Asqar Ánýaruly Jakýlın – alashtyń ardaqty bir azamatty aramyzdan ketti. Ánýar men Fatımanyń sary domalaǵy bolyp 50 jyl buryn dúnıege kelgen Asqar atyna zaty saı sharyqtap Alataýdyń asqar shyńyna deıin samǵap kóterildi. Halyq balasy retinde qyrandy kók týyn jamylyp sońǵy máńgilik mekenine attandy. Baqul bol, baýyrym!

Otyz jyldaı dostasyp, aǵa-baýyr bolyp júrgende onyń qanshalyqty sharyqtap kóterilgenin kózimizben kórdik. Endi sonyń bári saǵynysh. Endi Asqardyń Jákýla atasyna arnalǵan kitaptyń sońǵy sózinde halqyna, dostaryna qarata jazǵan “sizderdi sheksiz qadirleıtinim sıaqty, men de sizderdiń máńgilik súıikti jandaryńyz bolyp qalýǵa tyrysyp baǵarmyn-aý!” degenindeı boldy. Bizder úshin máńgilik saǵynysh bolyp qaldy. Endi sol asyl qasıetterin aıtý arqyly ǵana saǵynyshymyzdy basamyz.

Asqardyń atasy Jákýla Shyǵys Qazaqstan oblysynda týyp-ósken adam. Ol kisi el basqaryp, bolys bolǵan, sol zamandaǵy kózi ashyq, kókiregi oıaý, aldyńǵy qatarly el aǵalarynyń biri. Tarıhı derekter Jákýlanyń Alash kóshbasshylarymen nıettes, tilektes bolǵanyn aıtady. Keıin sovet úkimetiniń baı-manaptardy kámpeskeleýi bastalǵanda qýǵyndaýǵa ushyrap, 1928 jyly Qytaıǵa ótedi. Jákýla jas kezinde Ombynyń feldsherler mektebinde oqyǵan. Keıin Qyrǵyzstannyń Prjevalsk qalasynda 25 jyl boıy dáriger qyzmetin atqarǵan adam. Onyń eki balasy Maǵaýıa men Ánýar da Qytaıǵa qarasty Shyńjańda el isine aralasqan qaıratker tulǵalar. Keıin Qytaıdyń qyzyl komýnıseri jasaǵan «Mádenıet tóńkerisinde» qýǵyn-súrginge ushyraıdy. Asqardyń ákesi Ánýar sonda, túrmede kóz jumady. Ánýardyń taǵdyry belgili jazýshy Qajyǵumar Shabdanulynyń “Qylmys” romanynda da kórinis tapqan. Ol uzaq áńgime árıne. Asyl dos, tektiniń tuıaǵy Asqardyń boıynda elden erek qasıetter kóp edi, sonyń tórteýin tilge tıek etkim keledi.

Asqar lıder edi…

Asqar Ánýaruly Jakýlın – qytaıdaǵy basqarýshy zıalylar otbasynda dúnıege keldi.  Atadan, ákeden, anadan kelgen tárbıe ony jastaıynan ultshyl etti. Pekındegi stýdenttik ómiri osy baǵytyn ushtaı, jetildire tústi. Óıtkeni, 80-jyldary qytaıda júrgizilgen «mádenıet zor tóńkerisiniń» solaqaı saıasaty basylyp batyspen qaıtadan aralasa bastaǵan kezi edi. Qytaı ortalyǵy Beıjińde ár qaısy ýnıversıtetterde túrli erkin ıdeıalar aıtylyp, qyzý pikir saıystar bolyp jatatyn kezder edi. Asqar qytaıdaǵy negizin amerıkalyqtar qalaǵan ShınHýa ýnıversıtetinde oqyp júrip, sondaı debattarda ushqyr, aqyldy oılarymen jarqyrap, lıderlik qasıetin kórsetip júretin.

1988-jyly Qytaı ádebı jýrnalynda “Alystaǵy aq otaý” degen bir hıkaıat jarıalandy. Onda ulty qytaı jazýshy qazaqtar týraly jaza kelip, «qazaqtar qonaǵynyń qoınyna qyzyn salyp beredi» degen mazmunda sóz aıtady. Bul oqıǵa qazaq stýdentterin qatty ashýlandyrdy. Sonymen beıjińdegi stýdentter bas qosyp jınalys ótkizip, «únsiz qalýǵa bolmaıdy!» dep sheshtik. Sonda ne isteýmiz kerek? Túrli kózqarastar aıttyq.  Sol kezde Asqar “tynysh mıtıńini” usyndy. Qytaı ulttyq ister komıtetiniń ǵımaratty aldyna baryp, júzdeı qazaq stýdentteri plakattarymyzdy jazyp otyrdyq.  Qytaı ulttyq ister komıtetiniń basshylary men shyńjańnan kelgen biraz qazaq basshylary bar stýdentterdi jıyn zalyna kirgizip pikirlesti. Asqar jáne birazymyz sahnaǵa shyǵyp, qazaqtyń namysy taptaldy degen pikirlerimizdi bildirdik. Dittegen maqsatymyzǵa jettik. Jýrnalǵa aıyp pul salyndy, jazýshyǵa eskertý berildi. Sol kezdegi tirligimiz týraly keıin áńgimeleskende qaıran Asqar “sol kezde qazaqtyń namysy shetin edi ǵoı, bizdi qorǵaıtyn adam joqtaı sezilýshi edi. Sonyń bári otarlyq, ózimizge degen senimsizdikten eken ǵoı. Qazir qanshama óstik” dep kúlip edi.

Asqar óte ádiletshil edi…

Ol qazaqtyń joǵyn joqtaýmen birge ózge dúnıege de sergek qaraı bastady. 1987-jyldyń kókteminde Tıbettiń ortalyǵy Lahsa qalasynda tıbettermen qytaılar arasynda qandy qaqtyǵys boldy. Qytaı úkimeti ereýilshilerdi oqpen toqtatty. Qan aqty, qoǵamdyq pikir ekige jaryldy. Sol kezdegi bir debatta Asqar bılik jaı halyqqa oq atqany eshqashan týra emes degendi dáleldemek boldy. Biraq qytaı stýdentter óz pikirlerin jaqtap turyp alǵanda ashýlanyp, “bılik olardyń talabyna oqpen jaýap bergenin týra deseńder, bir kúni senderdiń talaptaryńa sondaı jaýap berýi múmkin” degen edi. Aıtqandaı kelip, erkindikpen demokratıa talap etken qytaı stýdentteriniń 1989 jyldyń jazynda Tıananmın alańynda oqpen taratylǵanyn búkil dúnıejúzi kórdi. Ol kezde ýnıversıtetti tamamdaǵan Asqar batys demokratıaly eldi óz kózimen kórýge, bilimin tolyqtyrýǵa jol izdeı bastady da, Germanıaǵa oqýǵa ketti.

Asqar óte isker edi…

Túrkıada, Germanıada bıznestiń alǵashqy álippesinen ótken ol 1990- jyldardyń ortasyna qaraı Beıjińge qaıta oralyp, «qurlys-saýda» kompanıasyn uıymdastyryp, ǵasyr sońyna deıin birtalaı nátıjelerge jetti. Mıllıardtardyń básekesi arasynan bıiginde boldy. Talaı ǵımarattar saldy. Qytaıdaǵy tuńǵysh “aýyl” degen qazaq saıtyn qurdy. Biraq sonyń bári júregindegi ultyna, eline degen yntyǵyn basa alǵan joq. Jańa ǵasyrdyń basynda bárin tastap Almatyǵa birjolata kóship keldi. Osydan bastap ýnıversıtetten soń ár tarapqa ketken basymyz Alataý bókterinde qaıta qosyldy. Asqar aıtýshy edi: “Biz baqytty qazaqtarmyz. Qansha qan men ter kóz-jasty Qudaı kórdi. Ádilettilik jeńip, Táýelsizdik keldi. Endi aıanbaı jumys istep osy Táýelsizdikti nyǵaıtýymyz kerek” -dep. Aıtqandaı ózi aıanbaı jumys istedi. Qazaq-qytaı arasynda eń nátıjeli jumys istegen “As-aı” kompanıasyn qurdy. Qanshama ıgilikti isterdi istedi. Qanshama adamdarǵa jumys berdi. Shahıt bolǵan alash arystaryna as berdi. Jaqsy oqyǵan oqýshylarǵa stependıa taǵaıyndady. Qanshama baǵanaly sheshimder jasap arttaǵyǵa izi men sózi qaldy.

Asqar óte bilimdi edi…

Stýdent kezinen ózgege uqsamas tásil, yntamen bilim jınady. Aǵylshyn, nemis, qytaı, orys, túrik tilderin erkin meńgerdi. Qaıran er! “Bıznısti tastap, qaı mınıstirlik basyna mınıstr etip qoıa qoısa alyp júrip ketesiń ǵoı” – dep ázildeýshi edik. Asekeń de rasynda sondaı qarym-qabilet bar edi. Qaıran er! Tarıhtan, tehnologıadan, ekonomıkadan, saıasattan tipti dinnen bilimi mol boldy. Sonyń bárin bir basyna jınap, ultyna aǵyl-tegil berer jasta aramyzdan attanyp kete bardy… Bir kem dúnıe-aı!

Sońynda Aıdana esimdi qyzy, Aıqut esimdi uly qaldy. Solar ǵumyrly bolsyn, Alashshyl áýlettiń ardaqty perzentteri armanyńnyń jalǵasyndaı jarqyrap kórinse eken deımiz! Aldyńnan Alla jarylqasyn! Duǵa qylamyz. Baqul bol, baýyrym!

Azat Kárimuly