Búgin «Orys tilindegi hatqa qazaqsha jaýap bergen sheneýnikter qyzmetinen qýylsyn» dep ózińizge shyn janashyr, aq júrek jurtyńyzǵa jaǵa ustattyńyz. «Qazaq tili – memlekettik til» degen zań talabyn tek qazaqtarǵa ǵana mindetteıtin «Qazaq qazaqpen qazaqsha sóılessin» degen burynǵy bir sózińizdi sol aqjúrek jurtyńyz quran sózinen kem kórmeı ustanyp keldi. Aınalasyna úlgi etti. Sizdiń sarabdal saıasatyńyzben qazaq tili shyn mánindegi memlekettik til mártebesine ıe bolady dep úmittendi.  Bul úmitti jyl saıyn artyp kele jatqan qazaq sany da kúsheıte tústi.

Sizge «Óńirlerde keıbir sheneýnikter orys tilinde ótinish jasaǵandarǵa qazaqsha jaýap qatyp jatyr» degen ósek jetipti. Sol «ósek» Sizge búgingideı málimdeme jasatyp otyr. Osy jerde memlekettik mańyzdy sheshim shyǵarýda qoǵamdyq pikir men salmaqty zertteýlerdi emes, kúmándi «ósekti» basshylyqqa alǵanyńyzǵa nazar aýdarmaı-aq myna bir jaǵdaılarǵa toqtalyp ótsek deımiz.

Memlekettiń tobyrdan, alǵashqy qaýymdyq, taıpalyq birlestikterden aıyrmashylyǵy belgili-bir tártippen ázirlengen zań júıesiniń bolýy. Bizde de sondaı zań júıesi bar. Atań zań – Konstıtýsıa da, sol Konstıtýsıany negizge alǵan «Tilder týraly» zań da, «Jeke jáne zańdy tulǵalardyń ótinishterin qaraý tártibi týraly» zań da qazaq tiliniń memlekettik mekemelerde resmı qoldanylýyn taıǵa tańba basqandaı etip kórsetedi.

Konstıtýsıanyń 7-baby: «Qazaqstannyń memlekettik tili – qazaq tili» dese, «Tilder týraly» jáne «Jeke jáne zańdy tulǵalardyń ótinishterin qaraý tártibi týraly» zańdar sol konstıtýsıa talabyn júzege asyrý joldaryn anyqtap bergen. Siz aıtqan másele, ıaǵnı, memlekettik organdarǵa orys tilinde jazylǵan ótinishterge qazaq tilinde jaýap berý – zańǵa qaıshy emes. Osy jerde joǵaryda atalǵan eki zańnan da kiris qujattaryna jaýap berý tártibi týraly úzindiler keltireıik.

Qazaqstan Respýblıkasynyń 2007 jylǵy 12 qańtardaǵy N 221 «Jeke jáne zańdy tulǵalardyń ótinishterin qaraý tártibi týraly» Zańynyń «Ótinishterge beriletin jaýaptar» dep atalatyn 10-babynyń 1-tarmaǵynda: «Ótinishterge beriletin jaýaptar Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna silteme jasaı otyryp, mazmuny boıynsha negizdelgen jáne dáleldi, memlekettik tilde nemese ótinish berilgen tilde bolýǵa, aryz berýshiniń qabyldanǵan sheshimge shaǵym jasaý quqyqtaryn túsindire otyryp, onyń dálelin joqqa shyǵaratyn nemese rastaıtyn naqty derekterdi qamtýǵa tıis» delingen. Al, Siz buljytpaı oryndalýyn talap etip otyrǵan «Tilder týraly» Zańnyń «Azamattardyń ótinishterine qaıtarylatyn jaýap» dep atalatyn 11-baby da:  «Memlekettik jáne memlekettik emes uıymdardyń azamattardyń ótinishteri men basqa da qujattarǵa qaıtaratyn jaýaptary memlekettik tilde nemese ótinish jasalǵan tilde beriledi», - deıdi. Eki zańda da memlekettik mekemelerde kiris qujattaryna memlekettik til mártebesi bar qazaq tilinde jaýap berýge bolatyny aıtylǵan. Iaǵnı, kiris qujatyna jaýapty memlekettik tilde nemese ótinish jasalǵan tilde berý - memlekettik laýazymdy tulǵanyń óz tańdaýyndaǵy másele. Bul zańdardyń eshqaısysynda memlekettik mekemeler azamattardyń ótinishterine ol ótinishter qaı tilde tússe, sol tilde jaýap bersin degen mindet joq. Muny túsiný úshin kásibı zańger bolýdyń qajeti shamaly. Zańnyń kez-kelgen azamatqa túsinikti bolatyndaı etip ázirlenetini de sodan.

Qurmetti Elbasy, joǵaryda keltirilgen jáıtter aınalańyzdaǵy baǵynyshtylaryńyzdyń Sizge qate aqparat beretinin, zań talaptarynyń oryndalýyna qatysty teris túsiniktegi azamattar ekenin bildiredi.  Áıtpese, naǵyz problema barlyq sheneýnikter erkin sóıleıtin orys tiliniń emes, Táýelsizdikke 25 jyl tolǵanyna qaramastan ózine tıesili zańdy mártebesin ıelene almaı otyrǵan qazaq tiliniń basynda emes pe?! Osy ýaqytqa deıin memlekettik mekemelerdiń qazaq tiline nemquraıly qaraıtyndyǵy týraly aryz-shaǵymnan kóz súrinedi. Al, orys tilindegi ótinishine ózge tilde jaýap alyp, «quqyǵy taptalǵan» jandy kóre almadyq. Bári zańdy. Bári ózińiz qol qoıyp, bekitken zańdarǵa saı, Elbasy myrza!

Myna ekonomıkalyq daǵdarys qos búıirden qysyp, halyqtyń áleýmettik ahýaly qıyndap, el arasyndaǵy bılikke degen narazylyq ýshyǵyp turǵan myna shaqta Sizdiń mundaı málimdemelerińiz Sizge de, ózińiz basqaryp otyrǵan memlekettik apparatqa da esh abyroı ápermeıdi. Qaıta halyqtyń shamyna tıip, buqarany shalt qımyldarǵa ıtermelep jibeýi múmkin.  Qazaqstandaǵy til máselesi osy kúnge deıin memlekettiń kúsh salýymen emes, tabıǵı sebeptermen sheshilip keledi. Sondyqtan da Siz mundaı mánsiz-maǵynasyz málimdemelerden tyıyla turyp, aınalańyzdaǵylarmen aınalysqanyńyz jón sıaqty. Eń aldymen Sizge ózińiz aıtqan «ósekterdi» jetkizýshi kómekshilerińizden jaýap alyńyz. Qandaı maqsatpen, qandaı oımen Sizge ondaı málimet berip júrgenin anyqtańyz. Bálkim arttarynda el ishin dúrliktirip, arandatýshylyq týǵyzýdy maqsat etken aram pıǵyldylar turǵan shyǵar. Olaı deıtinimiz, Sizdiń búgingi málimdemeńizdi quryltaıshylary men qojaıyndary kúmándi birqatar orys tildi aqparat quraldary jerden jeti qoıan tapqandaı jalaýlata jarıalap jatyr. Osyǵan da mán bergeısiz.

«Aınalańyzben aınalysyńyz» degendegi taǵy bir aıtpaǵymyz, joǵary bılik tizginin ustaǵan premer-mınıstr, vıse-premerler, Bas prokýratýra, Joǵarǵy sot, Konstıtýsıalyq keńes basshylarynyń memlekettik tildi meńgerý deńgeıin, qazaq tiline degen kózqarasyn bilińiz. Ana joly «Qazaq tiliniń zańǵa qatysy joq» degen bıliktegi ekinshi adam Qasym-Jomart Toqaev ta ańdamaı sóılep, abyroısyz qala jazdaǵan edi. Solardy tezge salyńyz. Eger shyn máninde zańǵa saı talap qoısa, bıliktegi Kárim Másimov, Áset Isekeshev, Erbolat Dosaev, Baqyt Sultanov, Danıar Aqyshev, Nurlan Nyǵmatýllın bastaǵan biraz laýazymdy tulǵanyń qazaq tilinde hat ázirleı alatyndyǵyna kúmánimiz bar. Qazaq tiliniń qoldanys aıasy tabıǵı túrde keńeıýine eń aldymen sol aınalańyzdaǵylar kedergi keltirip otyr. Sizdiń abyroıyńyzǵa kóleńke túsiretin «ósek» tasýshylar da – solar. Óıtkeni, olarǵa Sizdiń «Memlekettik til – barlyq qazaqstandyqtardy biriktirýshi faktor» degen ustanymyńyz múldem unamaıdy.

Darhan Muqan