I
كەر دالانى كەزگەن كونە ەستەلىكتىڭ وقيعا سورابى ءبۇي دەپ سويلەيدى: ابايدىڭ ون ءتورت جاستاعى كەزى ەكەن. قۇنانباي شاڭىراعىندا بوزاي تورە مەن جىلتىر اقىن كەلەلى كەڭەس قۇرىپ وتىرىپتى. اسەرلى اڭگىمەنىڭ اۋانى ءبىر مەزەتتە شاقشاعا قاراي اۋىسىپتى. ەكى الاقانىنا كۇمىس زەرلى شاقشانى الما-كەزەك اۋدارىپ وتىرعان بوزايعا جىلتىر اقىن:
قىزىلسۋ شارعا قۇيماي تاسىمايدى،
اركىمنىڭ ءبىر جارى بار باسىبايلى.
اڭىرىپ وتىرعانشا ەرمەك بولسىن،
بوزەكە، بەرى تاستا ناسىبايدى، – دەپتى.
بۇعان بوزاي مەن قۇنانباي: «بارەكەلدى، ولەڭ-اق ەكەن. ايتار بولساڭ، وسىلاي ايت»، – دەپ جىلتىردى كوتەرمەلەي جونەلىپتى. ال اباي بولسا، بۇلاردىڭ ماقتاۋىن اسا ءبىر قوشتاي قويماپتى. قوشتاعانىڭىز بىلاي تۇرسىن جىلتىرعا تىكە قاراپ: «ءسىزدى اقىن ەكەن دەسەم، جاماۋشى، ءتىپتى وتىرىكشىنىڭ ءوزى ەكەنسىز عوي»، – دەپ ءبىر-اق قايىرىپتى. مۇندايدى استە كۇتپەگەن قۇنانباي قوناقتارىنىڭ الدىندا كادىمگىدەي ابىگەرگە ءتۇسىپ: «ءاي، اباي، ءسوزىڭدى دالەلدەپ بەر، ايتپەسە قايتىپ ال»، – دەپ قاتۋلانىپتى.
سونداي اباي: «وتىرىكشى دەگەنىم، ولەڭنىڭ العاشقى جولىنداعى «قىزىلسۋ شارعا قۇيماي تاسىمايدى» دەگەنى عوي. قىزىلسۋ ەشقاشاندا شارعا قۇيمايدى، ءوز بەتىمەن اعىپ ەرتىسكە قۇيادى ەمەس پە؟ ەكىنشى، «اركىمنىڭ ءبىر جارى بار باسىبايلى» دەلىندى. قارىنىڭ (ويناسشىنىڭ) قاشان باسىبايلى جارى بولۋشى ەدى. ايەلدىڭ جالعان بايى بولسا، ول قالايشا باسىبايلى بولادى ەكەن. ال جاماۋشى دەگەنىمە كەلەر بولساق، وسى ءبىر ولەڭدى ايتۋ ءۇشىن قىزىلسۋ مەن شاردى بىرەۋدىڭ جارىنا اكەلىپ قوساقتاۋدىڭ قانشالىقتى قيسىنى بار. ءبىر اۋىز ولەڭ بوزەكەڭنىڭ ءوز اينالاسىنان دا تابىلماي ما»، – دەپتى. سوندا بوزاي: «شىراعىم اباي، وسىنى ءوزىڭ ايتقاندا ءقايتىپ ايتقان بولار ەدىڭ، كانى؟» – دەپ قايىرا سۇراق قويىپتى. مەن بولسام مۇنى ءبۇي دەپ ايتقان بولار ەدىم دەپتى اباي:
قاراشا حان قاسىندا باسىبايلى،
قاراسىز حاننىڭ كوڭىلى تاسىمايدى.
اقىرى وتىرعانشا، ەرمەك بولسىن،
بوزەكە، بەرمەن تاستا ناسىبايدى.
ءدال تاۋىپ ايتىلعان دالەلدى سوزگە ۇشەۋى دە توقتاعان ەكەن دەسەدى قاريا ەستەلىك.
نەبارى ون تورتكە قاراعان بوزبالا ابايدىڭ ولەڭگە دەگەن تالعامى مىناداي بولعاندا قىرىقتىڭ قىرقاسىنان اسقانداعى ايتقان «شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ، ولەڭى ءبىرى – جاماۋ، ءبىرى – قۇراۋ» دەگەنى شىنىمەن-اق راس بولعانى عوي. الاشقا «كومەكەي اۋليە» اتىمەن ءمالىم بۇقاردى دا بەتىم دەمەي مىنەپ وتىرعان اباي بىزدەردىڭ بۇگىنگى شاتپاعىمىزدى كورسە نەندەي كۇيدە بولار ەكەن؟!
انىعىندا، «اقىن دەگەنىمىز كىم، ولەڭ قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن قوس سۇراققا حاكىم تاراپىنان تولىققاندى جاۋاپ بەرىلگەن. ءبارىن جىلىكتەپ جىپكە ءتىزىپ وتىرۋعا ۋاقىت تاپشى بولعاندىقتان، ءبىز سونىڭ بىرەر جولدارىن عانا ءسوز ەتپەك نيەتتەمىز. قوس ۇعىمدى (اقىن مەن ولەڭدى) قوساقتاپ ايتقان ابايدىڭ ءبىر شۋماق ولەڭى بىلاي بولىپ كەلەدى:
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول – اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى.
ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان،
بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى.
بۇل جەردەگى قولدانىلىپ تۇرعان «بوتەن ءسوز» ۇعىمى مىنانى بىلدىرەدى: «ولەڭ دەگەن – ءار ءسوزدىڭ ۇناسىمى» دەپ قارايتىن حاكىم ءۇشىن عازال «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى» بولىپ كەلۋى شارت. بۇل ەندى قۇيىلىپ تۇسكەن قۇدىرەتتى ولەڭنىڭ ناعىز تالاپتارى عوي. ال ابايدىڭ جوعارىدا اڭداتقان «جاماۋ» مەن «قۇراۋ» ۇعىمدارىنىڭ بۇعان ءتىپتى دە قاتىسى جوق.
جاماۋ، بارىمىزگە ءمالىم، سول (ءتول) زاتتىڭ ەمەس، سىرتتان اكەلىپ جاپسىرىلعان بوگدە زاتتىڭ قيىندىسى ەكەندىگىن ەسكەرەر بولساق، حاكىمنىڭ ايتىپ وتىرعان «بوتەن ءسوزىنىڭ» ءمانى ەندى عانا تۇسىنىكتى بولدى. اباي ءۇشىن مۇنداي ولەڭشى «بەيشارا اقىن» بولىپ ەسەپتەلەدى.
الگىدە عانا «ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان، بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى» دەپ كەيىپ وتىرعان كەمەڭگەر وسى ءبىر ولەڭنىڭ اياققى شەنىنە كەلگەندە: «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەپ بۇيرىق رايعا كوشەدى. نەگە دەيسىز عوي؟ ابايدىڭ بۇل جەردەگى «ءسوز» دەپ وتىرعانى ءوزى. سەبەبى، ءوزىن تۇزەي الماعان اقىن وزگەنى تۇزەتۋگە ءاماندا دارمەنسىز. ونىڭ ءسوزىنىڭ دۋالى بولمايتىنى دا وسىندا. مۇنداي اقىننىڭ وقىرمانعا حالىق اتىنان سويلەپ اقىل ايتۋعا نەمەسە جول كورسەتۋگە ەشقانداي قاقىسى جوق. «....سەن ولاردىڭ قىزىل ءسوزدى سۋداي ساپىرىپ جۇرگەنىن كورمەيسىڭ بە؟ دەمەك، ولار ىستەمەگەن ءىسىن ىستەدىك دەپ ايتادى. اللانى تانىپ، تۋرا جولعا تۇسكەن اقىندار بۇعان جاتپايدى» دەپ كەلەتىن قاسيەتتى قۇران-كارىمنىڭ 26-سۇرەسىنىڭ (224-227 اياتتار) ءمانى دە وسىنى مەڭزەيدى. سونىمەن «ولەڭنىڭ تەحنيكاسى دامىپ، تەرەڭدىگى كەمىگەن» مىنا زاماندا «قۇراۋشىلار» مەن «جاماۋشىلاردىڭ» جولدارى شىنىمەن-اق بولىپ تۇر. وزگەگە ءتۇسىندىرىپ بەرمەك تۇگىلى، وزدەرى نە ساندىراقتاپ وتىرعانىن بىلمەيتىن سول شىركىندەر تۇسىنىكسىزدىگىن تەرەڭدىككە، كۇڭگىرتتىگىن (دۇرىسى تالانتسىزدىعىن) كەمەڭگەرلىككە، شاتپاعىن شەديەۆرگە بالايدى. سولاي دەسەك تە بۋى بۇرقىراعان اسىرەقىزىل سوزگە كۇپتى وسى «اقىندارىمىزدىڭ» ەكپىنى (جارناماسى دەسەك تە بولادى) تىپتەن كۇشتى. ايتپاقشى، اباي اتامىز مۇنى دا اششى تىلىمەن كوكتەي ءوتىپتى. جاي «اسىرە قىزىل ەمەس دەپ جيرەنبەڭىز، ءتۇبى تەرەڭ، ءسوز ارتىق، ءبىر بايقارسىز» دەي عانا سالىپتى.
قوش... قولدان ولەڭ قۇرايتىن «بەيشارا اقىن» بولعاننان گورى، بولماعان الدەقايدا قايىرلى عوي. ەسىل ۋاقىتىڭدى تەكتەن-تەككە سارپ قىلعان سول ءبىر شيمايىڭنىڭ كۇنى ەرتەڭ جەلگە ۇشارى تاعى دا ءمالىم. مۇنى ءسىز بەنەن ءبىز بىلمەگەنمەن، دانىشپان ابايدىڭ اڭداماي قالۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس. وسىنى تۇسىنگەن اباي بىزدەرگە اسا جاناشىرلىق جاساپ، «شىراقتارىم، مۇنداي «ولەڭدى» بەكەرگە اۋرە بولىپ جازباي-اق قويىڭدار، ءبارىبىر جوقتىڭ ەسەبىندە سانالاسىڭ» دەپ جالىنعانداي دا بولىپتى.
«...ولەڭى بار ونەرلى ءىنىم سىزگە،
جالىنامىن، مۇنداي ءسوز ايتپا بىزگە.
وزگە تۇگىل وزىڭە پايداسى جوق،
ەسىل ونەر قور بولىپ كەتەر تۇزگە...»
اۋليە گەتە «اگاراكي، جەر بەتىنە ءبىر سىزىق ءتۇسۋى كەرەك بولسا، ول ەڭ الدىمەن اقىننىڭ جۇرەگىنە ءتۇسۋى ءتيىس» دەگەن ەكەن. بۇل ەندى تۇسىنە العانىڭمەن، ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە كەلمەيتىن حال عوي. اقيقاتىنا كەلەر بولساق، اقىندىق اللا تاراپىنان بەرىلگەن امانات پەن دەرت. دالىرەك ايتار بولساق، اقىن – قۇدايدىڭ قالامسابى ىسپەتتى.
ولاي بولسا، بۇدان شىعاتىن ءپاتۋا بايلامى: ولەڭدى ءبىز جازبايدى ەكەنبىز، ابزالى جازدىرتادى ەكەن. ءبىز وسى اتالعان قوس ولشەمنىڭ قايسىسىنا جاتاتىنىمىزدى ءىشىمىز (دۇرىسى جۇرەگىمىز) سەزگەنىمەنەن، امال قانشا، ەش مويىنداعىمىز كەلمەيدى.
ابايدىڭ جاراتىلىستىڭ سىرىن تولىق تۇسىنگەن دانىشپاندىعى مەن دالدىككە قۇرىلعان الگوريتىمدىك زەردەسى تۋرالى ءسوز تىپتەن بولەك. مۇنى ەندى كەمەڭگەرلىك دەيمىز. قىسقاسى، ءبىزدىڭ «اقىن» بولعانىمىزبەن، اباي بولا المايتىنىمىزدىڭ قاراپايىم اريفمەتيكاسى دا وسىندا جاتىر...
II
اباي «قالىڭ ەلى قازاعىن» قاپىسىز ءسۇيدى. سول ءۇشىن عازيز باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇردى. قازاقتى قايتسە دە ەل قىلماقتىڭ قامىن كۇيتتەگەن قايراتكەر وسى ءبىر سۇراقتىڭ الاسۇرىپ جاۋابىن ىزدەدى. كىرپىك ۇشىنداعى عۇمىر-اي دەرسىڭ. ەت جۇرەگىن شاباقتاپ ەلۋ توعىز جىل سۇيگەن سول الاشى اقىل مەن پاراساتتان تىم الشاق كەتىسكەن ەكەن. اقىلدىڭ بۇل ءجاميعاتقا قول ەمەسىن سەزىنگەن حاكىم بۇل ساۋالدىڭ قارىمتاسى تەك ەكى ىستە عانا قالعاندىعىن باعامدادى. قىرىق ءبىرىنشى قارا سوزىندە: «قازاققا اقىل بەرەم، تۇزەيمىن دەپ قام جەگەن ادامعا ەكى نارسە كەرەك. اۋەلى – بەك زور وكىمەت، جارلىق قولىندا بار كىسى كەرەك... ەكىنشىسى – ول ادام ەسەپسىز باي بولارعا كەرەك».
حاكىمنىڭ قازاقتىڭ قامىن كۇيتتەمەك بولعان ادامعا وكىمەتتىك زور بيلىك پەن بايلىقتى ناسيحاتتاۋىنىڭ بار قۇپياسى: «قازاقتى يا قورقىتپاي، يا پارالاماي... ەشنارسەگە كوندىرۋ مۇمكىن ەمەس». مۇنسىز «ءاي، ازامات، جارىتىپ تۇك تە ىستەي المايسىڭ» دەگەنگە سايادى. سودان بەرى اتتاي اۋناپ ەكى عاسىر ءوتىپتى. ابايدىڭ سول قازاعى، نەگىزىندە، باسقا ساپاعا ءوتۋى كەرەك-تۇعىن.
جوق، وكىنىشكە قاراي، ولاي بولماي شىقتى. ءقازىر دە قازاقتى تۇزەتۋدىڭ اباي ايتقان قوس تەتىگىنەن وزگە بالاما ەشبىر باعىتتى كورە الماي وتىرمىز. ەندەشە، ەسى بار ازاماتقا بار قۇپيانىڭ سىرى ماعلۇم بولدى.
ۇلت زيالىسى مەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا قالىپتاسىپ، وسى ەكەۋى ءبىر مۇددەگە ۇيىسپايىنشا قازاقتىڭ كوگەرمەگى قيىن ەكەن. كيەلى بيلىك – كىم كورىنگەننىڭ جۇرت «قورقىتاتىن» جۇمىسى ەمەس، ۇلت زيالىسىنىڭ حالقىنا قىزمەت جاساۋىنىڭ قاسيەتتى قۇرالىنا اينالۋى قاجەت. ابايدىڭ «قازاقتى يا قورقىتپاي، يا پارالاماي ەشنارسەگە كوندىرۋ مۇمكىن ەمەس» مەحانيزمىن بۇگىنگى بيلىك ءجۇز پايىز جۇزەگە اسىرىپ وتىر.
ارينە، باسقا ماقساتتا...
راس، كوپ كەمشىلىكتەن كوڭىل سۋىدى. مەشكەيلىك پەن قورقاقتىق (رۋحسىزدىق) ءون بويىمىزدى ابدەن مەڭدەپ الدى. ەندىگى ماقسات «قازاقتى قالايشا تۇزەسەم ەكەن» دەگەن ابايلىق نيەتتىڭ اينالاسىندا بولۋى ءتيىس. قايتالاپ ايتامىز. تەك ابايشىل نيەتتىڭ اينالاسىندا عانا. قازىرگى قازاق بالاسىنا جەتپەيتىنى دە وسى...
ىقىلاس وجاي ۇلى
