بايعالي ەسەنالييەۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:
«قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسى ءتورت سەريالى «جامبىل» تاريحي دراماسىن كەلەر جىلدىڭ اقپان ايىندا، اقىننىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا كورەرمەن نازارىنا ۇسىنباق.
كوركەم تۋىندىدا كوزى تىرىسىندە-اق اتى اڭىزعا اينالعان قازاق جىرىنىڭ دارابوزى، عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشكەن، قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە ولشەۋسىز مول مۇرا، سارقىلماس قازىنا قالدىرعان، قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتىپ، ونەرىن ورگە سۇيرەگەن جامبىل جابايەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولى سۋرەتتەلمەك. باستى ءرولدى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، اكتەر، ءانشى، كومپوزيتور، دراماتۋرگ بايعالي ەسەنالييەۆ سومدايدى.
– جامبىل رولىنە قالاي شاقىرتۋ الدىڭىز؟
– ۇلى تۇلعانىڭ بەينەسىن بارىنشا ۇقساتىپ سومداۋ كىم-كىمگە دە وڭاي ەمەس. سوندىقتان شىعار، اكتەر تاڭداۋ ۇزاققا سوزىلعان كورىنەدى. ءتۇسىرىلىم كەزىندە سالماق وزىنە تۇسەتىن بولعاندىقتان، رەجيسسەرلەر توبى ءبىر شەشىمگە كەلە الماي ءبىراز تولقىعان سىڭايلى. بىرەۋدىڭ ءتۇرى كەلسە ىشكى الەمى كەلمەيدى، جان دۇنيەسى كەلسە، ءتۇر-تۇسى كەلمەيدى دەگەن سياقتى. قىسقاسى، سوڭىنا قاراي مەنى شاقىرىپ، ۇسىنىس جاسادى. جامبىل ءرولى دەگەن سوڭ جان قالا ما؟ ونىڭ ۇستىنە ونەردەن، اسىرەسە، تەاتر مەن كينودان ءبىرازدان بەرى قول ۇزىڭكىرەپ كەتكەم. بارسام ىعايلار مەن سىعايلاردىڭ سۋرەتىن قاپتاتىپ ءىلىپ قويىپتى. ءبارى – جامبىل. ولاردان وزىپ جۇلدە الۋ قايدا!؟ دەسە دە بارعان سوڭ باعىمدى سىناپ كورۋگە بەل بايلادىم. رەجيسسەر ءانۋار رايبايەۆ سىرتقى ۇسقىنىما قاراپ، ءبىراز سالماق تاستاۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. سىرتقا شىقسام دانيار وتەبايەۆ قۇلاعىما سىبىرلاپ «باكە، كەرەمەت وينادىڭىز. مەن بىلسەم، ءسىز وتەسىز» دەيدى. پەرىشتەلەر «ءاۋمين» دەي قويدى ما قايدام، ويلاسا كەلە مەنى تاڭداپ الىپتى. سۋرەتى ءىلۋلى تۇرعان دوكەيدىڭ ءبىرى نۇرجۇمان ىقتىمبايەۆ ەدى. سالىپ-ۇرىپ بارىپ، اق باتاسىن الدىم. مەنىڭ وتكەنىمە بالاشا قۋانىپ قالدى.
– جامبىل ءومىرىنىڭ قاي كەزەڭدەرىن سومدادىڭىز؟
– الپىستان اسقان كەزىنەن باستاپ، ءومىردەن وزعانعا دەيىنگى شاعى مەنىڭ ۇلەءسىمە ءتيدى. ەسىنە الىپ وتىراتىن جاستىق كەلبەتىن ازامات ەسىمدى جاس اكتەر سومدادى. ماعان ەڭ قيىنى گريم ماسەلەسى بولدى. بەتىڭە «لاتەكس» دەگەن كلەيدى جاعىپ تىرىستىرادى دا قويادى. قولدان قارتايتىپ ءاجىم سالادى. ونىڭ استىنا اۋا كىرمەگەن سوڭ، ەكى-ۇش ساعاتتان سوڭ جانىڭدى كوزىڭە كورسەتىپ قىشيدى ەكەن. قاسۋعا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە ساقال مەن مۇرت جاپسىرىپ قويعان. ول جىبىرلاتادى. سول ازاپپەن تاڭ اتقاننان، ءتۇن اۋعانشا جۇرگەن كۇندەرىم بولدى. ايتەۋىر جان-تانىمىزبەن جۇمىس جاسادىق. جۇمىسقا قىزۋ كىرىسىپ كەتكەن كەزدە الگى قيىندىقتاردىڭ ءوزىن دە ەلەۋگە مۇرشا بولمادى.
ەسىمدە ەرەكشە قالعانى ۇلان دەگەن بالا. فيلمدە مىناداي ەپيزود بار: اكەءسىنەن قارا قاعاز العان جاس بالانىڭ باقتىڭ ىشىندە جىلاپ وتىرعانىن جامبىل بايقاپ قالادى.
"قاراعىم-اۋ، مۇنىڭ نە؟ نەگە جىلاپ وتىرسىڭ؟ الدە بىرەۋ رەنجىتتى مە؟" دەگەن سوزىنە الگى بالا، اكەسىنەن قارا قاعاز العان سەبەپتى جىلاپ وتىرعانىن ايتۋى كەرەك. ءتۇءسىرىلىم باستالىپ، رەجيسسەردىڭ بۇيرى-عى بەرىلۋى سول ەكەن، الگى بالاعا اقىرىن جاقىنداپ كەلىپ «قاراعىم-اۋ» دەي بەرىپ جۇرەگىم ءدىر ەتە قالدى. كوزىنىڭ جاسى ءمولتىلدەپ، قولىنداعى حاتقا تامشىلاپ تۇر. ەپيزود ءساتتى شىقتى. ءتۇسىرىلىم ءبىتىپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا ۇلاننان "جاڭا نەگە جىلادىڭ؟" دەپ سۇرادىم. "اكەمدى ساعىندىم" دەيدى. "اكەڭ قايتىس بولعان با ەدى؟" دەپ قايتا سۇراق قويدىم. "جوق، ول انام ەكەۋمىزدى تاستاپ كەتتى، بىزدەن بولەك تۇرادى" دەپ مۇڭايىپ قالدى.
ەكىنشى ءبىر ەرەكشە اسەر ەتكەن وقيعا جامبىلدىڭ مۋزەي ۇيىندە بولدى. العادايدان قارالى حابار الىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان جامبىلعا دينانىڭ كوڭىل ايتاتىن جەرى بار. دينا باسقالارداي ەمەس دومبىرامەن كوڭىل ايتادى. ايگۇل ۇلكەنبايەۆانىڭ شەرتىسى كەرەمەت قوي. دومبىرا كۇمبىرلەي جونەلگەندە بويىمدى الاپات ءبىر سەزىم بيلەپ، كوز جاسىمدى توقتاتا المادىم. جاتقانىم ۇلى بابانىڭ ءوز ءتوسەگى ەدى. سودان بولدى ما قايدام، ايتەۋىر العادايدىڭ بالالىق شاعىنان سوعىسقا اتتانعانعا دەيىنگى ءساتىن ەلەستەتىپ، قاتتى ەگىلدىم. ءتۇسىرىلىم بىتكەن سوڭ شىعىپ كەلە جاتسام، جامبىل اتانىڭ نەمەرەسى سالتانات تۇر ەكەن. ەكى كوزى بۇلاۋداي، "اتامىزدىڭ قايعىلى ءساتىن بىرگە بولىسكەندەي بولدىق" دەيدى. ەندىگى ارمان كوپشىلىك كورەرمەندى دە سولاي تەبىرەنتە الساق، شىركىن!
– جامبىل كوزى تىرىسىندە-اق اڭىزعا اينالعان تۇلعا، دەسەك تە، ونىڭ ءومىرى مۇلدە بەيمالىم ەمەس. فيلم ءتۇسىرۋ بارىسىندا كىمدەر اقىل قوسىپ، كەڭەس بەردى؟
– ۇلى بابا تۋرالى ءبىراز كەڭەس بەرگەن ناعاشىبەك قاپالبەك اعامىزعا، جامبىلدىڭ ءوز ۇرپاقتارى ماۋلەن اعا مەن سالتاناتقا ايتار العىسىمىز مول. وتە قىسقا مەرزىمدە تۇسىرىلگەندىكتەن الدىنان ءوتىپ، اقىلىن تىڭداپ ۇلگەرمەگەن اعالارىمىز بولسا كەشىرىممەن قارار.
كوپ جاعدايدا داۋ نەدەن تۋىندايدى؟ تاريحي تۇلعا تۋرالى تۇگەل شىندىقتى ەكرانعا شىعارۋدى تالاپ ەتەتىن ادامدار دەرەكتى فيلم مەن كوركەم ءفيلمنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى تۇسىنگىسى كەلمەيدى. تاريحي تۇلعانىڭ ومىرىنە قاتىستى نەگىزگى وقيعالاردى وزەك ەتە وتىرىپ، ونى كوركەمدەپ، حالىق جۇرەگىندەگى بەينەگە اينالدىرۋ ناعىز شەبەرلىك پەن كاسىپقويلىقتى تالاپ ەتەتىن جۇمىس. سوندىقتان سىناۋشىلار بولاشاقتا وسى جاعىن ەسكەرسە ەكەن دەيمىز.
– ءتۇسىرىلىم قاي جەردە ءوتتى؟
– تاۋ تۇرگەننىڭ اسەم جەرلەرى كوپ ەكەن. سول ايماقتا ءۇش اپتادان اسا ءتۇسىرىء-لىم جۇمىستارى ءجۇردى. ايتپاقشى، ءتۇسىءرىلىمگە دۇرىس كوزقاراس بىلدىرگەن اۋىل باسشىلارى مەن تۇرعىندارىنا ريزامىز. ءبىراز سيۋجەتتەرى جامبىل مۋزەيى مەن قىزىلءاسكەر اۋىلىنىڭ اراسىنداعى قىرقالاردا بولدى. قىسقاسى، كينوگەرلەر جامبىل بابانىڭ ءوز تابانى تيگەن جەرلەردى تاڭداۋعا تىرىسىپتى. ەڭ قىزىعى، ءبىرىنشى كادردى تۇسىرگەن تاۋ تۇرگەندەگى ۇيدە ءبىر جىلدارى جاكەڭنىڭ ءوزى بولىپ، قونىپ كەتكەن ەكەن. ءتۇسىرىلىم سوڭىنان ءۇي يەسى قاتتى تەبىرەنىپ سونى ايتقاندا تاڭدانباعان ادام قالمادى. ادەيى ويلاستىرساڭ دا بۇلاي بولماس ەدى. ءبىراز ەپيزودتار ءۇشىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ عيماراتى تاڭدالىپتى، قالعانى پاۆيلونداعى تۇسىرىلىمدەر. تۇگەل ايتىپ بەرسەم قىزىق بولماي قالادى، قالعانىن فيلمنەن كورەرسىزدەر.
– باسقا كەيىپكەرلەردى سومداعان ءارىپتەستەرىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز...
– مەن كينو سىنشىسى ەمەسپىن، دەگەنمەن، العاداي ءرولىن سومداعان ولجاس ساح دەگەن جاس اكتەردىڭ بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتۋگە بولادى. دينانى سومداعان ايگۇل ۇلكەنبايەۆا ءفيلمنىڭ ءارىن اشارى ءسوزسىز. كۇلاش كەيپىندەگى ايگەرىم سامەنوۆا قاتتى ۇنادى. ءقايسىبىرىن ايتا بەرەيىن، ءبارى دە ورنىمەن تاڭداپ الىنعان دارىندى جاندار.
ءفيلمدى جەدەل ارادا ءوز دارەجەسىندە شىعارۋ ءۇشىن جاساقتالعان توپ جان اياماي جۇمىس جاسادى. ءتىپتى ۋاقىتپەن دە ساناسقان جوق. تاڭعى ساعات سەگىزدەن باستاپ، كەلەسى تاڭعا دەيىن ءتۇسىرىلىم جالعاسقان كەزدەر بولدى. سونىڭ بارىندە قاباق شىتپاي، ۇلكەن تاباندىلىق پەن شىدامدىلىق تانىتا ءبىلدى. مۇنىڭ ءبارى دە ۇلى بابانىڭ رۋحىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى بولار. ءاسىرەسە، ءاربىر ەپيزودتىڭ تەحنيكالىق جانە كوركەمدىك جاعىنان اسەرلى دە كەمشىلىكسىز شىعۋىنا بار قابىلەتىن جۇمساپ جۇرگەن رەجيسسەر ءانۋار رايبايەۆ، سەناريي اۆتورى ءارى ەكىنشى رەجيسسەر باقىتجان شورماقوۆ، وپەراتور قارشىعا وسپانوۆ، گريمدەۋشى الەفتينا پاگينالار ءوز ىستەرىنىڭ ناعىز شەبەرلەرى. اكىمشىلىك توپ تا بۇكىل ءتۇسىرۋ الاڭىنداعىلاردى اس-سۋ مەن جاتىن ورىندارمەن تۇگەل قامتاماسىز ەتىپ وتىردى.
– جالپى، تەلەارنالاردىڭ تاريحي تاقىرىپتا فيلمدەر تۇسىرە باستاۋىنا كوزقاراسىڭىز قالاي؟
– بۇرىنعى كەزدە ءبىر عانا ش.ايمانوۆ اتىنداعى كينوستۋدياعا قاراپ اۋزىمىز-دى اشىپ وتىرۋشى ەدىك. ونداعى كينوفيلمدەرگە ىلىككەن اكتەرلەردە ارمان بولمايتىن. ءقازىر تەلەارنالاردىڭ سەريالداردى قولعا الا باستاۋى ۇلكەن جەتىستىك بولدى. ءبىر ايلىق جالاقىسىنا كۇنى قاراپ وتىرعان اكتەر قاۋىمى ءۇشىن ءبىر جاعى قارجىلاي دەمەۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان شىعارماشىلىق ىلگەرىلەۋ. بۇل ارينە، تەاتر مەن كينو سالاسىن تاڭداپ، ءومىرىن سوعان ارناعان اكتەر قاۋىمىنىڭ اتىنان ايتارىم. ال ەگەردە قالىڭ كورەرمەننىڭ اتى-نان ايتار بولسام، جالعىز كينوستۋدياعا قاراپ وتىرساق، كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە ورتالىقتى عانا دارىپتەيمىز دەپ ءجۇرىپ ەلەۋسىزدە قالىپ قويعان تۇلعالارىمىزدى ەلگە تانىتۋ مۇمكىن ەمەس. كينوستۋدياعا ءبولىنىپ وتىرعان مەملەكەت قارجىسىمەن ونى بالەنباي جىلدارعا سوزىپ الامىز. سوندىقتان دا سوڭعى كەزدەگى تەلەارنالاردىڭ تاريحي تاقىرىپتاردى قولعا الىپ، وعان باتىل تۇردە كىرىسىپ كەتۋى قۇپتارلىق جاعداي ءارى ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن باعا جەتپەس رۋحاني قازىنا بولماق. ارينە، كەز كەلگەن ءىستىڭ باستاۋى كەمشىلىكسىز بولمايدى. ءاربىر شارا تەك تاجىريبە جۇزىندە شىڭدالادى. سوندىقتان جالعاستىرا بەرگەن دۇرىس.
دەرەككوز: ايقىن-اقپارات
