Qazir dúkenderde kıimniń neshe atasy syqıyp, syımaı tur. Qaltańyz kóterse, qalaǵanyńyzdy alasyz da kıip kete beresiz. Sonda da maǵan qoldan toqylǵan dúnıelerge eshnárse jetpeıtindeı kórinedi de turady.
Joǵary synypta oqyp júrgenimizde Jibek degen apaı bıologıa páninen sabaq berdi. Jasyryp qaıteıin, synyptastar, synyptastar ǵana emes-aý, búkil mektep Jibek apaıǵa ǵashyq bolyp qaldyq. Apaıymyzdyń appaq bókebaıy, moıyn oraǵyshy, sháli, qolǵaby qandaı ádemi deseńizshi. Syrtqa shyǵyp ketse, ustap kóremiz. Jup-jumsaq mamyqtaı. Qyzdar qolǵabyn kıip kóredi. «Ó-lá, jyp-jyly ǵoı mynaý» dep sheshkisi kelmeı turady.
Sóıtsek, Jibek apaıymyz osynyń barlyǵyn eshkiniń túbitinen toqytady eken ǵoı.
Qazaq talǵamynda eshki túbiti túıe júninen de qymbat. Tipti, jibekpen teńdes sanalǵan. Túbit ıirýge de ıkemdi. Jalpy, eshki júnin túbit, qylshyq dep ekige bóledi. Eshkini túlegen kezde qyrqady. Sosyn túbit pen qylshyqty aıyrady. Damyǵan elderde túbit pen qylshyqty bóletin tehnıkalar burynnan bolǵan. Al, qazaqy aýylda ájelerimizdiń bul jumysty jeńildetýge ózindik qýlyqtary bolatyn. «Qylshyǵynan tazartyp ári taýdaı etip túbit tútseń, Qudaı sol taýdaı bop tútilgen túbittiń astyna qalaǵan nárseńdi qaldyrady» deıtin. Boıjetkenderdiń qalaýy kóp bolady ma bilmedim, túbit tútýge kelgende aldaryna jan salmaıtyn.
Túbittiń basty qasıeti – jylý saqtaǵyshtyǵy. Sondaı-aq, ol ylǵaldy kóp sińiredi. Túbittiń tabıǵı túsi kóbinese aq, qara, qońyr bolyp keledi. Aq tústi túbitti kez kelgen túske boıaýǵa bolatyndyqtan, ol qara, qońyr tústerine qaraǵanda joǵary baǵalanady.
Qazaq qylshyqty da qajetine jaratyp otyrǵan. Máselen, arqan-jip eskende mindetti túrde eshkiniń qylshyǵyn qosqan. Bul arqannyń beriktigine kepil. Sondaı-aq, taqyr kilem, alasha sekildi buıymdarǵa da paıdalanady. Mundaı kilem, alashalar kópke deıin shydas beredi.
Qarataý silemderiniń súıirlenip biter tusynda Aqsúmbe atty aýyl bar. Sol aýyldyń janyndaǵy tóbeniń ushar basynda Deshti Qypshaqtyń kózi, máńgilik mahabbattyń sımvoly – Aqbıkesh munarasy talaı ǵasyrlardan beri jel men jaýynǵa, daýyldar men borandarǵa tótep berip, qasqaıyp tur. Aqbıkesh munarasynyń mújilgen kirpishterine qarasańyz, arasyna jylqynyń qyly men eshkiniń qylshyǵy qosylǵanyn kóresiz. Osydan soń-aq qylshyqtyń qymbat taýar ekenin tanı berińiz.
Endi eshkiniń terisine keleıik. Serkeniń terisinen ılenip, júni syrtyna qaratylyp tigiletin ton, ishik jaýyn-shashyndy kúnderi taptyrmaıtyn kıim. Taý halyqtary kúni búginge deıin osy kıimdi kıedi. Óıtkeni, eshki júni qylshyqty bolǵandyqtan, oǵan sý syrǵyp, toqtamaıdy. Jaýyn-shashyny mol Kap, Balqan, Alpi jáne basqa da taýly jerlerdegi halyqtardyń eshki terisinen ton kıetini sondyqtan.
Qazaqtyń kóp ýaqyty túzde ótip kelgen ǵoı. Sonda olar sýyqqa jıi shaldyqqan. Mundaıda olardy jańa soıylǵan eshki terisine oraıtyn bolǵan. Emshiler naýqasty eshki terisine oraý arqyly basqa da aýrýlardan saýyqtyryp otyrǵan.
Qoı terisine qaraǵanda eshki terisinde maı bezderi azyraq bolady. Sondyqtan ol bylǵary jasaýǵa óte yńǵaıly. Jumsaq ta berik bylǵary shıkizat retinde óte joǵary baǵalanady. Odan jeńil aıaqkıimge arnalǵan óte ásem bylǵary – shevro daıyndalady eken. Etik tigetinder osyny umytpaǵany jón. Qarap otyrsaq, baılyq degenimiz aıaǵymyzdyń astynda jatyr.
Tórinde dombyra ilinbeıtin qazaq qazaq emes. Qazir sonyń ishegine balyq ustaıtyn jılkany paıdalanamyz. Kezinde kúıshiler dombyraǵa eshkiniń ashshy isheginen shek jasaıtyn bolǵan. Mundaı dombyranyń úni ózgeshe sazdy, qulaqqa jaǵymdy estiledi. Uly jazýshy Muhtar Áýezov Sozaqqa kelip, Súgirdiń kúıin tyńdaǵanda dombyrasynyń shegi eshkiniń ashshy isheginen jasalǵan edi degendi qazaq ádebıetiniń klasık jazýshylarynyń biri Táken Álimqulov jazyp qaldyrǵan.
Osy maqalany jazarda Alash arysy Álıhan Bókeıhanovtyń «Dala ólkesindegi qoı sharýashylyǵy» atty eńbegimen tanysyp shyqtyq. 1903 jyly jazylǵan osy eńbekte eshki múıizinen shaqsha, sondaı-aq pyshaq pen qamshyǵa sap jasalatynyn aıtyp ótipti. Tańqalarlyǵy sol, ertedegi babalarymyz atty eshkiniń múıizinen jasalǵan shegemen taǵalaıdy eken. Eshkiniń múıizi tez erıdi. Sondyqtan odan áshekeıli buıymdar jasaǵan. Shaqsha, tastaraq, qustaraq, biteý ıne, shuqýyshtar, pyshaqtyń bódesi eshki múıizinen jasalǵan. Eshkiniń tuıaǵynan jylqy aqsaǵanda ishkizetin arnaıy dári ázirlegen. Osydan-aq babalarymyzdyń búgingi «qaldyqsyz tehnologıa» dep júrgenimizdi sol este joq eski zamandarda-aq ıgergenin paıymdaýǵa bolmaı ma?
Qazir eshkiniń múıizin kádege jaratyp júrgen kim bar? Múıiz turmaq jylqynyń qazy-qartasynan jıirkenetin urpaq ósip kele jatqanyn qalaı jasyramyz?
Biz ertegi tyńdap ósken urpaqpyz. Jastaıymyzdan «Erte, erte, ertede, Eshki júni bórtede» degen jyrdy estip, qulaqqa sińirip óstik. Alaıda, sol «bórte» sózine kóp mán bermeppiz. Bórte – júniniń túsi, túgi, sapasy jaǵynan eń ádemisi. Muny malsaq babalarymyz baıaǵydan bilgen. Eýropadaǵy áıelderdiń eń baǵaly, eń sapaly, eń jyly, jibekteı jumsaq bıalaıyn «Laıka» dep ataıdy. Ádette, «Laıka» degen ıtke tán ataý. Biraq bul jerdegi «Laıka» basqa. Ol eshki terisinen tigiledi. Apalarymyz tekemetti ádipteýge de bórteni paıdalanǵan. Taspany qazaq eshki terisinen alǵan. Dyraý qamshylar eshki terisinen órilgen. Sándik buıymdar da osy teriden jasalypty. Eshki terisin arqalaǵan burynǵy qazaqtardyń Mekkege esh muqtajdyq kórmeı jetýinde osyndaı gáp jatyr. Eshki qylynan bas jip pen noqta óriledi.
Birdi aıtyp, birge ketpelik, búkil álemdi qaїarymen titirkentken Shyńǵys hannyń áıeliniń esimi Bórte bolýy, árıne, teginnen-tegin emes-aý.
«Malsaq qazaqpyz» dep maqtanǵanda aspanǵa laqtyrǵan bórkimiz jerge qaıta túspeıdi. Biraq eshkiniń qabileti jylqy men ıttiń qabiletinen eshqandaı da tómen emes ekenin qazaq emes, Londonnyń Koroleva Marıa ýnıversıtetiniń bıologtary anyqtady. Ǵalymdar tájirıbe jasaý barysynda eshkilerdiń úı janýarlary ishindegi eń aqyldylarynyń biri ekenine kóz jetkizipti. Olar qashan da adamdardyń ártúrli áreketterine jaýap qaıtaryp, olarǵa qıyn kezderde kómekke kele alady eken. Shekshek ata tuqymy adamnyń kóńil-kúıine qaraı ózderin de ózgertip turady desedi londondyq ǵalymdar.
Bizdińshe, eshki týraly eski pikirden arylar kún keldi.
Sabyrbek OLJABAI, «Ońtústik Qazaqstan» gazeti.
