Ejelgi qazaqtar jyldy on eki aıǵa bólip, jyl basyn Naýryz dep ataǵan.

«Naýryz meıramy — ejelgi zamannan qalyptasqan jyl bastaý meıramy. Qazirgi kúntizbe boıynsha (naýryzdyń 22) kún men túnniń teńesýi kezine keledi. Kóne parsy tilinde nava=jańa + rázańh=kún, «jańa kún» maǵynasynda, qazirgi parsy tilinde de sol maǵynamen qalǵan (no=jańa + roýz=kún; maǵynasy «jańa kún»), ıaǵnı «jańa jyldy» (kún ósýin belgileýi) bildiredi.

2010 jyldyń 10 mamyrynan bastap Birikken Ulttar Uıymynyń Bas assambleıasynyń 64-qararyna sáıkes 21 naýryz "Halyqaralyq Naýryz kúni" bolyp atalyp keledi. Bas assambleıa óziniń bergen túsiniktemesinde "Naýryzdy kóktem merekesi retinde 3000 jyldan beri Balqan túbeginde, Qara teńiz aımaǵynda, Kavkazda, Orta Azıada jáne Taıaý Shyǵysta 300 mıllıon adam toılap kele jatqandyǵyn" málimdedi. Al IýNESKO bolsa, 2009 jyldyń 30 qyrkúıeginde Naýryz meıramyn adamzattyń materıaldyq emes mádenı mura tizimine kirgizdi.

Qazaqstanda Naýryz meıramy úsh kún: 21-23 naýryz aralyǵynda atalyp ótiledi (2010 jyldan bastap). Jalpy, Naýryz parsy, kavkaz jáne túrik halyqtarynyń arasynda kóktem meıramy jáne jańa jyldyń bastalýy retinde toılanady. Ol Iranda 21 naýryzda, Ortalyq Azıa elderinde jáne Ázirbaıjanda, memlekettik mereke retinde Tájikstanda jáne Qazaqstanda - 22 naýryzda, Ózbekstan men Túrkıada 21 naýryz kúni atalyp ótiledi» (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet).

Naýryz,  1-2 qańtar – jańa jyl, 8  naýryz - áıelder kúni, 9  mamyr – jeńis kúni sıaqty halyqaralyq dárejede toılanatyn, jyl basy bolyp eseptelinetin tabıǵat merekesi bolsa da, bul merekeni qazaqtarǵa toılaýǵa Keńes bıligimen 1926 jyly tyıym salyndy. N E G E ??? Oqyrmanym, bul suraqtyń jaýabyn Sizder de izdep kórińizder! Jalǵyz – aq aıtarym, dushpany qorqyp, jek kórip, tyıym salynǵan nárse sol eldiń baǵa jetpes, teńdessiz asyly bolyp tabylady jáne onyń artynda úlken bir, biz bilýge bolmaıtyn qupıa syrdyń bary anyq dep eseptep, óz hal – haderimizshe osy suraqqa jaýap izdep kórelik:

Naýryz merekesi o basta dıqanshylyqpen aınalysatyn ıran tildes Orta Azıa halyqtarynyń kún jaz mezgiline aýysqanda, egis ósirý naýqany bastalǵanyn merekeleý dástúrinen shyqqan delinip keldi. «Qazaqtar ony «Naýryz aıt» dep te ataıdy. Aıt sózi parsylardyń «Áıd» degen sózinen alynǵan. Sondaı-aq qazirgi kezde qoldanylyp júrgen meıram sózi «meı jáne ram» eki sózdiń tirkesi bolyp keledi. Meı «sharap, júzim sharaby» jáne «Golab – gúl sýy» maǵynasynda bolsa, «ram» sóziniń birneshe maǵynasy bar. Olar: 1.Kóndik 2.Úırenshik 3.Kóńildi shat 4.Jýas 5. Jaratýshyshynyń esimderiniń biri 6. Iran kúntizbesiniń kún esebindegi aıdyń bir kúniniń ataýy. Mundaǵy «Meıram» sóz tirkesiniń «meı» sózin sharap – desek, «ram» sóziniń kóńildi uǵymǵa sáıkes keleri anyq. Sondyqtan qazaqtyń qoldanyp júrgen «Meıram» sózi kóńildi – shat kúnderin elestetse, Meıramhanasy sharappen kóńil kóteretin mekendi aıtady. Sol sebepten «Naýryzdy» meıram demeı mereke dep ataýymyz jón bolar». (Islam Jemeneı «Iran qazaqtary», 75 bet. «Zerde». Almaty 2007). Óte oryndy pikir. Sol sıaqty elimizdegi qaptap ketken syrahanalardy jaýyp, meıramhanalardy - toıhana dep atasa óte oryndy bolǵan bolar edi.

Al shyndyǵy, Naýryz merekesi – jaratylystyń óz zańymen úılesken, naǵyz tabıǵı mereke. Bul mereke ári jańa jyl bolyp sanalady. Jyldyń tórt mezgilindegi, kóktem mezgili – búkil tirshilik ataýlynyń jandanatyn, jańaryp túleıtin kezeńi. Sondyqtan kún men tún teńesip, tirshilik ataýly «uıqysynan oıanyp», qaıta túleıtin osy naýryz aıy – jyl basy bolyp esepteledi jáne bul mereke qazaqta «Amal» dep te atalady. Bul sózdiń tórkini «Aman». (Qystan amaldap, jazǵa aman jetý).

Dástúr boıynsha – Naýryz merekesi jastardyń jasy úlken týystaryna, ózderi syı – qurmet kórsetetin basqa da jasy úlkenderge qos qolyn berip amandasýdan bastalady. Ókpe-naz, renishterdiń bári umytylady.  Bul kúnderi ár úıde jeti túrli dámnen, naýryz kóje daıyndalyp, bir-biriniń úıinen dám tatysady. Sonymen qatar, Naýryz merekesin búkil aýyl-el bolyp, ásirese jastar jaǵy túgeldeı tań shapaǵyn qarsy alýdan – tazalanǵan aryqtarǵa sý jiberýden, aǵash otyrǵyzyp, gúl egý rásimin ótkizýden bastalatyn bolǵan. Mereke  «Aq súıek», «Alqa qotan», «Aq serek pen kók serek» jáne t.b. túrli halyq oıyndarymen, án salyp, bı bıleýmen, aqyndar aıtysymen, qazaqsha kúres, at jarysymen jalǵasyp, túnge qaraı «Altybaqan» aınalasyndaǵy tamashamen aıaqtalady eken.

Ejelgi shejirelik derekterde, Naýryz merekesi 127 ǵasyrdan beri qazaq elinde  Qazyǵurt (Qazyq jurt) taýyna Nuq paıǵambardyń kemesi kelip toqtaǵan kúnnen bastap toılanyp kele jatqany aıtylady. Ótken ǵasyrdyń aıaǵynda Tájikstandaǵy 3000 m. bıik taýynyń basynan akýlanyń tasqa aınalǵan súıegi tabylǵannan keıin, búkil álem ǵalymdary Nuh paıǵambardyń kemesi qalǵan jer Ońtústik Qazaqstandaǵy Qazyǵurt taýy ekenin moıyndaýǵa májbúr boldy. Bul merekeni qazaqtardyń «Ulystyń uly kúni» dep ataıtyndarynyń  syry osydan bolsa kerek.

Qazaqtyń etnograf-ǵalymy Jaǵda Babalyquly 1970 jyly Máskeýdiń Lenın atyndaǵy kitaphanasynan tóte jazýmen jazylǵan «Naýryz» dep atalatyn uzaq jyrdyń qoljazbasyn tapqan. Bul jyrda Nuh paıǵambardyń kemesi Qazyǵurtqa kelip toqtaǵan mezgil dál kún men túnniń teńesken kúni ekeni, osy kúni úlken toı jasalǵany, sol uly merekege adam men jan-janýarlar túgel qatysyp, Nuh ǵ.s. olardyń bárine óziniń jaqsy kóretin nársesinen mol shashý shashqandyǵy, osylaısha bul kún jańa jyldyń basy retinde toılanatyn bolǵany aıtylady. Osylaısha, Naýryz merekesi – naǵyz tabıǵat merekesi jáne tarıhy óte uzaq mereke. Búkil álemde buǵan teń keletin birde-bir mereke joq. Bul degenimiz, búkil adamzat tirshiliginiń, mádenıetiniń qazaq jerinen, qazaq elinen bastaý alǵanyn kórsetse kerek.

Naýryz jaıly endigi áńgimeni jazýshy Aqylbek Shaıahmettiń sózimen jalǵaıyn: «Biz kúni búginge deıin keshegi Sovet ımperıasynyń ıdeologıasynan, tipti oǵan deıingi aq patshanyń otarlaýshylyq ıdeologıasynan áli aryla almaı kelemiz. Ata zańymyzda zaıyrly memleket dep jarıalaǵandyqtan eshqandaı dinı artyqshylyqtarǵa jol berilmeýi kerek desek te, osy ýaqytqa deıin toılap kelgen jańa jylymyz dini basqalardyń kádimgi Rojdestvo meıramy. Santa Klaýs nemese Ded Moroz degenimiz, týrasyn aıtsaq, meıirimdi Aıaz ata emes, qaharly qystyń qatal beınesi.

Ózderińiz aqylǵa salyp kórińizdershi, jańa jyl degende kúntizbedegi qańtardyń alǵashqy kúninen basqa jańa zat bar ma?! Qar da jańa jaýmaǵan, jeltoqsannan qalǵan. «Qarasha, jeltoqsan men sol bir eki aı. Qystyń basy biri erte, bireýi jaı» degendeı, qystyń da naqty belgilengen shekarasy joq. Naýryzǵa kelsek, barlyǵy jańa. Aq ýyz, jas tól, kók shóp, jas arman, jańa tilek.

              Ózimniń bir óleńimde:

              «Anasyna balasy opa bermeı,

              Sábı ósti bir jóndi ata kórmeı,

              Aıaz ata júrgende tost kóterip,

              Qydyr babam ketti me bata bermeı» - dep jazǵan bolatynmyn.

Aıaz ata qazaq balasyna ata bolýǵa jaramaıdy. Ata bolyp ta jarytpaıdy. Qazaqta Qańbaq shal degen keıipker bar. Sondyqtan Aıazdy atymen atap, Aıaz shal degen oryndy. Qazaq balasynyń atasy Qydyr ata bolýy kerek. Murny qyzaryp, sózi uzaryp júretin Aıaz ata týraly bir kezde mynandaı shýmaq jazǵanym bar:

             «Aıaz ata túksıip, qabaq túıgen,

             İshpeı qoıdy kesh boıy tamaq úıden.

             Óıtkeni, beti qyzaryp, muryny úsip,

             Alypty toıǵanynsha araq iship».

Tost degennen shyǵady, shampan urttamasaq, tilegimiz oryndalmaı qalatyndaı, stakan túıistirmesek, jolymyz bolmaıtyndaı, jattan juqqan jaman ádet dástúrge aınalyp ketti. Qazaq sózderiniń tórkinine zer salsaq, tost degen sózdiń túbiri tosý. Aq dámimdi aldyńa tostym degendi bildiredi. Tipti tostaǵan degen ataýdyń ózi osy sózden shyqqan. Keıin baryp staqan dep ózgeriske ushyrap, ózge tilderge engen. Kelgen qonaqty qarsy alyp, tostaǵanmen qymyz usyný ejelgi túrki elinen, kóshpelilerden qalǵan dástúr.

        Qazaqtyń jańa jylynyń artyqshylyǵy óte kóp. Basqalar aǵashtyń janyn qınap, jas óskindi kesip, qıyp, úıine shyrsha ornatyp jatsa, ata-babamyz Naýryz aıynda kóshetter otyrǵyzǵan. Qysta sý qatyp jatsa, bitelip qalǵan bulaq kózderi jazda ashylǵan. Qysqy qalyń kıim sypyrylyp, jańa kıim-keshek kıilgen. Kóne orys jeriniń ózinde hrıstıan dinin qabyldaǵanǵa deıin Jańa jyldy naýryz aıynyń birinen bastap toılaǵan. Aǵylshyndar naýryzdyń jıyrma besin jańa jyldyń alǵashqy kúni dep eseptegen.

...Qydyr – qydyryp júretin ata degeni. Qydyrǵanda da Qydyr kez kelgen, kóringen úıge bas suǵa bermeıdi. Dastarhany bataly, shańyraǵy ataly, negizdi de nekeli, jeti atasy jeteli, úı ıesi ornyqty, kelinshegi uqypty, bala-shaǵasy quıma qulaq otaýlarǵa kiredi. Tórine shyǵyp, maldasyn quryp otyryp, dámin tatady, batasyn beredi. ...Qydyr atany etegine túsken uzyn shapany, salbyraǵan saqaly ıyǵynda qorjyny bar dep oılaýǵa bolmaıdy. Ol ár túrli keıipte kelýi múmkin. Atalarymyzdyń «Qyryqtyń biri - Qydyr» deıtini osydan.

Qydyr baba keıbir úılerdiń ıelerin synaý maqsatynda músápir bolyp kelýi de múmkin. «Músápirdi jábirleme» - dep jatady. Qazaqta «Úıden qyryq adym attap shyqsań – músápirsiń»- degen sóz de bar. Bizben túbi bir túrikter qonaqty, ıaǵnı meımandy músápir deıdi eken. Stambýl qalasynda «Músápir» dep atalatyn qonaq úıi de bar.

Qazirgi ýaqytta biz jyldyń tórt mezgili bar dep júrmiz. Al erte de túrki halqy, qypshaq jurty (Qazaqtar M.Q.) jaz ben kóktemdi qosyp alty aı jaz, kúz ben qysty qosyp alty aı qys dep ataǵan. Iaǵnı, on eki aı qaqqa bólingen. Jyldyń bir jartysy sýyq, yzǵar bolsa, ekinshi jartysy jaryq pen jylý. Jaqsylyq pen jamandyq, kún men tún osylaısha almasyp, ıtjyǵys túsip jatady.

         Abaıdyń ózi aıtpaı ma:

         «Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy,

         Soqyr, mylqaý, tanymas tiri jandy.

         Ústi-basy aq qyraý, túsi sýyq,

         Basqan izi syqyrlap kelip qaldy.

         Demalysy úskirik, aıaz ben qar,

Kárli quda qys kelip álek saldy.» Jaz ben kóktemniń jóni bir basqa. «Jazǵyturym qalmaıdy qystyń syzy,  masatydaı qulpyrar jerdiń júzi» degen osy tus, jerdiń beti jasaryp, mal kókke shyǵyp, tirshilik jaınap, qan qaınap, tólder toıynyp, qyz-bozbala ázildesken kez, kún menen tún teńesken, jasy úlkender keńesken, balalardyń aıdarynan jel esken kez – qasıetti Naýryz, mine, naǵyz jyl basy.

...Qazaq arasynda Qydyr men Qyzyr sózi keıde birin biri almastyryp aıtylady. Aıyrmashylyǵy bir-aq árip bolǵandyqtan ba, keıde Qydyr baba, keıde Qyzyr baba, kóbinese Qyzyr áýlıe dep jatady. Biraq, Qydyrǵa áýlıe degendi qosarlamaıdy.

 «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy sheńberinde jaryq kórgen «Babalar sózi» kóp tomdyǵynda berilgen túsinikterdiń birinde: «Qyzyr – Alla máńgilik ómir bergen kıeli tulǵa, qazaq mıfterinde, fólklor men dinı ańyzdarda kezdesetin arhaıkalyq beıne, onyń esimi İlıas paıǵambarmen qosa aıtylady» degen anyqtama berilgen. (27 tom, 335 bet).

Naýryz týraly jáne onyń basty qaharmandarynyń biri Qydyr baba týraly túsinik qazaq dalasynda Islam dini taramaı turyp ta bolǵanyna shák keltire almaımyz.

         Sondyqtan da:

         «Qadir túni keledi Qydyr dese,

         Qydyr, biraq, kózińe kórinbese, 

         «Qyryqtyń biri - Qydyr» degen sózdi

         Kezinde taýyp aıtqan el endeshe» - deımiz.

         Qyzyrdyń janynda ǵaıyp eren qyryq shiltender erip júredi degen túsinik bar. Qyryq shilten – qyryq kómekshi, paıǵambardyń serikteri. İlıas paıǵambardy qazaqtar Qyzyr-İlıas dep qosarlap ataıdy. Qazaqtyń ertegileri men batyrlar jyrynyń bir keıipkeri de osy Qyzyr-İlıas. Keıingi ýaqytta jaryq kórgen keıbir kitaptarda Qydyr-İlıas degen sóz de kezdesedi, alaıda, ol jańsaqtyqtan ketken jańylý dep qabyldaýymyz kerek.

Qydyr baba týraly ondaı sóz aıtylmaıdy. Qyryqtyń biri Qydyr degeni – onyń basqa keıipte adamdy synaý maqsatynda kelýi múmkin degendi ańǵartsa kerek. Qadir túni perishteler keledi, Qydyr keledi degeni keıin qosylǵan japsyrma.

El aralap júretin, aq kıimdi, aq saqaldy áýlıe Qyzyr-İlıasqa baılanysty aıtylsa, Qydyr baba beınesi de oǵan uqsas, biraq, ol mindetti túrde aq kıim kıedi, jasy ulǵaıǵan jasamys kisi nemese aq saqaldy qarıa degen uǵym qazaqta joqtyń qasy.

Qazaq balasyna meıirimdi ata bolatyn Qydyr baba beınesin somdaý - ádebıetshilerdiń de, sýretshilerdiń de, kınogerlerdiń de paryzy. Qydyr týraly múltfılmder shyǵarylyp, oıynshyqtar jasalyp, onyń obrazy mektep oqýlyqtaryna engizilýi kerek dep esepteımin» («Namys» №2 (61) qańtar 2010 jyl).

Óte oryndy. Buǵan ózin men «Qazaqpyn» deıtin azamattardyń barlyǵy da keliser dep oılaımyn.  Qosarym, eki keıipkerdiń ekeýi de adamǵa yrys-nesibe ákelýshi, dáýlet berýshi, qamqor bolýshy degen uǵymdarǵa saı keletin bir  beıne. Negizinen Qydyrdy Qyzyr-İlıas atamyzdyń laqap aty dep paıymdaýǵa da bolar edi. Biraq, Qydyr degenimizdegi «D» dybysynyń qazaq álippesiniń (Alyp bıiniń)  altynshy dybysy ekendigi, onyń Ad tobynda úshinshi, al «Z» dybysynyń «bes» degen baǵa alyp besinshi oryndy ıemdenýi (Ab, Aǵ, Ad (1), Aj, Az (5), Aı, Aq, Al, Am, An, Ań, Ap, Ar, As, At, Aý, Ash) Qydyr ata uǵymynyń Qyzyrdan buryn dúnıege kelgenin kórsetedi. Bul saraptamaǵa toqtaýǵa týra keledi. Sebebi, Qydyr Atalyq tekti, al Qyzyrdyń túbiri «Qyz» bolyp Analyq tekti bildirip tur.

         Qydyr atamyz adamzattyń eń alǵashqy órkenıetiniń astanasy 360 áýlıeli kıeli Manqystaýda dúnıege kelgen, osy óńirde Allataǵala bergen erekshe qasıetimen elge tanylyp, osy óńirde dúnıeden ótken. Urpaqtary kúni búginde de osy Manqystaýda Qydyrsha degen rý atymen ǵumyr keship jatyr. Qydyrsha atty áýlıe qorym Manqystaýda birneshe jerde bar. Solardyń biri Qydyrsha atty áýlıe qorym Beıneý aýdany Aqjigit aýylynan qazirgi Qaraqalpaqstan shekarasyna jaqyn 70-80 shaqyrymdaı  jerde ornalasqan. Kúni búginde de adamdar basyna baryp túnep, tilekteri oryndalyp jatady. Sol sıaqty, Túpqaraǵannyń Borly jerindegi aınalasy tegis, alasa shópti mıdaı jazyq dalada qalyń ósken qaraǵashtary bar «Qaraǵashty áýlıe» dep atalatyn jasyl zırat bar. Kóptegen saǵanatamdardyń ishinde butalar qaýlap ósip tur, tas qorshaýlardy jaryp, syrtqa shyǵyp ósýde. Qorym  eski. Jergilikti turǵyndar basyna kúni búginde de baryp zıarat etedi. Barlyq eskertkishter jergilikti ulýtastan turǵyzylǵan jáne olar alýan túrli. Tipti qulpytastardaǵy jıi kezdesetin balta, qylysh jáne myltyqtyń beıneleri de ár túrli. Halyq arasynda bul qorym Qydyrshalardyń rýlyq qorymy retinde belgili.

Búgingi Qydyrsha atalyp júrgen urpaqtardyń sol alǵashqy Qydyr atamyzdyń urpaqtary ekendigin atamyzdyń atyna qosylǵan «sha» jalǵaýlyǵynan da kórýge bolady. Sebebi, qazaqta solmaı máńgi kóktep turatyn aǵashtardy «Arsha», «Shyrsha» dese; sulýlyqtyń sımvolyn «Sursha» (Sursha qyz);  «Qarsha» borady, «Barsha» halyq dep  kópshe maǵynada qoldanylady.

Halyq arasyndaǵy ańyz-áńgimelerde de Qydyrshalardy sol ejelgi áfsanalarda kóp aıtylatyn Qydyr atanyń urpaqtary desedi.

Qydyrshalar Adaıdyń rýlyq shejiresi boıynsha Qydyrsha-Anet-Tekeı-Raıymberdi (Allaberdi)-Báıimbet-Muńal bolyp taratylady. Muńal áıgili Shyńǵys qaǵan shyqqan rýdyń aty.

Atam Qazaqtyń eń birinshi sóz bolǵan, al sóz basy dybystarmen, býyndardan bastalady degen qaǵıdasyna jáne árbir sózdiń túbirinde (sóz túbirinde, óz túbinde, ıaǵnı óz atasynda) sol sózdi dúnıege ákelgen Atamyzdyń aty, ıaǵnı búgingishe aıtqanda «avtorlyq quqyǵy» saqtalady degen qaǵıdaǵa sáıkes:

Naýryz – taza qazaq sózi. Negizi Nuq (Nuh, Nýh, Noı, Naý, Naı bolyp ártúrli laqap attarmen  atalyp júrgen) paıǵambar atamyzdyń atynan shyqqan. Al ekinshi býyndaǵy «ryz»-ǵa kelsek, qazaqta osy jalǵaýdan aryz, qaryz, paryz dep, adam balasyna jaýapty mindet júkteıtin (mindetińdi oryndamasań aryz týyndaıdy) jáne «yz» jalǵaýlyǵynan ýyz, qyz, syz, tyz degen adamzat ǵumyrynyń bastaýyndaǵy tez ótetin uǵymdy bildiretin sózder jasalǵan.

Naý degenimizdegi «N» dybysy Nuq atamyzdyń esimin berse, odan keıingi «Aý» - Aýa anamyzdyń esimin beredi. Taýdyń da sóz túbiri «Aý» bolatyny osydan. Taýdyń ataýy Aýa anamyzdyń qurmetine qoıylǵan.

Bul sózimizdiń dáleli retinde aıtarymyz, sonaý baǵzy zamannan beri bizge jetken uly shejirede qazaqtyń ejelgi jyl basy Naýryz merekesinde 365 kúnge arnap, 365 kúı oınalǵany aıtylady.

Mańǵystaýlyq Qaz Adaılardyń malǵa shóp salatyn kemege uqsas aǵash astaýdy «naýa» dep ataýy da, osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolyp tabylady.

Taǵy bir eske sala ketetin bir jaǵdaı bar. Ol Mańǵystaýlyqtardyń  14-shi naýryzdy - Ulystyń Uly kúni, Amal merekesi, jyl basy dep, este joq eski zamandardan beri toılap kele jatqany. Bul kúni adamdar ókpe-naz, renishteriniń bárin umytyp, jasy kishileri úlkenderine baryp kórisýden bastalady. Osy maqalany jasy úlkenderińizdiń bárine baryp kóriskenimiz retinde qabyl alǵaısyzdar.

Barshańyzdy Jańa jyldaryńyzben quttyqtaımyz! Bastaryńyz aman, denderińiz saý, elimizde tynyshtyq, molshylyq, tatýlyq bolǵaı! Amaldan amalǵa aman-saý jete bergeımiz!

Muhambetkárim Qojyrbaıuly

Mańǵystaý