Segiz tarmaq nemese odan da kóp tarmaqtar:

Orta jolda atyń ólsin,

Orta jasynda qatynyń ólsin,

Qıa jolda atyń týlasyn,

Jarym túnde úıiń shýlasyn,

Eńiste tartpa aıylyń úzilsin,

Órge shyqqanda tós aıylyń úzilsin,

Jete bergende jelkeń úzilsin,

Taıaı bergende taqymyń qıylsyn,

Otyra bergende orynyń oıylsyn,

Tisteı bergende tisiń úgilsin,

Asaı bergende alqymyńa tyǵylsyn,

Túndigiń ashylmaı, kúliń shashylmaı,

Malyń qaırylmaı qalsyn!

Qazaq halqy jaǵymsyz adamdarǵa qarata osyndaı qarǵystar qoldanyp, olardyń boıyndaǵy barlyq kereǵarlyqty qarǵys arqyly jerlep, ómirden múlde óshirýdi kózdegen. Qoryta kelgende, qazaq qarǵystary sonaý este joq eski dáýirden bastalady. Mysaly: “Qorqyt ata kitabynda” doly Qarshar Qorqyt atany qýyp jetip, basyn qylyshpen shabýǵa aınalǵanda “qolyń siressin” dep qarǵaıdy. Osy kezde doly Qarshardyń qoly kóterilgen boıynda siresip, túspeı qalady. Munda úlken mán, ǵajaıyp syr bar. Qorqyt ataǵa doly Qarshardy ánsheıin jan saýǵalatý úshin qarǵatyp otyrǵan joq. Qorqyt Ata tý basta Bamsy Baıraqqa bata berip, at qoıǵanda dana-dańǵyl, aqylgóı ata, dýaly aýyzdy sheshen beınesinde beınelese, doly Qarshardy qarǵap qolyn sirestirgende kıeli, Áýlıe Ata beınesinde beıneleıdi. Sóıtip Qorqyt ata obrazy odan ári qudiretti kúshke ıe, keremet ıesi tulǵasynda jarastyq taýyp, jaǵymdy beınesi odan ári arta túsedi. Budan biz sonaý aýyz ádebıeti úlgilerinde bata men qarǵysty egiz, qatar qoldaný arqyly adam obrazyn jasap, harakter ashýdyń ádemi kórkemdik kilti retinde paıdalanǵandyǵyn tolyq ańǵaramyz.

Qazaq halqy óziniń uzaq tirliginde alýan túrli sharýashylyqpen shuǵyldanyp, talaı-talaı ómir soqpaqtaryn basynan ótkizdi. Jaýgershilik zamanda qusaly da qaraly kúnder, taýqymetti turmys keshirdi. Osyndaı el taǵdyryna kýá bolar oqıǵalar halyqtyq til óneri arqyly obrazdy kórinis taýyp, qazaq qarǵystarynan da baıqalyp otyrdy. El tarıhyna baılanysty mundaı qarǵystar úsh túrli jaǵdaıda qoldanylǵany anyq. Biri – eldi jaý shaýyp, jerin, mal-múlkin tonap, qyrǵyn tuzaǵyn qurǵan basqynshy jaýǵa, olar týǵyzǵan soǵys alapattaryna qarǵys aıtqan. Bul qarǵystar óte zárli tilden týyp, jaýdy jeti qat jer astyna jastandyrady. “Qyz Jibek” jyrynda Tólegendeı ardan jaralǵan azamat pen sulýlyq shúǵylasynan týǵan Qyz Jibekteı arýdyń móldir mahabbatyn jylandaı zárli qastandyqpen buzǵan, mahabbatgyń aq perishtelerin bir-birinen aıyrǵan, Tólegendi atyp óltirgen Bekejandaı jendetterdi, keýdesinen kúni sónip, aq mahabbaty qara túnge aınalǵan Qyz Jibekteı sherli arý kóz jasyn seldete otyryp qarǵaıdy.

— Adyra qalǵyr Bekejan,

Kórme dúnıe jaryqtan.

Eki kóziń qyzaryp,

İshipsiń ıtteı qyzyl qan.

Táńiriń seni qarǵasyn,

Abjylan arbasyn.

Táńirim meni jaratsa,

Qatyn-balań zarlasyn.

Basyńa qıyn is túsip,

Qasyńa adam barmasyn.

Dúnıeden kórgen qyzyǵyń,

Ajalyńa arnalsyn.

Jamandyq alyp jaǵańnan,

Aldy-artyndy qarmasyn.

Jıǵan-tergen dúnıeń,

Shaıan bop shaǵyp qınasyn!!!

Ras-aý. Myna qarǵysty Tólegendi óltirgen qanisher, jendet Bekejan emes, búgingi kúnniń oqyrmany biz estigende de júregimiz túrshigedi. Janyńa ý quıyp jibergendeı saı-súıegiń syrqyraıdy. Janyń talyp-talyp aýyrady. Tólegendeı arysty qanǵa boıaǵan Bekejanǵa óziń de qosa qarǵys aıtasyń. Aq ta pák mahabbatynan aıyrylǵan jazyqsyz beıkúná Jibek qyzǵa, názik, sherli arýǵa aıaýshylyq bildiresiń. Kózińnen de mólt-mólt jas tógesiń.

Mine, qazaq qarǵystarynda osyndaı shıelenisken úlken-úlken qaqtyǵys, tartys jatady. Muńda arsyzdyq pen kún shuǵylasyndaı izgilik ortasyndaǵy qaıshylyqtyń sıpaty ashylyp jatyr. Biz budan tek qarǵys aıtýdyń sıpatyn ǵana túsinip qoımaı, qaıta ótken zamandaǵy el tarıhyn, bastan ótkizgen ómir taýqymetterin de arydan tanımyz.

Al qarǵystyń ekinshi bir túri – adamdar jaı nazalanǵanda, nemese bireýden jazyqsyz jábir kórgende, ot alyp qopaǵa túskende soǵan qarata qarǵys aıtady:

Maǵan qylǵan qastyǵyń,

Qara basyńa kórinsin.

Shańyraǵyń shartyldap,

Ortasynan bólinsin.

Urpaqtaryń ómiri,

Orny tolmaı ókinsin!

Qarǵystyń úshinshi túri – jas urpaqtardy jamandyqtan jırendirip, bezdirý úshin “qarǵys estısiń” dep qorqytý maqsatynda aıtylady. Oǵan joǵaryda aıtqan Torǵaıdyń qarǵysy dálel bola alady.

Qazaqtyń alǵystary men qarǵystary osylaısha týyp, tekteri men túrleri barǵan saıyn kóbeıip, el tarıhymen birge san ǵasyr sarabynan ótip, aýyzsha saqtalyp bizge jetip otyr. Biz qazaqtyń alǵystary men qarǵystarynyń tek til óneri qúdiretin tanyp qana qalmaı, qaıta bir ulttyń ulttyq salt-sana, ǵuryp-ádet, kúlli tirshilik ádetterine baılanysty tarıhyn da ańǵaramyz.

Sóz ónerin qadirleı bilgen qazaq halqy sheshen-shejire, aqyl-oıly adamdardy, aqyndyq ónerdi joǵary baǵalaı bildi. Jaqsy, tátti sóıleýmen birge ashshy qarǵys ta aıtty.

Sóıtip, alǵys sózderi eldiń keýdesinde kún ornatyp qýandyrsa, qarǵys arqyly ses kórsetip, jamańdyq ataýlydan saqtandyryp, qarǵys estimeýge, el kárine qalmaýǵa, yntymaqty bolýǵa shaqyrady.

Qarǵys aıtylǵan, aýyzdan shyqqan zamańda, kókke úsh shyǵyp, jerge úsh ret túsedi eken. Sol mezgilde qarǵys júıesin taýyp jamandyqqa tıedi. Júıesiz aıtylǵan qarǵys bolsa, qaıta aınalyp kelip aıtqan ıesin tabady eken. Sondyqtan qarǵys aıtýdan Alla ózi saqtasyn. Bata túbi – maı, qarǵys túbi – qan ekenin esten shyǵarmańyzdar, aǵaıyn.

Jazýshy, synshy, pedagog

Bolat Bopaıuly Jota Qajy 

"Qazaqtyń alǵystary men qarǵystary" kitabynan

Úrimji