Qazirgi tańda damyǵan memleketter ǵana emes, búkil álem planeta resýrstaryn sarqymaı-aq, energıanyń balama kózderin paıdalanýǵa bet alǵan. Ár eldiń óz klımattyq jaǵdaılaryna qaraı ár túrli qýat kózderi qoldanylady. Mysaly, jyl on eki aı kún shyǵyp turatyn memleketter kún energıasyn tıimdi paıdalanýǵa tyrysady, keı jerde jel energıasyn qoldansa, taý ózenderi bar memleketter álemdik shyǵyny kóp jobalarǵa bas qatyrmaı-aq, sý resýrstary arqyly shaǵyn eldi mekender men jergilikti aýdandardyń energetıkalyq qajettilikterin óteýge kirisken.
Qazaqstanda 2009 jyly «Qaıta qalpyna keltiriletin energıa kózderin qoldaý týraly» zań jobasy qabyldanǵannan keıin balama qýat kózderin damytý qolǵa alyndy. Álbette, elimiz geografıalyq jaǵdaılary bizben uqsas memleketterdiń tájirıbesinen sabaq alýda.
Kórshi memleket – Qyrǵyz Respýblıkasynyń energetıka sektorynyń negizin gıdroenergetıka quraıdy. Qyrǵyzstan – álemdegi gıdroenergetıkalyq resýrstarǵa baı elderdiń biri, atalmysh eldiń aýmaǵynan 268 ózen aǵyp ótedi, 97 iri kanal men 18 sý toǵany ornalasqan. Olardyń qýattylyǵy – 143 mlrd kVt* saǵattyq elektr energıasyn jyl saıyn óndire alady. Jylý elektr stansıalarynyń úzdiksiz shyǵyny, ásirese oǵan qajetti organıkalyq otyn baǵasynyń qymbattaýy, shalǵaıdaǵy aýdandardy elektr jelisimen jabdyqtaý senimdiliginiń tómendeýi, sondaı-aq qorshaǵan ortany qorǵaýdaǵy talaptardyń kúsheıtilýi – energıa qaýipsizdigi men eldiń turaqty damýyn qamtamasyz etetin faktor bolyp sanalady.
Shaǵyn GES-ter osynaý máseleni sheshýdiń bir joly, qazirdiń ózinde elimizde olardy iske qosý tájirıbesi oń nátıje kórsetýde. Atap aıtsaq, osy salany damytý baǵyty boıynsha zańnamalar tolyqtyryldy. Mysaly, kásipker shaǵyn GES óndiretin elektr energıasyn tolyq paıdalanbasa, artyq ónimdi memleket kásipkerden tıimdi baǵamen satyp alady.
«Ekonomıkalyq, tehnıkalyq, áleýmettik-saıası jáne ekologıalyq faktorlardy bylaı qoıǵanda, energetıka turaqty damýdyń ozyq joldarynyń biri. Bul ásirese Qyrǵyz respýblıkasyna qatysty. Salany damytýdyń artyqshylyqtarynyń biri – bas komýnaıkasıadan shalǵaı ornalasqan eldi mekenderdi elektrlendirý, qysqa ýaqta iske qosýǵa bolady. Sonymen qatar, tehnıkalyq retteý tetigi óte qarapaıym, elektr energıasyn óndirýge otyn jaqpaıdy, sáıkesinshe onyń quny eseptelmeıdi. Tasymaldaý boıynsha da shyǵyny az. Sý sapasy men ekologıalyq teńdikdi saqtaıdy», — deıdi «VIE QR» asosıasıasynyń tóraǵasy Eleonora Qazaqova.
2016 jyldyń tamyz aıynyń sońynda Bishkekte «Shaǵyn energetıka boıynsha zamanaýı reseılik tehnologıalar » atty semınar ótti. Munda «Rosatom» korporasıasynyń bólimshesi, vengerlik «Ganz EEM» kompanıasy óz sheshimderin usynǵan bolatyn. Taý ózenderine baı Qyrǵyzstannyń kásiporyndary men jergilikti eldi mekenderine elektr kózin jetkizý úshin qolǵa alynǵan shaǵyn gıdroenergetıkany damytý maqsatynda konteınerdegi yńǵaıly ári tıimdi «shaǵyn GES» tanystyrylǵan bolatyn. Muny iske qosý qıyn emes. Tipti kez kelgen jerge ornatylatyn shaǵyn GES-tiń qorshaǵan ortaǵa zıany joq. Bul joba arqyly shalǵaı aýdandardy shyǵyny kóp elektr jelisine qospaı-aq, tıimdi jáne únemdi tásil arqyly jabdyqtaýǵa bolady. «Ganz EEM» qýattylyǵy 0,5 ten 2 MVt-qa deıingi qajettilikti óteıtin konteınerli shaǵyn gıdroelektr stansıasyn jasady. Bul alys aýdandarǵa elektr energıasyn arzan baǵamen jetkizip qana qoımaı, qorshaǵan ortaǵa zıandy dızeldi generatordy almastyra alady. Konteınerdegi shaǵyn GES-ti ornalastyrý men iske qosýdyń alǵysharty retinde taý ózenderi alynady, olar gıdrotýrbınaǵa quıatyn sý aǵynyn qamtıdy jáne elektr energıasyn óndiretin generatordy iske qosady. Konteınerdi qoldaný shaǵyn GES salýdyń merzimin qysqartady, sondaı-aq qurylys jumystarynyń qarajatyn únemdeıdi.
«Qyrǵyz respýblıkasynyń bıznes qaýymdastyǵyna shaǵyn GES negizindegi elektr energıasyn óndirýdegi zamanaýı tehnologıasyn usyndyq. Sonymen qatar kompanıa usynylǵan qurylǵy arqyly shaǵyn GES qurylysyn qarjylandyrýǵa kóńil bóledi. Óz kezeginde agenttik shaǵyn GES qurylysyn salýda «Rosatom» usynǵan mehanızm men qurylǵylardy paıdalaný arqyly ishki jáne syrtqy ınvestorlarǵa qoldaý kórsetýge daıyn», — dedi Qyrǵyzstannyń Investısıany damytý agenttigi dırektorynyń orynbasary Shýmqarbek Ádilbekuly.
Shaǵyn GES-tiń basty artyqshylyǵy – elektr energıasynyń ózindik qunynyń arzan bolýy. Qurylǵy qysqa merzimde jetkiziledi, ony ornatý men iske qosýdaǵy jer daıyndaý jumystary da jeńil. Qurylǵyny jetkizgen soń týrbınaǵa sý qosý arqyly elektr energıasyn óndirýdi bir aıdyń ishinde júzege asyrýǵa bolady. Shaǵyn qurylǵy GES-ti basqarý men qadaǵalaýǵa arnalǵan qural-jabdyǵy bar. Týrbına toqtap qalsa, keshen quramyndaǵy akýmýlátorly batareıa basqarýǵa arnalǵan elektr energıasyn beredi, sondaı-aq spýtnıktik baılanys arqyly baqylaý ortalyǵyna málimet jetkize alady. Jelige qosylmaǵan jaǵdaıda dızeldi generator júıeni qaıta qosýǵa qajetti elektr energıasyn bere alady. Al qashyqtan basqarý arqyly qurylǵy adamnyń kómeginsiz-aq qyzmet atqara beredi. Onyń qojaıyny baqylaý júıesi arqyly úıdegi kompúteri, planshet, tipti mobıldi telefon arqyly basqara beredi. Sondaı-aq óndirilgen elektr energıasynyń kólemi týraly málimetti bile alady.
«Rosatom – álemdegi iri atom energetıkalyq kompanıasy ǵana emes, ol basqa da energetıkalyq jobalarmen aınalysady. Mysaly, gıdroenergetıka, jylý jáne jel energetıkasy. «Jasyl» energetıkanyń barlyq túrleri qarastyrylǵan. Qazirgi tańda korporasıa Ortalyq Azıa elderimen seriktestik ornatýda, ol kóz kezeginde beıbit atomdy paıdalaný, energıanyń qalpyna keltiriletin túrleri men ıadrolyq medısına baǵyttary boıynsha jumys isteýge jol ashpaq», – deıdi «Rosatom Ortalyq Azıa» bas dırektory Vıtalıı Dragýnov.
Qyrǵyz Respýblıkasynyń tájirıbesi Qazaqstan tarapyna da qajet. Sebebi, elimizdiń gıdroenergetıkalyq potensıaly joǵary. Qazaqstannyń ońtústigi men shyǵysynda shaǵyn GES ornatý arqyly 30 mlrd. kVt saǵat alýǵa bolady.
2020 jylǵa qaraı Qazaqstan qaıta qalpyna keltiriletin energıa kózderi boıynsha 106 jobany júzege asyrmaqshy. Olardyń qatarynda – gıdroelektr stansıasynyń 41 shaǵyn jobasy, jel stansıasynyń – 34 jobasy, kúnnen energıa alatyn 28 joba men 3 bıogazdy qurylǵy ornatylmaq.
