Ejelgi Turan ólkesiniń ulan-ǵaıyr aýmaǵyn alyp jatqan Uly Dala eli – Qazaqstan Respýblıkasy bıyl óziniń órkendi asý, mereıli belesin atap ótýde. El Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵy barsha halqymyz úshin eleýli kezeń, eńseli merekege aınalýda. Óıtkeni, Táýelsizdik – ata-babalarymyzdyń ǵasyrlar boıǵy asyl armanynyń is júzindegi kórinisi. Júzdegen jyldar boıǵy kúresiniń jarqyn jeńisi, oryndalǵan tarıhı amanatynyń máýeli jemisi dep baǵalaýymyz kerek. Halqymyzdyń ómirinde buryn-sońdy bolmaǵan bul tarıhı dáýir 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq zań qabyldanǵannan keıin bastaldy. Shırek ǵasyrda álemdik deńgeıdegi tulǵa, Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń syndarly saıasatynyń arqasynda Qazaqstan demokratıalyq saıası-quqyqtyq júıesi bar, ekonomıkasy turaqty, halqynyń ál-aýqaty joǵary, jahanǵa beıbit tirlik, berekeli damýymen tanylǵan mártebeli memleket retinde qalyptasty.
Sońǵy jyldary Qazaqstan halqy jeltoqsan aıynda eldik merekelerdiń saltanatty sherýin Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti kúnimen bastap, Táýelsizdiktiń ulyq meıramymen ulastyrýdy ıgilikti dástúrge aınaldyrdy. Sebebi, Elbasynyń eren eńbegi arqyly Táýelsizdiktiń alyp báıteregi boı kóterip, jaıqalyp japyraq jaıǵanyn jurtshylyq kórip-bilip, jan-júregimen uǵynyp otyr. Álemdik tájirıbede memleket qurylysynyń eń aýyr ári syndarly synaqtarynda aıryqsha qajyr-qaırat, erik-jiger tanytqan tarıhı tulǵany ulyqtaý, táýelsiz eldiń shańyraǵyn kótergen kósemge qurmet kórsetý berik qalyptasqan dástúrlerdiń qataryna enedi. Bul dástúr bizdiń elde halyqtyń aınymas aq adal nıet-peıilimen, iltıpat-qurmetimen meılinshe sýarylyp, Qazaq elinde berik qazyǵyn qaqty.
Memlekettilik tarıhy ǵasyrlarǵa tereńdegen órkenıetti elderdiń tájirıbelerin zerdelegende HİH ǵasyrda jańa baǵyttaǵy Germanıanyń tuńǵysh kansleri laýazymyn atqarǵan belgili memlekettik qaıratker Otto fon Bısmarktyń: «Bostandyq – bul báriniń birdeı qoly jete bermeıtin keremet baılyq» degen sózi eske túsedi. Shynynda da, álemniń júzdegen ulttarynyń qatarynda bizdiń halyqtyń mańdaıyna azattyqtyń jupar aýasyn jutý baqyty buıyrǵanyn erekshe maqtanysh etýimiz kerek. Bıylǵy jyly «Birlik pen Jasampazdyqtyń 25 jyly» atty otanshyl rýhty oıatar uranmen ótip jatqan Qazaqstan Táýelsizdiginiń shırek ǵasyrlyq belesiniń tujyrymdamalyq negizi el damýynyń basty bes ıdeologemasyna súıendi. Olar: Bostandyq, Birlik, Turaqtylyq, Jasampazdyq jáne Órkendeý. Endi osy tuǵyrnamalyq baǵyttardy taratyp kórsek. Máselen, Bostandyq: Táýelsizdik alǵannan keıin elimiz, Qazaqstan halqy jáne árbir azamat óziniń bolashaǵyn ózi derbes qurýda shynaıy bostandyqqa qol jetkizdi. Birlik: Táýelsizdik alǵan kúnnen bastap Qazaqstan tatýlyq pen dostyqqa negizdelgen barsha halyqtyń birligin óz damýynyń negizi etip aldy. Shırek ǵasyrdyń ishinde Qazaqstan sol qaǵıdany berik ustanyp keledi. Turaqtylyq: Qazaqstan búgingi barlyq jetistikterine eń áýeli eldegi saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik turaqtylyq arqyly ǵana qol jetkizdi. Jasampazdyq: Táýelsizdik zamany – bul jasampazdyq pen uly isterdiń uly joly. Órkendeý: Qazaqstan syndarly tańdalǵan damý joly arqyly barlyq synaqqa tótep berip, sonyń arqasynda órkendeýge jáne halyqtyń ál-aýqatyn arttyrýǵa múmkindik aldy.
Bizdiń dáýirimizdiń VII-VIII ǵasyrlarynda ómir súrgen kóne túrki memleketiniń bıleýshisi Bilge qaǵannyń tasqa qashalǵan taǵylymdy paıymdarynyń qatarynda «El bolyp birigýden asqan baqyt joq» degen asyl tolǵamy mura bop qalǵan eken. Táýelsizdik jyldarynda júrip ótken jolymyzda qol jetkizgen tarıhı tabystarǵa sholý jasasaq, 25 jyldyń ishinde Qazaqstan álemniń eń damyǵan 50 eliniń qataryna endi, «Qazaqstan-2030» Strategıasy merziminen buryn iske asyryldy. Qalyptasqan memlekettiń uzaq merzimdi baǵdarlamasyna aınalǵan «Qazaqstan-2050» Strategıasyn, memlekettiń jańarý joly «100 naqty qadam» Ult josparyn júzege asyrýǵa kiristik. El Prezıdenti óziniń taıaýda jazylǵan «Uly Dala ulaǵattary» atty kitabynda: «Ult jospary – qazaqstandyq armanǵa bastaıtyn jol» dep atalǵan Joldaý memlekettik ıdeıanyń túpqazyǵy – bizdiń jalpyulttyq ańsarly armannan bastaý alatynyn jan-jaqty ashyp kórsetýge baǵyttaldy. Biz jalpyulttyq armannyń oryndalýy úshin bar kúsh-jigerimizdi, bilim-biligimizdi, alǵan tájirıbemiz ben túıgen úlgi-ónegemizdi tolyq ári sarqa jumsaıtyn bolamyz. Bul asyl murat – kúlli qazaqstandyqtardy jarqyn bolashaqqa bastaýdyń kepili. Ýaqyt bizdi tańdady! Biz sol ýaqytqa endi ózimizdiń memlekettik mórimiz – táýelsiz Qazaqstannyń atyn jazdyq», dep atap kórsetti.
Memleket basshysy bıylǵy jyldyń 1 qańtarynan «5 ınstıtýttyq reformany júzege asyrý boıynsha 100 naqty qadam» Ult josparyn oryndaýdyń praktıkalyq kezeńi bastalǵanyn halyqqa jarıa etti. Bul asa mańyzdy qujatta kásibı memlekettik apparat qurý, zańnyń ústemdigin qamtamasyz etý, ındýstrıalandyrý jáne ekonomıkalyq ósim, birtektilik pen birlik, esep beretin memleketti qalyptastyrý sıaqty bes ınstıtýttyq reforma belgilengen. Bul reformalarda bizdiń elimiz alǵa qoıǵan órshil maqsaty – Qazaqstandy álemniń eń ozyq 30 eliniń qataryna qosýdyń naqty mehanızmderi belgilengen.
Ult josparynda bizdiń uzaq merzimdi damý baǵdarlamamyz «Qazaqstan-2050» Strategıasyn iske asyrýdyń barlyq tetikteri qamtylǵan. Nátıjesinde, ótken jyly bul baǵytta asa jaýapty jumystar júrgizilip, memleketti, ekonomıka men qoǵamdy damytýda jańa quqyqtyq orta qalyptastyratyn 59 zań kúshine endi. Bul sharalar, árıne, bizdiń elimizdiń asqaq maqsaty bolyp sanalatyn osy ǵasyrda álemniń eń ozyq 30 eliniń qataryna kirýimizge jol ashýda.
El Prezıdenti bul turǵyda: «biz Táýelsizdiktiń 25-shi jyldyǵyna jańa qazaqstandyq armanmen aıaq bastyq, onyń basty maqsaty júzege asyrylyp jatqan «2050» Strategıasymen bara-bar», dep atap ótti. Ult jospary keleshekte Qazaqstandy óziniń jalǵyz Otany sanaıtyn armany-muraty bir halyqty Bolashaǵy Birtutas Ult qalyptastyrýdyń naqty baǵyt-baǵdaryna aınaldy. Jańǵyrtýlar Qazaqstandy, onyń ekonomıkasyn, memleket pen qoǵamdy ózgertetin tarıhı mindetter keshenin qamtyp otyr. Iaǵnı, dúnıe júzindegi asa damyǵan memleketterdi biriktiretin Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń standarttaryna sáıkes keletin eldi damytý, ekonomıkalyq ósim men barlyq qazaqstandyqtardyń ómirin jaqsartý úshin jańa laıyqty jaǵdaılar qalyptastyrady.
Shırek ǵasyrda Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń kemel saıasatynyń arqasynda qol jetkizilgen aıtýly jetistikterdiń qataryna Qazaqstannyń halyqaralyq bastamalaryn aıryqsha atap kórsetýimiz kerek. Búgingi tańda Qazaqstan 70-ten astam halyqaralyq uıymdarǵa múshe. Elimizdiń asa yqpaldy halyqaralyq uıymdar – Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy men Islam yntymaqtastyǵy uıymyna tóraǵalyq etýi – Qazaqstannyń joǵary bedelin aıǵaqtaıdy. EQYU sammıtiniń uzaq úzilisten keıin Astanada ótkizilýi – Qazaqstannyń osy uıymǵa tóraǵalyǵynyń aıtýly nátıjesi bolyp tabylady. Forýmnyń qorytyndysy boıynsha qabyldanǵan Astana deklarasıasy álemdik saıasatqa «Eýrazıalyq qaýipsizdik» jáne «Astana rýhy» uǵymdarynda kórinis tapqan qaýipsizdik pen yntymaqtastyqtyń jańa túsinigin engizdi. Qazaqstan álemdik konfessıaaralyq únqatysýlardyń bastamashysy jáne uıymdastyrýshysy retinde tanyldy. Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezderi elder men órkenıetter arasyndaǵy beıbitshilik pen yntymaqtastyqty nyǵaıtýdyń dıalogtyq alańyna aınalyp otyr.
Búgingi tańda Qazaqstan Respýblıkasy ıadrolyq qarýǵa qarsy jahandyq qozǵalystyń kóshbasshylary qataryna endi. KSRO kúıregennen keıin, elimiz qýaty jóninen álemdegi tórtinshi zymyrandyq-ádrolyq arsenalǵa ıelik etti. Bizdiń aýmaǵymyzda 104 qurlyqaralyq ballıstıkalyq SS-18 zymyrandary ornalasty. Olarǵa 1400 ıadrolyq oqtumsyq ornatylǵan bolatyn. 40 jyl boıy 500-ge jýyq ıadrolyq jarylys jasalǵan polıgonnyń úni birjola óshti.
Elbasynyń bastamasymen dúnıe júzindegi eń iri Semeı ıadrolyq polıgony birjolata jabylyp, ıadrolyq qarýdyń álemdegi tórtinshi arsenaly joıyldy. Qazaqstan álem tarıhynda ıadrolyq qarýdan óz erkimen bas tartqan tuńǵysh el boldy.
Memleketimiz ıadrolyq qarýdy taratpaý tártibin múltiksiz saqtaı otyryp, jer júzinde jappaı qyryp-joıatyn qarýǵa jalpyǵa birdeı tyıym salý, beıbit atomdy qaýipsiz paıdalaný, halyqaralyq ıadrolyq terorızm qaterine jol bermeý jónindegi jahandyq bastamalardy usynyp keledi. Semeı polıgonyn jabý týraly Elbasy Jarlyǵy bekitilgen 29 tamyz Qazaqstannyń bastamasymen búgingi tańda Iadrolyq synaqtarǵa qarsy áreketterdiń halyqaralyq kúni bolyp belgilendi. Bul týraly BUU Bas Assambleıasynyń arnaıy qarary qabyldandy. Bul aıtýly datanyń adamzat tarıhyndaǵy mańyzyn eskere otyryp, bıylǵy jyly Vashıngtonda ótken Iadrolyq qaýipsizdik jónindegi IV samıtte Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev óziniń jańa syrtqy saıası bastamasy – «Álem. HHİ ǵasyr» manıfesin jahanǵa jarıa etti. Mańyzdy qujat halyqaralyq turǵydan keń serpilis týǵyzyp, BUU-nyń resmı qujattarynyń tizbesine endi. Manıfest óziniń ózektiligi men mazmundylyǵy boıynsha qazirgi tańda Jer-jahandy alańdatyp otyrǵan asa mańyzdy máselelerdi qamtýymen barsha álem jurtshylyǵynyń nazaryna ilikti. Elbasynyń halyqaralyq deńgeıdegi tarıhı qujaty qazirgi kezeńde álemdik shıelenisterdiń asqynyp ketken tusynda halyqaralyq jaǵdaıdyń kúretamyrly máselelerin sıpattap berdi. Memleket basshysy dúnıe júzindegi dúmpýlerge sebep bolyp otyrǵan san alýan faktorlardy saraptaı otyryp, kóshbasshy elderdiń basshylaryna alańdaýshylyqpen jáne erekshe yqylaspen qazirgi álemdik qurylys júıesindegi teńgerimsizdikti odan ári boldyrmaýǵa jáne halyqaralyq qaýipsizdikti nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan naqty sharalardy qabyldaýǵa shaqyrdy. Memleket basshysy álemdik qurylysqa syn-qater tóndiretin jahandyq jáne óńirlik ózgerister oryn alyp jatqandyǵynyń shúbásiz shyndyǵy aıqyn baıqalyp turǵan jańa myńjyldyq mańyzdy saıası, áskerı jáne gýmanıtarlyq oqıǵalarǵa toly ekendigin eske saldy.
BUU Bas Assambleıasynyń 70-shi sessıasynda Qazaqstannyń Jahandyq Strategıalyq Bastama-2045 Josparyn jasaý bastamasy jarıa etildi. Bul Jospar soǵystar men janjaldardyń túbegeıli sebepterin joıýdy kózdeıdi. Barlyq ulttardyń ınfraqurylymǵa, resýrstar men naryqtarǵa teńdeı jáne ádiletti qoljetimdiligi negizinde damýdyń jańa úrdisin qalyptastyrý mańyzdy. Ony BUU-nyń 100 jyldyǵy mereıtoıyna qaraı júzege asyrý usynyldy.
Álemde ıadrolyq qarýsyzdanýǵa qatysty Qazaqstan tarapynan júrgizilip jatqan jumystar jan-jaqty jalǵasyn tabýda. Atap aıtsaq, jyl saıyn 29 tamyz kúni Astanada ıadrolyq qarýsyzdaný máselelerine arnalǵan halyqaralyq jıyndar dástúrli túrde ótkizilýde. Bıylǵy jyly ótken «Iadrolyq qarýsyz álem qurý» atty halyqaralyq konferensıada Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev jahandyq qaýipsizdikti saqtaýdyń adamzattyń bolashaǵy úshin mańyzdylyǵyna toqtala otyryp, Iadrolyq qarýsyzdaný syılyǵyn taǵaıyndaý týraly bastama kóterdi. «Iadrolyq qarýsyzdaný men jahandyq qaýipsizdikke qosqan úlesi úshin» syılyǵynyń alǵashqy laýreaty retinde Iordanıa koroli Abdalla İİ belgilengenin atap ótýimiz kerek.
Sonymen qatar, Prezıdent jaqynda Japonıa eline jasaǵan resmı saparynda ıadrolyq jarylystyń qurbanyna aınalǵan Hırosıma qalasyna arnaıy bardy. Sol saparda Hırosıma qalasynyń meri Kazýmı Masýı Elbasynyń 1991 jyly Semeı synaq polıgonyn jabý týraly sheshim qabyldaýy, búgingi kúnge deıin ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne qarýsyzdaný baǵytynda kótergen bastamalary búkil álemge úlgi bolǵanyn atap ótti. Sondaı-aq, Nursultan Nazarbaev «Iadrolyq qarýsyz álem qurý» ıdeıasyn kótergen Prezıdent retinde halyqaralyq qoǵamdastyqta úlken rólge ıe bolǵanyn aıtyp, Elbasyna «Hırosıma qalasynyń Aıryqsha qurmetti azamaty» arnaıy ataǵyn berdi. Buǵan qosa, Japonıaǵa sapary barysynda Elbasy Goı beıbitshilik qorynyń 2016 jylǵy «Iadrolyq qarýsyzdaný jáne taratpaý isine qosqan eleýli úlesi úshin» beıbitshilik mádenıeti arnaýly syılyǵymen marapattaldy. Bul halyqaralyq deńgeıdegi marapattar Elbasynyń jahandyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýge qosyp jatqan tarıhı erligine berilgen taǵy bir aıryqsha baǵa deýimiz kerek.
Naqty derekterge súıensek, Semeı polıgonynda jarylǵan 500-den astam bombanyń zardaby Hırosımoǵa tastalǵan atomnyń qýatynan 2,5 myń esege asyp ketedi eken. Bul halqymyz úshin óte aýyr tragedıa ekenin aıtýymyz kerek. Sondyqtan da, sol saparda Elbasy Japon halqynyń oılaý júıesi qazaqtardyń dúnıetanymyna jaqyn ári onymen úndes ekenin aıta alamyn. Bizdiń halyqtarymyzdy qıyn da kúrdeli, keıde tipti taqsyretti taǵdyry tyǵyz baılanystyrady. Qazaqstan men Japonıa jappaı qyryp-joıatyn qarýdyń búkil qasiretin bastan ótkerdi», – dep atap ótti.
Egemendiktiń eleń-alańynda el Prezıdentiniń «áýeli ekonomıka, sodan keıin saıasat» degen qaǵıdasy búginde álemdik qoǵamdastyq deńgeıinde erekshe baǵalanyp, memleket damýynda óziniń ózektiligi men ómirsheńdigin udaıy dáleldep keledi. Sonyń nátıjesinde, Qazaqstan TMD elderiniń ishinde birinshi bolyp naryqtyq ekonomıkaly memleket retinde tanyldy. Shırek ǵasyrda ishki jalpy ónimi dollarmen eseptegende 20 ese, ortasha eńbekaqy 17 ese ósti. Shamamen 2 mıllıon jumys orny ashyldy. Eldegi kedeıshilik deńgeıi 20 ese qysqardy. Eger 90-shy jyldardyń basynda árbir úshinshi adam Qazaqstanda kedeıshilik sheginiń arǵy jaǵynda ómir súrse, búginde kedeıshilik deńgeıi 3%-dan da tómen.
Respýblıkalyq mańyzy bar 10,5 myń shaqyrym avtomobıl joly salyndy jáne jóndeldi. Indýstrıalandyrý baǵdarlamasy boıynsha 6 jylda 3,8 trıllıon teńgege 900 joba qoldanysqa engizilip, 85 myń turaqty jumys orny quryldy. Eldiń halyqaralyq rezerviniń kólemi, Ulttyq qor qarjylaryn qosa alǵanda, 95 mıllıard dollardy qurap, İJÓ-niń 50%-yna deıin artty. Qarjy jáne bank júıesi, damý jáne ekonomıkany basqarý ınstıtýttary qurylyp, tıimdi jumys isteýde. Táýelsizdik jyldarynda ishki jalpy ónimniń kólemi ondaǵan ese artyp, joǵary deńgeıge jetti.
Respýblıkamyzda sheteldik qarjynyń edáýir kólemin tartýǵa jáne birlesken ekonomıkalyq jobalardy iske asyrýǵa yqpal etetin qolaıly ınvestısıalyq ahýal qamtamasyz etildi. Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstanǵa 255 mıllıard dollar tikeleı shetel ınvestısıasy tartyldy. «Bıznesti ońaı júrgizý» reıtıńi boıynsha elimiz 189 eldiń ishinde 41-shi oryn alady. Eńbek rynogynyń tıimdiligi boıynsha Qazaqstan 140 eldiń ishinde 18-shi orynda tur. Sheteldik ınvestorlar úshin «jasyl dáliz» ashyldy. Agrarlyq sektorǵa Germanıadan, Italıa men Qytaıdan strategıalyq ınvestorlar tartyldy. Elimizde údemeli ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasy kezeń-kezeńimen iske asyrylyp, búginde biz bul baǵyttyń ekinshi besjyldyǵyna aıaq bastyq. Osyǵan oraı, Qazaqstan shıkizatqa táýeldilikten arylyp, ǵylymdy qajet etetin ekonomıka qurýǵa bel sheshe kiristi.
Ekonomıkadaǵy turaqtylyqtyń arqasynda jalaqynyń, zeınetaqynyń, shákirtaqynyń jáne memlekettik járdemaqynyń turaqty ósýi qamtamasyz etilýde. Memlekettik búdjettiń áleýmettik ınfraqurylym, densaýlyq saqtaý, bilim berý, ǵylym, mádenıet jáne sport salalaryndaǵy kórsetiletin qyzmetterdi damytýǵa edáýir qarjy bólinýde. Táýelsizdik jyldarynda shamamen 1400 mektep pen 1300 densaýlyq saqtaý nysandary salyndy. Táýelsizdik jyldarynda áleýmettik sala shyǵyndary İJÓ-niń 6%-ynan 10%-ynan astamǵa deıin ósti. Qazaqstandyqtardyń ortasha ómir jasy 72-ge ulǵaıdy. 100 mıllıon sharshy metrden astam turǵyn úı paıdalanýǵa berilip, halyqtyń baspanamen qamtamasyz etilýi bir jarym esege ulǵaıdy. Mine, osylardyń bári Elbasy atap kórsetkendeı, elimizdi «serpilisti tarıhı dáýirge» alyp kelýde.
Serpindi ekonomıkalyq órleýler men áleýmettik oń ózgeristerdiń júzege asýyna Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev qalyptastyrǵan halyqtyń birligi men kelisimin qamtamasyz etken biregeı modeli serpilis bergenin atap ótýimiz kerek. Azattyqtyń alǵashqy jyldarynda memleket qurýshy qazaq halqynyń sany jalpy el halqynyń jartysyna da jetpeýi egemen eldiń baıraǵyn bıiktetýge eleýli synaq boldy. Osyndaı syn-qaterli tusta Prezıdent myqty memleket qalyptastyrý jolynda barlyq etnostardyń murat-maqsattaryn toǵystyrýdyń múmkindigin is júzinde dáleldep berdi. Elbasy dúnıe júziniń birde-bir memleketinde tájirıbege enbegen Qazaqstan halqy Assambleıasyn quryp, etnosaralyq qatynastardy jetildirýde irgeli isterge jol ashty. Ótken jyly biregeı qoǵamdyq ınstıtýttyń qurylǵanyna 20 jyl tolýyna oraı Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen 2015 jyl QHA jyly dep jarıalandy. Osy ýaqyt aralyǵynda Qazaqstan etnosaıasatynyń eleýli artyqshylyqtary qalyptastyryldy. Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń ornyqty saıasatynyń arqasynda azamattyq teń quqyqty iske asyrýdyń tetikteri jasaldy. Azamattyq qaǵıdat negizinde qazaqstandyq biregeılik pen birlik qalyptastyrylyp, nyǵaıa túsýde. Qazaqstandaǵy etnostardyń ókildigi jáne olardyń múddelerin iske asyrý eń joǵary memlekettik deńgeıde júzege asyrylýda – Konstıtýsıanyń kepili el Prezıdenti QHA Tóraǵasy bolyp tabylady. Assambleıa sesıalarynyń sheshimderin barlyq memlekettik organdardyń qaraýy jáne oryndaýy mindettilik retinde bekidi. El Parlamentindegi etnostardyń kepildi ókildigi QHA-nyń Májiliske 9 depýtat saılaýy arqyly qamtamasyz etilýde. «Máńgilik El» jalpyulttyq patrıottyq ıdeıasyn ózek etken qazaqstandyq biregeılik pen birliktiń qundylyq negizi qalyptastyryldy. Memleket etnostardyń tili, dástúrleri men mádenıetin damytý úshin jaǵdaı jasady jáne qoldaý kórsetip keledi. Biregeılik pen birliktiń qazaqstandyq modeli azamattyq bastamashyldyqtyń, azamattyq qoǵam ınstıtýttary men memlekettiń syndarly dıalogynyń negizinde damýda. Soǵan sáıkes, tıisti normatıvtik-quqyqtyq aktiler qabyldanyp, barlyq deńgeıdegi ákimder men iri kásiporyndar janynan QHA-nyń qoldaýymen qoǵamdyq kelisim keńesteri quryldy. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen 2014 jyly QHA qyzmetin qamtamasyz etý jónindegi uıym retinde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń janynan «Qoǵamdyq kelisim» respýblıkalyq memlekettik mekemesi quryldy. Qaıyrymdylyq, medıasıa týraly zańdar qabyldandy.
«Egemendi el kórikti, betegeli bel kórikti» demekshi, memlekettiń tiregi, irgetasy da, rýhanı tamyrymyz da – aýylda ekeni málim. Ótken jyly Elbasy usynǵan «Uly Dala eli» uǵymynyń astaryna úńilseńiz, eń áýeli kóz aldyńyzǵa altyn dińgek – aýyl keletini aqıqat. Óıtkeni, ultymyzdyń tutastaı genofondy, rýhanı tamyry, mádenı kodynyń bári aýylda jatyr. Táýelsizdik aýylǵa ne berdi degen suraqqa kelsek, eń áýeli agrarlyq sektordyń jańa satyǵa kóterilgenin atap ótýimiz kerek. Elimizde aýyl sharýashylyǵyn damytý úshin álemdegi eń jaqsy jaǵdaı qalyptasqan. Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy jerleriniń aýdany – 215 mıllıon gektar. Bul – álemdik resýrstardyń 4 paıyzdan astamy. Qazaqstan bir turǵynǵa shaqqandaǵy egistik alqabynyń aýdany jóninen álemde Avstralıa jáne Kanadamen birge aldyńǵy qatarda tur. Óńirlerdiń tabıǵı-klımattyq turǵydan áralýandyǵy men topyraqtyń qunarlylyǵy bizge túrli baǵyttarda – bıdaı, kúrish, maıly daqyl jáne jemshóp daqyldary, et jáne sút óndirisinde básekege qabiletti bolýǵa múmkindik beredi. Qazaqstan álemdegi iri astyq eksporttaýshylardyń ondyǵyna kiredi. Ortalyq Azıa elderine jyl saıyn 6 mıllıon tonnaǵa deıin, Eýropalyq odaq elderine 2 mıllıon tonnaǵa deıin astyq eksporttalady. Jalpy alǵanda, Qazaqstan eksportynyń geografıasy 70 eldi qamtıdy.
«Agrobıznes-2020» aýqymdy baǵdarlamasy júzege asyrylýda, onyń aıasynda agrarlyq azyq-túlik sektoryna 16 mıllıard dollardan astam qarajat ınvestısıalanatyn bolady. Sońǵy 4 jyldyń ózinde memleket agroónerkásip keshenine 5 mıllıard dollardan astam ınvestısıa saldy.
Elbasy buǵan deıingi Joldaýlarynda usynǵan «100 mektep, 100 aýrýhana» jobasy elimizdiń túkpir-túkpirinde jańa mektepter men aýrýhanalardyń boı kóterýine jol ashty. Aýyldyq aýmaqtardyń ınfraqurylymyn qalyptastyrý jumystary óz nátıjesin berýde. Aýyldyq aýmaqtardaǵy fermerlerdi qoldaý maqsatynda qabyldanǵan «Sybaǵa», «Altyn asyq», «Yrys» jáne basqa da baǵdarlamalar arqyly memleket tarapynan nesıe berý sharalary ıgilikti jolǵa qoıyldy. Aýyl turǵyndaryn taza sýmen qamtamasyz etýge baǵyttalǵan «Aq bulaq» baǵdarlamasynyń qolǵa alynýy, mektepke deıingi jetkinshekterge tárbıe berýge baǵyttalǵan «Balapan» baǵdarlamasynyń bastalýy jáne basqa da ıgilikti ister aýylǵa degen táýelsizdiktiń tartýy dep esepteýimiz kerek. Aýyldyq jerlerde Qazaq eliniń bolashaq Abaıy men Shoqany, Baýyrjany men Qanyshy ósip kele jatqanyna eshqandaı kúmánimiz joq. Sol sebepti, aýyldyq aýmaqtarda bilim deńgeıin kóterýge áli de kóp kóńil bóle berýimiz kerek.
Jalpy alǵanda, aýyl mektepteriniń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtyp, olardy biliktiligi joǵary kadrlarmen qamtamasyz etý jumysy jalǵasa bermek. Sonymen birge, aýyldardyń ınfraqurylymy men áleýmettik salasyn damytý, qajetti bilim, densaýlyq saqtaý, mádenıet, sport nysandaryn salý, jóndeý jumystary tolastamaýy kerek.
Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev bıyl Jer reformasy jónindegi komısıanyń Jer kodeksiniń jekelegen normalaryna qatysty moratorııdiń kúshinde turý merzimin 2021 jyldyń 31 jeltoqsanyna deıin uzartý týraly sheshim qabyldady. Memleket basshysynyń uıǵarymymen qurylǵan Jer reformasy jónindegi komısıa qoǵamdy tolǵandyrǵan problemalyq máselelerdi talqylaı otyryp, úlken jumys júrgizdi. Úkimet engizetin jekelegen zań jobasynda kórinis tabýy tıis birqatar usynystar ázirledi. Atap aıtqanda, ol aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdi berý prosedýralaryn jetildirý, olardyń utymdy paıdalanylýyna baqylaýdy kúsheıtý máselelerine qatysty. Jalpy, aýyl sharýashylyǵyn damytý oǵan ilese kóptegen salalardyń damýyna jaǵdaı týǵyzady.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy birqatar qıyndyqtarǵa qaramastan, El Prezıdenti mádenıet salasyna erekshe mán berip, naqty qoldaý kórsetýdi jolǵa qoıdy. Atap aıtsaq, 2003 jyly Memleket basshysy Qazaqstan halqyna Joldaýynda Qazaqstannyń mádenı murasyn, gýmanıtarlyq bilim qoryn, tarıhı-mádenı jáne sáýlet eskertkishterin qalpyna keltirýdi, ulttyq ádebıet pen jazýdaǵy kópǵasyrlyq tájirıbeni biriktirýdi zertteýdegi biryńǵaı júıe qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan baǵdarlama jasaýdy tapsyrdy. Tarıhı bastama boıynsha TMD elderinde buryn-sońdy bolmaǵan «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń keshendi túrde iske asyrylýy halyqtyń boıynda rýhanı silkinis jasap, tarıhı-mádenı qorymyzdy tolyqtyrdy. 2004 jyldan – baǵdarlamany júzege asyra bastaǵan kezden bastap tarıh pen mádenıettiń 78 eskertkishinde restavrasıalyq jumystar júrgizildi. Ǵylymdy jańa artefaktylarmen baıytqan 26 ǵylymı-qoldanbaly, 40 arheologıalyq zertteý júrgizildi. Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Shilikti men Berel qorǵandaryndaǵy (b.z.d. V-III ǵǵ.) qazbalar, «skıf-sibir ań stıline» nemese ónerge jatatyn tabylǵan altyn buıymdar álemge áıgili boldy. Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda alǵash ret elimizdegi eskertkishterdiń masshtabty ınventarızasıasy ótkizildi jáne respýblıkalyq (218 nysan) jáne jergilikti (11 277 nysan) mańyzy bar tarıh pen mádenıet eskertkishteriniń Tizimi bekitildi.
Qytaı, Túrkıa, Mońǵolıa, Reseı, Japonıa, Mysyr, Ózbekstan, sonymen qatar, AQSH pen Batys Eýropaǵa ǵylymı-zertteý ekspedısıalar nátıjesinde 5 myńnan astam qundy tarıhqa, etnografıaǵa, Qazaqstan ónerine baılanysty arhıvti qujattar, qoljazbalar men baspa shyǵarylymdary alyndy. Alǵash ret «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda qazaq tilindegi tolymdy gýmanıtarlyq bilim berý qoryn qurý bastaldy. 537 kitap bir jarym mıllıonnan astam tırajben shyǵaryldy, olardyń arasynda tarıhqa, arheologıaǵa, etnografıaǵa, jańa ensıklopedıalyq sózdikterge baılanysty qaıtalanbas serıalar kezdesedi. Atap aıtsaq, «Babalar sózi», «Bıblıoteka mırovoı lıteratýry», «Istorıa kazahskoı lıteratýry», «Fılosofskoe nasledıe kazahskogo naroda s drevneıshıh vremen do nashıh dneı», «Mırovaıa kúltýrologıcheskaıa mysl», «Ekonomıcheskaıa klasıka», «Mırovoe fılosofskoe nasledıe» sıaqty qatarlar bar. Orta ǵasyrlardaǵy áýenderdi tereń zertteýler júrgizildi, onyń ishinde kúıler, tarıhı óleńder. Qazaqtyń dástúrli ánderiniń «Máńgilik saryn: qazaqtyń 1000 kúı, 1000 áni» antologıasy shyǵaryldy.
Prezıdent mádenıettiń, ádebıet pen ónerdiń erekshe eńbek sińirgen tanymal tulǵalaryna dástúrli stıpendıa taǵaıyndady, mádenıet oshaqtary men óner ordalaryna memleket qarjysyn tıisinshe bóldirip otyrdy. Qazir jyl saıyn osy salanyń belgili qaıratkerleri men jas talanttaryna arnaýly stıpendıalar berilip keledi. Ádebıet, kıno, teatr óneri jańa kezeńge kóterildi.
Búginde álemniń eń dáýletti adamdarynyń aldyńǵy leginde turǵan kompúterlik ǵulama Bıll Geıtstiń «Bilim – basqara bilýdiń basty quraly» degen sózi bar. Jańa Qazaqstandy zamanaýı bilimmen qarýlanǵan bilikti mamandar ǵana alǵa ozdyra alatynyn aıqyn boljaǵan Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev osydan 23 jyl buryn tikeleı bastamasymen «Bolashaq» halyqaralyq stıpendıasyn taǵaıyndady. Baǵdarlama júzege asyrylyp kele jatqan osy kezeńde 12040 qazaqstandyq jasqa stıpendıa taǵaıyndaldy. Sonyń ishinde, búginde osy baǵdarlama arqyly 8 885 maman shetelde bilim alyp, olardyń 99 paıyzy jumysqa ornalastyryldy. Qazirgi ýaqytta «Bolashaq» baǵdarlamasynyń tıimdiligin arttyrý jáne taǵaıyndalatyn stıpendıalardyń qoldanystaǵy qadamdaryn qaıta qaraýdyń qajettigin ýaqyttyń ózi talap etip otyr. Sondyqtan, halyqaralyq tájirıbe jan-jaqty zerdelenip, tıisti túzetýler engizildi. Birinshiden, úmitkerlerge stıpendıa taǵaıyndaý men mamandardy daıarlaýdyń sapasyna qoıylatyn talaptar kúsheıtildi. Úmitkerlerdiń akademıalyq jáne tildik bilim deńgeılerine qoıylatyn talaptar arttyryldy. Nátıjesinde, 2015 jyly IELTS boıynsha tapsyrylǵan testiń sanaty 3-ten 5-shi deńgeıge deıin kóterildi. Ekonomıka salalarynyń qajettiligine taldaý jasalyp, «100 naqty qadam» Ult josparynda belgilengen baǵyttardy júzege asyratyn mamandardy daıarlaýǵa basymdyq berildi. Sondaı-aq, magıstr dárejesin alýǵa mádenıet qyzmetkerleri, BAQ mamandary, ınjenerlik-tehnıkalyq qyzmetkerlerge arnalǵan jańa kvotalyq sanattar engizildi. Stıpendıattardy oqytý úshin joǵary oqý oryndary tizimin jasaqtaý tetigi qaıta qaraldy. «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly mamandar daıarlaýda tek qana halyqaralyq reıtıngte alǵashqy 100 pozısıany ıelengen jáne pándik reıtıńte alǵashqy ondyqqa engen ýnıversıtetter ǵana tańdap alynýda. Baǵdarlama aıasynda Qazaqstannyń ǵylymı-zertteý áleýetin arttyrý maqsatynda ǵalymdarǵa bilim berý jáne zertteý jumystary otandyq jáne sheteldik eki ýnıversıtette qatar júrgizý qarastyrylǵan Split PhD oqytý modeli engizildi. Bıylǵy jyldan bastap bıznesti basqarý salasynda mamandar daıarlaý boıynsha MBA baǵdarlamasynyń jumysy jandandyryldy. Atalǵan baǵdarlama úshin álemdegi úzdik 10 bıznes mektepte oqýǵa 10 stıpendıa bólindi. Stıpendıa taǵaıyndaý jónindegi konkýrsqa qajetti qujattar tizimi qysqartylyp, baıqaýdyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý maqsatynda qabyldaý kezinde beınekamera arqyly qadaǵalap otyrý tártibi engizildi. Táýelsiz sarapshylyq komıssıanyń quramy jańartylyp, oǵan memlekettik qyzmetkerlermen qatar, úkimettik emes uıymdardyń, bıznes qurylymdardyń jáne basqa da azamattyq qoǵamdardyń ókilderi endi. Baǵdarlama shyǵyndaryn júıeli túrde ońtaılandyrý jumystary júrgizildi. 2015 jyldan bastap aǵylshyn tilin oqytýdyń jańa modeli engizildi. Iaǵnı, 12 aıdyń alǵashqy 6 aıyn Qazaqstanda, qalǵan 6 aıyn shetelde oqytý úlgisi bekitildi. Buǵan qosa, qysqa merzimdi taǵlymdamalardy uıymdastyrý kólemi 4,5 esege qysqartylyp, akademıalyq daıarlaýǵa basymdyq berildi. Búgingi tańda Elbasynyń «Bolashaq» stıpendıasy arqyly bilim alǵan azamattardyń qatarynan memlekettik deńgeıdegi basqarýshylar toby qalyptasty. Sondaı-aq, Qazaqstannyń ǵylymy men ekonomıkasyn, ónerin órkendetýge úles qosyp jatqan daryndy jastar da barshylyq. Atap aıtsaq, Almaty qalasynyń ákimi Baýyrjan Baıbek, Qazaqstannyń mádenıeti men sportyn órkendetip júrgen belgili dırıjer Alan Bóribaev, bokstan Olımpıada chempıony Serik Sápıev jáne basqa da talantty azamattardy ataýǵa bolady. Buǵan qosa, Gollandıada doktorantýrada oqıtyn Qazybek Tóleýbaev ósimdikterdi qorǵaý salasynda biregeı ǵylymı jańalyq engizdi. Bul arqyly aýyl sharýashylyǵyn otandyq ekonomıkanyń basty draıverine aınaldyrýǵa múmkindik týmaq. AQSH-ta doktorantýrada oqyǵan Damıra Qanaeva optıkalyq bıosensor oılap tapty. Bul jańalyq arqyly sanaýly saǵattarda týberkýlez jáne obyr aýrýlarynyń qanshalyqty asqynǵandyǵyn naqty anyqtap, tıisti em belgileýge múmkindik beredi. Germanıanyń ýnıversıtettik klınıkasynda bilim alyp, ordınatýradan ótken balalar hırýrgy Dmıtrıı Gorbýnov Astanadaǵy kardıohırýrgıalyq ortalyqta júrek jáne qan tamyrlary aýrýlary boıynsha 2 myńnan astam operasıa jasady. Apaly-sińlili Mádına, Fatıma jáne Dıana Raqyshevalar Fransıanyń joǵary oqý ornynda fortepıano, skrıpka jáne vıolonchel klastary boıynsha magıstratýrany támamdady. Búginde atalǵan daryndy jastar shetelderdiń úlken sahnalarynda Qazaqstannyń bedelin arttyrýda. Bular halqymyz aıtpaqshy «El degende ezile, jurt degende jumyla» qyzmet etip júrgen azamattar. Iaǵnı, osy jáne basqa da bilikti mamandar búginde «Qazaqstan-2050» Strategıasyn, Ult josparyn, «Nurly jol» baǵdarlamasyn iske asyrýǵa ózderiniń bilimderi men bilikterin arnaýda. «Bolashaqtyqtar» elimizdiń jańa basqarýshylar tobyn qalyptastyryp, óskeleń jastardyń solar sıaqty tereń bilim alyp, bilikti menedjerler bolýyna úlgi-ónege kórsetýde.
Osy aıtylǵan ıgilikterdiń barshasy biz murat etip otyrǵan Máńgilik Eldiń irgetasyn bekitip, qabyrǵasyn kóterýdiń naqty qadamdary. Ǵasyrlar boıy Kúnniń nuryn boıyna barynsha sińirgen Kúltegin eskertkishine «Máńgilik El» qursaq degen asyl armanyn jazyp ketken ata-baba amanatyn oryndaýdaǵy búgingi urpaqtyń ulaǵatty isi. Sondyqtan, elimizdiń tolaıym tabystary eshqashan tolastamaq emes. Aldaǵy jyly sporttaǵy jetistikterimizdi taǵy bir pash etetin «Ýnıversıada-2017» saıysyn uıymdastyrý, elimizdiń halyqaralyq ımıdjin jańa satyǵa kóterip, Qazaqstanda «jasyl» ekonomıkanyń órkendeýine jol salatyn EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesin ótkizý, eń bastysy, elimizdi jalpy jahannyń qaýipsizdigine jaýapty memleket deńgeıine kótergen BUU Qaýipsizdik keńesine eki jyl qatarynan turaqty emes músheligin atqarýdyń zor mindeti tur. Osynaý arshyndy qadamdardyń barshasy Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń syndarly saıasatynyń arqasynda Qazaqstandy «Máńgilik Elge» aınaldyrýdaǵy abyroıly isterdiń arqaýyn jalǵap, Uly Dala eliniń keleshegin keńeıte túsetini aqıqat.
Gúlshara ÁBDİQALYQOVA,
Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik hatshysy
https://egemen.kz/
