«جاۋلاپ الۋ مەن قۇلدىق، سوعىستار مەن كەلىسىمدەر، قاناۋ مەن كاپيتاليزم تاريحىندا اتالىپ وتپەگەن انا بولۋدىڭ ءوز تاريحى، ءوز يدەولوگياسى بار جانە بۇل ترايباليزم، ناسيوناليزمگە قاراعاندا تەرەڭىرەك (ا. ريچ. ايەلدىڭ دۇنيەگە كەلۋى. انا بولۋ تاجىريبە جانە ينستيتۋت رەتىندە)

قۇقىقتىق تەڭدىك پەن ەمانسيپاسيا ءۇشىن كۇرەستە ەڭبەكشى ايەلدەردىڭ ىنتىماقتاسقان كۇنى 8ء-شى ناۋرىز جاقىنداپ كەلەدى. ەمانسيپاسيا قوزعالىسى باتىستا پايدا بولعان، دەگەنمەن بۇگىندە باتىس ەلدەرىندە بۇل كۇن كەڭىنەن تويلانبايدى، ويتكەنى دامىعان ەلدەردىڭ كوبىندە گەندەرلىك تەڭدىككە، تولىق بولماسا دا، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قول جەتكىزىلدى. قازاقستاندا 8ء-شى ناۋرىز — مەرەكە جانە دەمالىس كۇنى، دەگەنمەن بۇل مەرەكە بىرتىندەپ ساياسي استارىن جوعالتىپ، جالپى ايەلدەر كۇنى رەتىندە قابىلدانۋدا. اسىرەسە، وسى مەرەكەدە انالارعا ەرەكشە نازار اۋدارىلادى.

تاريحي تۇرعىدان انانىڭ ءرولى مەملەكەتتىك ساياسات وبەكتىسى رەتىندەگى انادان الەۋمەتتىك دارۆينيزم اياسىنداعى بالانى تاربيەلەۋدىڭ بەلسەندى سۋبەكتىسىنە دەيىن، تاربيەلىك رولدەردى تومەندەتىپ، انانىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ نەگىزى بولاتىن گەندەرلىك تەڭدىك يدەياسىنا دەيىن ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراۋدا. قازاق دالاسىندا بالالى ايەل عانا قۇرمەتكە يە بولعان، ال كەڭەستىك «شىعىستىڭ ازات ەتىلگەن ايەلدەرى» جوباسى قازاق ايەلدەرىنىڭ ەمانسيپاسياسىنا اكەلدى. بۇگىندە زاماناۋي انانىڭ بەينەسى، اسىرەسە قازىرگى قازاقستاندىق ونەردە، ءالى دە ءوز اۆتورىن كۇتۋدە. سونىمەن قاتار، باتىس الەۋمەتتانۋىندا انا بولۋ ماڭىزدى تاقىرىپ بولعانىمەن، قازاقستاندىق الەۋمەتتانۋدا ءالى دە قىزىعۋشىلىق پەن تانىمالدىلىققا يە بولا قويعان جوق. قازاقستاندىق ەتنوگرافيادا دا قازاق اناسى تۋرالى سەنىمدى ءارى بەيتاراپ زەرتتەۋلەر ءىس جۇزىندە جوق.

انا بولۋدى كوپقىرلى جانە كۇردەلى قۇبىلىس رەتىندە تۇسىنە وتىرىپ، 2024 جىلدىڭ مامىر ايىندا قسزي تاپسىرىسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتانۋلىق ساۋالناما[i] دەرەكتەرى نەگىزىندە قازاقستانداعى انالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيلەرىن قاراستىرايىق. ءبىراق، الدىمەن رەسپوندەنتتەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى تۋرالى ايتا كەتەيىك. رەسپوندەنتتەردىڭ 46،8%-ى جوعارى بىلىمگە يە، بۇل ەلارالىق تۇرعىدان العاندا، جوعارى ءبىلىمنىڭ جوعارى ۇلتتىق دەڭگەيى بولىپ تابىلادى جانە قازاقستاندا ورتا ءبىلىمنىڭ عانا ەمەس، جوعارى ءبىلىمنىڭ دە قولجەتىمدى ەكەنىن كورسەتەدى. كەڭەس زامانى تۇسىنداعى قازاقستاندا جوعارى ءبىلىم جاپپاي قولجەتىمدى بولماعان: ءتۇرلى باعالاۋلار بويىنشا 1970 جىلدارى ورتا مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ وننان ءبىر بولىگىنە دە جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە ورىن جەتپەگەن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، 1990-شى مەن 2000-شى جىلدارى، جاڭا مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋىمەن بىلىمگە قولجەتىمدىلىك مۇمكىندىكتەرى كەڭەيدى. 2024-2025 وقۋ جىلىنىڭ باسىندا قازاقستانداعى ستۋدەنتتەر سانى 624،5 مىڭ ادامعا جەتسە، ولاردىڭ 51،8%-ىن ايەلدەر قۇراعان. بۇگىنگى تاڭدا بايقالىپ وتىرعان جوعارى ءبىلىمنىڭ ارتۋى كوزگە اسا كورىنبەسە دە، ۇرپاقارالىق موبيلدىلىكتىڭ (اتا-انالاردان بالالارعا) ماڭىزدى كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى.

قسزي ساۋالناماسىندا رەسپوندەنتتەرگە (جاستارىنا قاراماستان، ىرىكتەمەدە 80 جاستاعى قاتىسۋشىلار دا بار) اناسى مەن اكەسىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى تۋرالى سۇراق قويىلدى. جالپى ىرىكتەمە بويىنشا ءبىلىمدى اتا-انالار ازشىلىقتى قۇرايدى، ال رەسپوندەنتتەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنەن ەكى ەسە جوعارى. باسقاشا ايتقاندا، قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن قازاقستاندىقتار جوعارى ءبىلىمدى ءبىرىنشى بۋىندا العاش رەت الىپ وتىر، ياعني «first generation learners» — ءبىرىنشى بۋىن ءبىلىم الۋشىلارى، ولاردىڭ ءبىلىم الۋ جولى كۇردەلى، وتباسىنىڭ كومەگىنسىز جانە ينستيتۋسيونالدىق قولداۋسىز بولعان.

مالىمەتتەر قازىرگى ۋاقىتتا اكەلەر مەن انالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىندە گەندەرلىك ايىرماشىلىقتار جوق ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. مىسالى، رەسپوندەنتتەردىڭ 23،9%-ىنىڭ انالارى جوعارى ءبىلىمدى، وعان قوسا 0،3%-ىنىڭ انالارى عىلىمي دارەجەگە يە. رەسپوندەنتتەردىڭ 22،1%-ىنىڭ اكەلەرى جوعارى ءبىلىمدى جانە 0،2%-ىنىڭ اكەلەرى عىلىمي دارەجەگە يە.

1-سۋرەت. رەسپوندەنتتەردىڭ اتا-انالارىنىڭ
ءبىلىم دەڭگەيى بويىنشا ءبولىنىسى، %

مالىمەتتەرگە سايكەس 8000 رەسپوندەنتتىڭ 4270ء-ى انالارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىمەن سالىستىرعاندا وزدەرىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن وزگەرتكەن. ونىڭ ىشىندە 2556 رەسپوندەنتتىڭ بۇل وزگەرىستەرى جوعارى باعىتتا جىلجىعان، ياعني رەسپوندەنتتەردىڭ 59،9%-ى اناسىنا قاراعاندا ءبىلىم دەڭگەيىن جاقسارتقان. ەگەر 21 جاسقا دەيىنگى رەسپوندەنتتەردى (وسى جاستا كوبىسى جوعارى وقۋ ورنىندا باكالاۆرياتتى ءتامامدايدى) تالداۋدان الىپ تاستاساق، بۇل ۇلەس 61،9%-عا دەيىن وسەدى.

ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ ءوسۋى (اتا-انالارىمەن سالىستىرعاندا) مەن ماتەريالدىق (قارجىلىق) ءال-اۋقات كورسەتكىشتەرى اراسىندا وڭ بايلانىس كورىنىسى بايقالادى. باسقاشا ايتقاندا، جوعارى ءبىلىمدى اتا-انالارى بار رەسپوندەنتتەر اتا-انالارىڭ جوعارى ءبىلىمى جوق رەسپوندەنتتەرگە قاراعاندا ءبىراز جاقسىراق ماتەريالدىق جاعدايعا يە (1-كەستەنى قاراڭىز).

1-كەستە. ءبىلىمنىڭ ۇرپاقارالىق ديناميكاسى مەن قارجىلىق ءال-اۋقات كورسەتكىشتەرىنىڭ اراسىنداعى كوررەلياسيالىق ماتريسا، پيرسون كوررەلياسياسى

انانىڭ ءبىلىمىنىڭ ماڭىزدىلىعى قانداي، بۇل فاكتور قاي كەزدەن باستاپ بايقالا باستادى جانە ول قالاي كورىنىس تابادى؟ بۇل سۇراقتارعا باسقا عىلىمدارمەن قاتار الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋلەر دە جاۋاپ بەرە الادى.

انانىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ بالانىڭ الەۋمەتتىك جانە ءبىلىم دەڭگەيىنە اسەرى تۋرالى زەرتتەۋلەر نەگىزىنەن دامىعان ەلدەردە جۇرگىزىلگەن، ولاردا بالالاردىڭ موبيلدىك مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋدەگى اتا-انالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ ءرولى ەمپيريكالىق تۇردە دالەلدەنگەن. ءىرى سالىستىرمالى زەرتتەۋلەر (حۋ & سيان) ۇرپاقارالىق ءبىلىم موبيلدىلىگىنىڭ عالامدىق زاڭدىلىقتارىن كورسەتەدى. مۇنداعى ەڭ باستى يدەيا — بەلگىلى ءبىر ەلدەردە ءبىلىمنىڭ قولجەتىمدىلىگى ارتقان سايىن اكەنىڭ ءبىلىمى مەن بالانىڭ ءبىلىم دەڭگەيى اراسىنداعى بايلانىس السىرەيدى، ال كەرىسىنشە، بالانىڭ ءبىلىم الۋىندا انانىڭ ىقپالى ارتادى. ياعني، باستاپقىدا زەرتتەۋلەر اكەنىڭ ءبىلىمى بالالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە قاتتى اسەر ەتەتىنىن كورسەتكەن بولسا، ۋاقىت وتە كەلە، ەلدەردىڭ مودەرنيزاسيالانۋىنا بايلانىستى باسقا ءۇردىس قالىپتاسا باستاعان. مىسالى، اتا-انالار اراسىندا تەك اناسى ءبىلىمدى بولسا، ول بالانىڭ مارتەبەسىنە وڭ اسەر ەتە الادى، ال اكەنىڭ جوعارى ءبىلىمىنىڭ بالالارعا، اسىرەسە قىزدارعا اسەرى بۇگىنگى كۇنى السىرەپ بارادى. الەۋمەتتانۋشىلار كوپتەگەن الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ، اسىرەسە ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىنىڭ كورسەتكىشى رەتىندە انانىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ بالالاردىڭ ءبىلىم الۋىنا وڭ اسەرىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى.

انانىڭ ءبىلىمىنىڭ جوعارىلاۋى نەدەن كورىنەدى؟ بۇل بالانىڭ دامۋىنا تيگىزەتىن اسەرىنەن كورىنەدى: بالالار كوبىرەك وقيدى، ىزدەنىمپاز، سىني ويلاۋى دامىعان بولادى، ءبىلىمدى انالار بالالارعا ءجيى سالاۋاتتى ادەتتەردى سىڭىرەدى. سونىمەن قاتار، ءبىلىمدى انالاردىڭ بالالارى ەموسيونالدىق ينتەللەكتكە يە، ولار بەيىمدەلگىش كەلەدى. ءبىراق، ماسەلە تەك كوگنيتيۆتى جانە باسقا قابىلەتتەردى بەرۋمەن شەكتەلمەيدى، سونداي-اق قۇندىلىقتاردى، ءبىلىمدى جانە ۇمتىلىستاردى بالانىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ بالالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن دە، بولاشاقتا جەتىستىكتەرىن دە ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

الەم بويىنشا، اسىرەسە دامىعان ەۋروپا ەلدەرىندە ايەلدەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى انالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىمەن تىعىز بايلانىستى بولا باستاعان، بۇل انانىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ ۇرپاقارالىق موبيلدىلىككە قوسقان ۇلەسىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، ءبىلىمى جوعارى ايەلدەر اراسىندا العاشقى بالانى تۋۋ جاسىنىڭ ۇلعايۋى دا زاڭدى قۇبىلىس. قازاقستانداعى جاعداي قانداي؟ 2002 جىلدان باستاپ ءارتۇرلى فاكتورلار مەن سەبەپتەرگە بايلانىستى ەلدە تۋۋ دەڭگەيىنىڭ ۇلكەن جانە ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان ءوسۋى بايقالدى. شىعىس حالىقتارى، اسىرەسە تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ حالىقتارى، ازىن-اۋلاق الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋعا تۋۋ كورسەتكىشىمەن جاۋاپ بەرەتىنى بەلگىلى (حح-شى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ءححى-شى عاسىردىڭ باسىنداعى تۇركيا، مىسىر، يوردانيا، پارسى شىعاناعى جانە باسقا دا تاياۋ شىعىس ەلدەرى). قازاقستاندا تۋۋ دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە ءدىننىڭ قايتا جاندانۋى فاكتورلارى دا اسەر ەتۋى مۇمكىن، ويتكەنى كەز كەلگەن ءدىننىڭ، سونىڭ ىشىندە يسلامنىڭ قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى – جوعارى تۋۋ كورسەتكىشىن قولداۋ. وعان 90-شى جىلدارداعى داعدارىستىڭ ناتيجەسىندە كەيىنگە قالدىرىلعان تۋۋ كورسەتكىشى دە ءوز ۇلەسىن قوستى. بۇل تۋۋ كورسەتكىشىن تۇسىندىرۋدە وتباسى ءپليۋراليزمى جانە وتباسىلىق-نەكەلىك قاتىناستاردى تاڭداۋ ەركىندىگى دە ماڭىزدى ءرول اتقارۋى مۇمكىن.

سوڭعى ەكى جىلدا (2023 جىلدان باستاپ) تۋۋ دەڭگەيىنىڭ ەلەۋسىز تومەندەۋى بايقالادى، ءبىراق كەيبىر دەموگرافتار سەكىلدى ءبىز دە تۋۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋ ءۇردىسى تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا اسىعىستىق ەتكەن بولامىز. راسىندا، 2023 جىلى جالپى تۋۋ كوەففيسيەنتى 2،96-نى قۇرادى، ال 2022 جىلى بۇل كورسەتكىش 3،05 بولدى. الايدا، رەپرودۋكتيۆتى جاسقا 2000 جىلداردىڭ باسىندا تۋىلعان اۋقىمدى توپتار ەندى عانا كىرىپ جاتىر. ەكىنشىدەن، باتىس زۋمەرلەرى وتباسىن قۇرۋعا جانە بالا تۋۋعا اسىقپايدى، ولار ءۇشىن سانالى جانە كەش بالالى بولۋ ماڭىزدى، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى «childfree» كوزقاراسىن ۇستانادى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ جانە باتىس زۋمەرلەرىنىڭ اراسىندا ەڭبەك نارىعىنداعى قاتال جاعدايلار، ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ قايتا جاڭعىرۋى، تۇتىنۋ ستيلدەرىنىڭ وزگەرۋى سەكىلدى ماڭىزدى ايىرماشىلىقتاردىڭ بار ەكەنىنە كوپشىلىكتىڭ كۇمانى جوق.

تۋۋ كورسەتكىشىن ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىرعاندا نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق ماسەلە – انالاردىڭ جاس توپتارى بويىنشا تۋۋ دەڭگەيى. ۇلكەن جاستاعى انالار توپتارىنا قاراعاندا جاس انالار توبىنىڭ (15-19 جاس) تۋۋ كورسەتكىشى قاراستىرىلعان كەزەڭدەردە تومەندەمەيدى. دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، ءدال وسى توپتار 7-8 بالا، ال كەيبىر مادەنيەتتەردە 10-12 نەمەسە ودان دا كوپ بالا دۇنيەگە اكەلەدى. وسى جاس كوگورتاسىنداعى قىزدارعا نازار اۋدارۋ، بۇل توپتا تۋۋ كورسەتكىشىن تومەندەتۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ولاردى ورتا بىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ، ءدىني فاكتوردى تومەندەتۋ جانە وتباسى فورمالارىنىڭ ءپليۋراليزمى ەلدەگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى تومەندەتۋ جانە موبيلدىلىكتى ارتتىرۋ تۇرعىسىنان ماڭىزدى. ولاي بولماعان جاعدايدا جوعارى ءبىلىمدى انالاردىڭ ۇلەسى باسقاشا سيپاتقا يە بولۋى مۇمكىن.

[i] الەۋمەتتانۋلىق ساۋالناما قسزي تاپسىرىسى بويىنشا 2024 جىلدىڭ 11 مامىرى مەن 22 ماۋسىمى ارالىعىندا جۇرگىزىلدى. ىرىكتەلگەن جيىنتىق كولەمى – 8000 رەسپوندەنت. ساۋالناماعا قازاقستاننىڭ 17 وبلىسىنان جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار 3 قالاسىنان – استانا، الماتى جانە شىمكەنتتەن 18 جاستان اسقان رەسپوندەنتتەر قاتىستى.

ايگۇل زابيروۆا،

قسزي باس عىلىمي قىزمەتكەرى،

سوسيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور