزى تۇسىنبەسە، سول سالاداعى ەكسپەرتتى ءبىلىمى بار، ساراپشى، مامانداردان كونسۋلتاسيا الىپ، ءبىلىپ العان ءجون. سوندا الدانباۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بار. ءۇشىنشى، قارجىلىق  كومپانيانىڭ نارىقتا جۇمىس ىستەپ جاتقان مەرزىمى. ءسىز اقشا سالاتىن كومپانيا جاقىندا پايدا بولعان، تاريحى ۇزاق ەمەس بولسا، ول دا كۇماندى. ونى تەكسەرۋ قيىن ەمەس، ينتەرنەت ارقىلى ءبارىن تابۋعا بولادى. كەمىندە 5 جىلدان اسقان، ۇزاق مەرزىمدە جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان كومپانيالاردا الاياقتىققا الدانۋدىڭ الدىن الۋعا بولادى.

تاعى قوسا كەتسەك، ءقازىر قازاقستاندا قارجى پيراميدالارىنا قاتىستى وتە كوپ ينسيدەنتتەر بولعاندىقتان، ادامدار ءبىرازدى ءبىلىپ قالدى. ءبىراق ءوزىم قارجى پيراميداسى ەكەنىن بىلە تۇرىپ،  قارجىلارىن سالاتىن تالايلاردى كەزدەستىردىم. ولاردىڭ نەگىزگى موتيۆتەرى: «يا بىلەمىن، ءبىراق مەن باسىندا كىرسەم، بىردەن جابىلىپ قالمايتىن شىعار. ماعان ۇسىنعان قارجىنى الامىن دا شىعىپ كەتەمىن دەگەن ويمەن كەلەدى. بىرىنشىدەن ول الاياقتىققا ءوزى بارىپ تۇر. ەكىنشىدەن، ەگەر ول اقپاراتتار سىزگە جەتسە، دەمەك ءسىز كەش قالعانىڭىز.  كوبىنە وسىلاي وڭاي تابىس تابۋدى كوزدەيتىندەر «مەن باسىندا تۇرمىن» دەپ ويلايدى. ياعني ول پيراميدانىڭ قۇرۋىنا قاتىسپاساڭىز، وندا ءسىز ءقاۋىپتى، قاتەرلى ايماقتا ەكەنىڭىزدى ءتۇسىنۋىڭىز كەرەك.

ال ءقازىر شەتەلدەن ارزانعا تاۋار الىپ، ساۋدا جاسايمىن دەپ الدانۋشىلار جايلى نە دەيسىز؟

قارجى پيراميداسىن ەل ءبىلىپ قالعاندىقتان، ەندى الداۋشىلار «بىزدەن تاۋار ساتىپ الاسىز» دەپ بۇركەمەلەي باستادى. ەندى ولار «ينۆەستيسيانى» تاۋارمەن الماستىرادى. تاۋارعا از تولەپ، ەسەلەپ پايداسىن كورەسىز دەيدى. جۇمىس ىستەۋ الگوريتمى قارجى پيراميدالارىمەن بىردەي، تەك ارزان تاۋارلار ۇسىنۋ ارقىلى ادامداردى شاتاستىرۋ ماقساتىندا جاسالىنادى. مۇنداي الاياقتىقتى ۇيىمداستىرۋشىلار وتە «اقىلدى»، حالىق پسيحولوگياسىن جاقسى زەرتتەپ العان، قارجىمەن الداۋ جولدارىن جەتىك مەڭگەرگەن. «تاۋاردى ارزان ساتىپ الىپ جاتىرمىن» دەگەن – ول الداندىڭىز دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل الداۋدىڭ جاڭا ينستۋرمەنتى.    

شامشات ادىلبايەۆا تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ PhD دوكتورى، پروفەسسور: «قارجىلىق الاياقتارىنىڭ قۇربانى بولۋدىڭ استارىندا قارجىلاي ساۋاتسىزدىق تا، اشكوزدىك تە بار. جالپى بۇنىڭ تۇبىنە ۇڭىلسەك، ەڭ ءبىرىنشى ادام اتامىز جۇماقتا بارلىعى دايىن كۇيدە، دايىن جەردە جاراتىلعان. ياعني ءجانناتتا جەمىس-جيدەك، تاماق، قاجەتتىڭ ءبارى بولدى. سوندىقتان ادامنىڭ تابيعاتىندا اينالامدا بارلىعى دايىن، تەز بولسا، بار جاعدايىم بولسا دەگەن نارسە بار. ءبىراق ومىرگە جىبەرىلگەندىكتەن، بۇل ءومىرىمىز جۇماق ەمەس قوي. بۇل ومىردە سول جاعىنان سىناق باستالادى. ادام ەڭبەكتەنىپ، سوعان ساي ريزىعىن الىپ جاتادى. ومىردەگى قيىنشىلىق، سىناقتى دۇرىس تۇسىنبەي، ەڭبەكتەنۋ كەرەكتىگىنە ءمان بەرمەي، بارلىعى بولا سالسا، از نارسەمەن كوپ تابىس تاپسام دەگەن ويىنا ەرىپ كەتەدى.  ەكىنشىدەن، حالىقتا «ادامنىڭ كوزىن توپىراق قانا تولتىرادى» دەگەن ءتامسىل بار. ادامنىڭ الدىندا ەكى تاۋداي التىن تۇرسا دا، ءۇشىنشىسى بولسا ەكەن دەپ قاناعاتتى ۇمىتىپ، اشكوزدەنەتىندەرى كەزدەسەدى. بۇل ءارى اقىرەتتى ۇمىتۋدىڭ كورىنىسى.

ءۇشىنشىسى الدانىپ قالۋ. راس بىلىمسىزدىك، قارجىلاي ساۋاتسىزدىق تا از ءرول وينامايدى. ياعني قارجىنى قالاي يگەرىپ، بۇل ومىردە قالاي تابىس تابۋ كەرەكتىگى جايلى ءبىلىمى بولماسا، اركىمگە الدانىپ، وتىرىكتىڭ سوڭىنان ەرىپ ءومىرىن وتكىزىپ جۇرە بەرۋى مۇمكىن.

ەرنار ەسىمقۇلوۆ گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى، وقىتۋشى: «ءارتۇرلى قارجىلىق پيراميدالارعا مامانداردىڭ ەسكەرتۋ جاساۋىنا، بۇنداي سالادا الاياقتاردىڭ كوپتەپ جۇرەتىنىن بىلە تۇرا ءوز ەركىمەن بارىپ تۇسۋشىلەر ءالى دە تولاستار ەمەس. ونىڭ ءبىر سەبەبى بىزدە تابىس تابۋ جولدارىنىڭ وزگەرۋى دە شىعار. ءقازىر جاقسى تابىس تابۋ ءۇشىن ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن جۇمىس ىستەپ، بەل اۋىرتىپ، تەر توگۋدىڭ قاجەتى جوق. دەمەك ءبىزدىڭ قوعامدا كىرىس كىرگىزۋدىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان جولىنان بولەك، وڭاي ءارى ءتيىمدى جولدارى دا شىقتى. قارجىلىق پيراميدالاردىڭ قوعامنان سۇرانىس تاۋىپ وتىرعانى دا سودان شىعار. بۇل ماسەلەنى جالپى سەبەبى ياكي قوعامدىق سەبەبى. ال وسىدان كەلىپ جەكەلەي العاندا، اركىم دە وڭاي ءارى تەز تابىس تابۋدان قاشپايدى. دەمەك بۇنىڭ تۇتىنۋشىلاردان باستاۋ الاتىن «وڭاي تابىسقا دەگەن قۇمارلىق» دەپ تە تۇسىندىرۋگە بولادى. ارينە قارجىلىق پيراميداعا «تانىستىڭ» شاقىرۋىمەن باراتىندار دا از بولمايتىنىن ەسكەرسەك، سەنگىشتىك پەن قارجىلىق ساۋاتسىزدىق دەۋگە دە بولادى. ءبىراق اشكوزدىك دەپ قانا تۇسىندىرۋگە كەلىسپەيمىن».

يۋسۋف ھينداۋي شاريعات ىلىمدەرى بويىنشا  PhDدوكتور، نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى: «وڭاي تابىس تابۋعا شاقىراتىن ادامدار، كومپانيالار كوپشىلىكتى الداپ، وتىرىك ايتۋعا بەيىمدەلگەن. ولار ادامدارعا ۇلكەن پايدا تابۋعا جالعان ۋادە بەرەدى. ناقتى ءونىمى جوق جانە از ۋاقىتتان كەيىن بۇل كومپانيالار اقشا جيناپ الىپ، قاشىپ، جوعالىپ كەتەدى. بۇل دۇرىس ەكونوميكالىق اقپاراتتارمەن قاتار يسلامدىق اقپارات پەن ەرەجەلەردى بىلمەۋ سالدارىنان بولادى. بىزدە يسلامدا ادام ادال جولمەن ءناپاقا تابۋى كەرەك، ياعني رۇقسات ەتىلگەن جولمەن اقشا تابۋ ءۇشىن دە ەڭبەك ەتۋى كەرەك. ءبىز ءۇشىن جۇمىس تا پايدالى بولۋى ءتيىس، ۇسىناتىن ءونىم نەمەسە تاۋار دا پايدالى بولۋى كەرەك. تەك وزىنە عانا ەمەس، ادامدارعا، قوعامعا پايدا اكەلۋى كەرەك».

يا، ءبىلىم مەن ەڭبەك – بارلىعىن جەڭبەك دەگەن. الدىمىزعا كەلگەننىڭ ادام نە الاياق ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك بولسا، بەرەكەلى ءومىر ءۇشىن ەڭبەك تە سونداي ماڭىزدى. حاديستە: «ەشبىر ادام ءوز قول ەڭبەگىمەن تاپقان تاعامىنان ءتاۋىر تاماق جەمەگەن. راسىندا، اللانىڭ پايعامبارى ءداۋىت (ا.س.) تە قول ەڭبەگىمەن تاماق تاۋىپ جەگەن»، – دەيدى. تەز بايىپ كەتۋدى كوكسەگەندەر كوبەيگەن قوعامدا ولاردىڭ ويلارىن الدىن الا زەرتتەپ، قاقپانىنا ءتۇسىرۋدىڭ سان ايلاسىن ويلاپ تاباتىنداردىڭ دا قاتار جۇرەتىنىن ۇمىتپايىق. 

اۆتورى: ايشا كەڭەسبايەۆا