N.Nazarbaev. Uly dala ulaǵattary kitabynyń 3-bólimi

Týǵan tildiń tuǵyry

Qazaq eli barda, qazaq tili de ómir súredi.

Ósedi. Órkendeıdi. Ultymyzdyń uly tili – máńgilik!

Til týraly sóz – eń jandy jerimiz. Alash arysy Mustafa Shoqaıdyń: «Ulttyq rýhtyń negizi – ulttyq til» deıtin sózi bar. Arǵy-bergi tarıhty adaqtap, álemdegi memleketterdiń til týraly tujyrymdaryna zer salsaq, óziniń tilin «Ana tili» dep dáripteıtin de, ardaq tutyp qadirleıtin de jurttyń biri bizdiń halqymyz eken. Ata-babanyń uly dástúrin, tarıhy men shejiresin, áni men jyryn týǵan tilinde tyńdap, júregine uıalatyp ósken urpaqtyń ókili retinde qazaq tiliniń búgini men bolashaǵyna erekshe mán beremin.

Árıne, onyń keshegi keńestik kezeńde joly tar, orny tómende bolǵanyn bárimiz bilemiz. Otarlyq qursaýdyń temir qaqpany ana tilimizdiń adymyna shider salyp, damýyna kedergi keltirdi. Til shubarlandy, onymen birge dil tumandanyp, sana kúmándandy. Sana sergiter sańlaq tilimizdiń  tusalǵan kezi edi ol. Ony búgingi urpaq – biz umytsaq, keler urpaq odan ári jańylyp, jaza basýy múmkin. Ulttyń uly qazynasy – Ana tilin jańa ǵasyrdyń bıigine abyroımen alyp shyǵý – búgingi urpaqtyń parasatty paryzy.

Keńestik kezeńde, odan bergi táýelsizdik tańy tusynda, aqyn sóziniń astary basqasha ashylyp, shyndyǵynda da, «sóz óneri – dertpen teń» jaǵdaıǵa jettik. Ultymyzdyń uly tili basqa shaýyp, tóske órlegen óktem tildiń shylaýyna aınalyp, óz jerimizde baspalap sóıleıtin kezeńge keldik. Otarlyq ezginiń qarýyn qolǵa ustaǵan dúmdiler tildi buǵaýlaý ǵana emes, oıdy tusaý, ulttyq dildi shettetý ıdeıasyn myqtap qolǵa alyp, ata men bala, kelin men ene jat tilde shúıirkelesip, otbasynyń ózara úndesýi de ózge tilge oıysyp bara jatty.

Biz keıde táýelsizdikti «ońaı aldyq, daıyn kúıde keziktik» degen solaqaı pikirlerdi de estip qalamyz. Bul – tipten qate baılam. Táýelsizdik bergen eń qundy, eń baǵaly bir jetistik – týǵan tilimizdiń mártebesin kóterip, ony Konstıtýsıamyzdyń 7-shi babynda «Qazaqstan Respýblıkasynda memlekettik til – qazaq tili» dep bekem túrde bekittik. Tilimizge teńdik tıdi, qapıada joǵalǵan quny qaıta qalpyna kelip, tórge shyqty, tórelikke qol jetkizip, zańdyq negizge ıe boldy.

Ata Zańnyń aıbarynda memlekettiliktiń mártebesi men mereıin kóterip turǵan bul baptyń babyn taba almaı, baıanyn ornata almasaq, ózimizge renjıik. Óz tilin ógeısinip, ózge tildiń yǵyna jyǵylǵandardyń qarasy qazirgi kezde birtindep azaıyp keledi. Biraq ondaılar memlekettik qyzmette áli kóptep kezdesedi. Abaılaı júrip, aqylǵa júginsek, onyń da yńǵaıy kelip, reti tabylar. Jańa, jas tolqyn kelip, tildiń mártebesin budan joǵary satyǵa kóterer. Ári solaı bolatynyna kúmán keltirmeımiz.

Bir qyzyq paradoks: biz óz memleketimizde Konstıtýsıada jazylǵan zańdyq kúshi bar bapty basshylyqqa almaı, qyzdyrmanyń qyzyl tiline erip, shapqylaı beremiz. İs basynda, ásirese halyqtyń kóz aldyndaǵy jaýapty qyzmette otyrǵan qazaqtardyń ózderi memlekettik tildi mensinbeı, ózge tilde sóıleýge qumar bolsa, oǵan halyq ta, til de kináli emes. Kináli – ulttyq namystyń azdyǵy, ersi áreketke eliktegishtik, ult dástúrine enjarlyq.

Osy jaǵdaıdy saralaı kele, on bes jylda aıý da memlekettik tildi úırenip alatyn ýaqyt boldy dep aıtqanym bar. Bul sózdi qazaq tildi basylymdar qanatty sózdiń qataryna qosyp, biraz ushqyndatty. Biraq bul qanatty sózden góri til taǵdyryna alańdaýdyń, namysty qaıraýdyń bir joly edi. Bul yńǵaıdaǵy tyǵyryqtaǵy tirliktiń ıini túzeler degen úmit sózi bolatyn.

Táýelsizdikke deıin bizdiń kóptegen aǵa qalamgerlerimiz, halyq jazýshylary memlekettik tildi qoldaý máselesine barynsha atsalysty, ony qorǵap, kúresti. Halyq jazýshysy Ǵabıt Músirepov densaýlyǵy syr berip, qýaty qaıta bastaǵan kezdiń ózinde Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń arnaıy plenýmynda týǵan tilimiz týraly baıandama jasady. Sondaǵy biraz qalamgerlerdiń kórkem shyǵarmalaryn oqyp shyǵyp, qazaq tiliniń baıany men baılyǵyn qalaı baǵalaý jónindegi aǵalyq ashyq syrlasý sózi árbir qazaq balasynyń esinde únemi júrerlik tálim boldy.

Onyń «Ana tili degenimiz – sol tildi jasaǵan, jasap kele jatqan halyqtyń máńgiliginiń máselesi. Keshe bolmaǵannyń búgin bolýy múmkin, búgin bolmaǵannyń erteń bolýy múmkin, biraq ana tiline mán bermeýshiliktiń, ony qurmettemeýdiń orny tolmas olqylyqtarǵa soqtyratyny sózsiz. Ana tilin tek ógeı uldary ǵana mensinbeıdi, ógeı uldary ǵana aıaqqa basady» degen sózinde tereń mán jatyr.

Qazyna qarıalarymyz bir kezde «tyńdaýshysy joq bolsa – sóz jetim» dep maqaldaǵan. Abaıǵa baqsaq, «sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel» degen edi. Sanaǵa salmaq salǵanda, «sózdi uǵatyn kez keldi» dep aıtylyp júrgen pikirdiń salmaǵy orasan zor ekenin memlekettik qyzmette júrgen zamandastarymyzdyń, qatar júrgen áriptesterimizdiń únemi esterinde ustaǵany jón. Ár azamat áýeli týǵan tilge degen qurmet pen jaýapkershilikti ózinen bastaýy kerek. Otbasynan bastaýy kerek. Otbasyndaǵy ońdy tárbıe ana tili arqyly júzege assa, odan ári jas urpaq ómirdegi óz qajettiligin ózi tabady, adaspaıdy.

Budan on jyldaı buryn, kezekti bir basqosýdyń aldynda, «Ana tili» gazetiniń tilshisine arnaıy suhbat bergenmin. Sondaǵy negizgi áńgime memlekettik tildiń búgingi jaı-kúıi, onyń damý, paıdalanylý, qoldaný aıasyn keńeıtýdiń joldaryn qarastyrý, qabyldanǵan zańdar men memlekettik baǵdarlamalardyń oryndalý barysy, eń bastysy, «Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde» degen berik te baıandy baılamdy halyqtyń nazaryna usynyp, baǵyt-baǵdar silteý bolatyn.

Bizde áli de boıymyzdan arylmaı kele jatqan bir jaman ádet bar. Ol áýeli bastamaǵa birden ún qosyp, dúrkiretip áketemiz, sosyn ýaqyt óte kele istiń aıaǵyn suıyltyp, tipti ári-beriden soń keıbir qajetti is-sharalardyń izine sý quıamyz. Azamattyń qandaı ekeni onyń bastaǵan isinen ǵana emes, aıaqtaǵan isinen kórinedi. Bul turǵydan kelgende, moınymyz jar bermeı, jarty jolda solyqtap, is aıaǵyn aqsatyp ketetinimiz bar. Osy kemshilikten arylý kerek.

«Qazaq qazaqpen qazaqsha sóılessin» degen sózdi aıtqanyma da on bes jyldan asyp barady. Qazaq qazaqpen ózge tilde sóılesse, jat jurt ne demeıdi? On bes jyl az ýaqyt emes. Ne ózgerdi? Qandaı beleske jettik? Ultymyzdyń janyn baýraıtyn sózdiń mán-mazmunyn el júregine jetkize aldyq pa?

Árıne, budan jıyrma bes jyl burynǵy jaǵdaımen salystyrǵanda, bul baǵytta kóp nárse alǵa jyljydy. Utqanymyz da, uqqanymyz da barshylyq. Ókinishke qaraı, umytqanymyz da jetip jatyr. Utylmaıtyn jerde utylyp, tutylmaıtyn jerde tutylyp jatatynymyz da joq emes.

Memleket damýyndaǵy mańyzdy máseleniń biri – úsh tuǵyrly til máselesi desek, artyq aıtqandyq bolmas. Jahandaný jaǵdaıynda jalǵyz tilmen qala almaısyń. Álemdik aqparat, tehnologıa, jańa ınovasıalyq ındýstrıa aǵylshyn tilinde júrip jatyr. Demek bul tildi de biz erkin meńgerýimiz kerek. Ultaralyq qatynas tili – orys tili de el damýynda ózindik rólin joǵaltqan joq. Ony tarıhymyzdan syzyp tastaı almaımyz. Buryn kóp til bilýshilik maqtan bolsa, endi ol qajettilikke aınaldy.

Qajettiligi sol, kóp til bilseń, kóp aqparatty ıgeresiń, ózgelerdiń ozyǵy men tozyǵyn aıyrasyń. Búgingi ýaqyttaǵy ekonomıkalyq, áleýmettik, ǵylymı-tehnıkalyq pármeni bar, qýatty damyp kele jatqan memleketterdiń úlgi-ónegesin tanısyń. Bárimen sanasýǵa týra keledi. Ony zaman aıqyn kórsetip otyr. Jas urpaq osyny tereń túsinip, jan-jaqty bolýy shart. Kóp til bilgenniń zıany joq. Dosyń da, áriptesiń de, joldasyń da kóp bolady. Alaıda, qandaı jaǵdaıda da týǵan tilimiz – qazaq tili óz mártebesin joǵary ustaýy tıis. Týǵan tildiń týy qashanda bıik bolýy qajet.

Tildiń qoldanylý aıasyna baılanysty ortaǵa salar birtalaı jaıttar da bar. Til damýy úshin tildik orta qajet. Bul – eń birinshi shart. Sosyn tilge degen qajettilik kerek. Úshinshi shart, ana tilińdi ardaqtaıtyn ulttyq namys kerek. Qandaı zań bolsa da onyń ómir súrý, qyzmet etý aıasy ýaqyttyń quzyryna tikeleı táýeldi bolyp jatady. Mundaı jaǵdaı táýelsizdigin endi alǵan, damýdyń jańa, ózindik jolyna túsken memleketterdiń tarıhynda kóp kezdesedi. Bizdiń de áp dep azattyq alǵan tusymyzda týyndaǵan, qabyldanǵan kóp zańdar ýaqyt óte kele sapalyq ózgeristerdi bastan keshti. Olar jetildirildi, tolyqtyryldy, ózgeristerge ushyrady.

Memlekettik tildiń aldynda turǵan mańyzdy máselelerdiń biri onyń jańa áleýmettik-mádenı bolmysty beıneleýdegi múmkindikterin keńeıtý qajettigi bolyp otyr. Bul baǵytta naqty, nysanaly ǵylymı jumystar, saraptamalyq is-sharalar júrgizilýi tıis. Áli orys tiliniń bilim men ǵylym, áleýmettik-turmystyq salalarda basymdyǵy anyq baıqalady.

Zań bizge tikeleı til úıretip bermeıdi. Biraq zań bilgen adam zamannyń qıyndyǵynan asa abyrjı qoımaıdy. Jaǵdaıdyń jónin biledi. Odan shyǵatyn joldy jańylmaı taba alady. Árıne, jurttyń bárine zańdy jatqa bil, baptaryn basyńda usta dep talap ete almaısyń. Biraq Qazaqstan zańy árbir otandasymyzdyń aryn arlap, baryn qorǵaýǵa qyzmet ete alady. Sonyń ishinde til týraly túıtkilderdiń ózin zańdyq, quqyqtyq deńgeıde tolyq retteýge bolady.

Ana tilimiz bárimizdi ómirge ákelgen ardaqty anamyzdyń aq sútimen boıymyzǵa sińgen. İńgálap jatqanda aıtylǵan anamyzdyń besik jyrymen júregimizge engen. Ákemizdiń janynda quldyrańdap júgirip, qamshysyn ákelip, qolǵanat bolyp júrgende sanamyzǵa uıalaǵan. Mektep qabyrǵasynda júrgende ustazdarymyzdyń ulaǵatty sabaqtarynda halqymyzdyń qazynasyn – ult tilindegi ádebıetin oqyǵanda kókeıimizge tunǵan. Bozbala bolyp, balaýsa qyzdarǵa kóz sala bastaǵan shaqta aqyndardyń ǵashyqtyq jyrlary arqyly jigittik jadymyzǵa jazylǵan.

Qazaq tiliniń qanyq boıaýlary – halyq ánderinde. Shirkin, bizdiń halyq ánderi, naǵyz qazynamyz ǵoı. Bizdiń halyqtaı myńdaǵan mazmundy áni, kúmbirlegen kúıi bar, dalasynyń tańǵajaıyp úni bar halyq jer betinde neken-saıaq shyǵar. Keıde bir oı ústinde otyrǵan ońasha sátterde, alys joldan eldi saǵynyp kele jatqanymda qolyma qalam alyp, kókeıge kelgen uıqastardy qaǵazǵa túsirip qoıatynym bar. Sondaı bir kezekti alys sapardan kóńil kúıim kóterilip, janym jadyrap kele jatqanda ushaq ishinde «Elim meniń» degen óleń ómirge keldi.

Araılap tańym, asqaqtap taýym,

Án oınap kógim, kúı tartty kólim.

Qol jetti, mine, ańsaǵan kúnge,

Jasaı ber, jasa, qazaǵym meniń!

Osy alǵashqy shýmaǵy týǵanda bastan keshken sezimim keremet edi. Ushaqtyń terezesinen elimniń baıtaq dalasyna tebirene kóz salyp, janym ándetip turǵandaı-tyn. Ańsaǵan kúnge jettik qoı degen telegeı sezim boıymdy qalaı shymyrlatty deseńizshi…

2005 jyldyń jeltoqsan aıynyń sońǵy kúnderinde táýelsizdiktiń alǵashqy kezeńindegi memlekettik gımndi aýystyrý týraly ıdeıany tıisti jaýapty qyzmetkerlermen, belgili mýzyka jáne kórkemsóz mamandarymen aqyldasa otyryp júzege asyrýǵa sheshim qabyldadyq. Sonda kompozıtor Shámshi Qaldaıaqov pen aqyn Jumeken Nájimedenovtiń «Meniń Qazaqstanym» ániniń mátinin jańa zamanǵa laıyqtap, onyń mazmundyq tinine zıan keltirmeı, leksıkalyq negizin qaldyryp ári táýelsizdik talaptaryn saqtaı otyryp, azdaǵan ózgerister engizý týraly usynystar boldy. Buǵan belgili aqyndar da, maman tilshi-ǵalymdar da tartyldy.

Memlekettik rámizder jónindegi komısıanyń talqylaýyna, belgili mamandardyń saraptaýyna sáıkes men usynǵan qosymsha mátin jańa ýaqyt talabyna saı dep tabyldy. Bul jerde elbasylyq tóreligimdi paıdalanyp, eshkimge salmaq ta salmadym, jaqsy ataq, arzan bedelge de umtylǵanym joq. Men de elimniń qatardaǵy qarapaıym bir ókili retinde osynaý tarıhı sátte odan qalys qala almadym. Oıymdy terbep, janymdy kernep júrgen sózderdiń eń kórkem kestelengen túri dep sezinip, sózimdi kóp talqysyna usyndym.

Osy máselege qatysqan ataqty aqyndar men sóz mamandary, til ǵalymdary men usynǵan qosymshany qoǵamdyq-saıası, ıdeıalyq-kórkemdik jaǵynan utymdy, oryndy, Ánurannyń burynǵy jelisine tolyq saı keledi dep tapty. Muny ózimniń ómirimdegi eń bir qýanyshty da saltanatty ári baqytty sátim dep oılaımyn. Óz elińde bolyp jatqan tarıhı jańalyqtarǵa sol eldiń perzenti retinde úles qosý, shamań kelgenshe óz qoltańbańdy qaldyrý – árbir azamattyń armany. Eń bas­tysy, bul – memlekettiń múddesi. Memlekettik Gımnniń mártebesi memlekettik tildiń de joǵary dárejesi bolyp qabyldanady. Týǵan tilimizdiń asqaqtyǵy men abyroıy da osy Gımnnen anyq kórinedi dep bilemin.

Din men dástúr

Din – rýhsyzdyq pen qanaǵatsyzdyqtyń aldyna qoıylǵan eń berik qamaldardyń biri.

Din týraly sóz, saıyp kelgende, adamnyń jan dúnıesiniń tazalyǵy men adamgershiligi týraly sóz. Din – adamnyń ómir súrý shartynyń qalyptasqan qaǵıdattary ári adamzat damýynyń qubylanamasy.

Dinı nanym-senim adamzatpen birge paıda bolǵan. Adamnyń tabıǵat tylsymdary men jumbaqtaryn qabyldaý kezindegi alǵashqy is-áreketteri onyń tanymyn týǵyzdy. Dinniń qaınar kózi sol baǵzy zamandardan  bas­taý alyp, ýaqyt óte kele ol ártúrli aǵym, san-salaly senim súrleýi retinde qalyptasa bastady. Dindi zerdeleý, ony túsiný baǵytyndaǵy bastapqy izdenister alǵashqy qaýymdyq qurylys kezinde qalyptasa bastaǵany daýsyz. Bizdiń zamanymyzda ol orasan zor ǵylymı-áleýmettik nysanǵa, fılosofıalyq kategorıaǵa aınalyp, esepsiz ǵylymı eńbekter men san jetpes saraptaý-paıymdaýlar jarıalanyp jatyr.

Jalpy, sharıǵat týraly qazir birneshe aǵym bar syńaıly. Solardyń biri – qudaısyzdyq pikirin ustanatyndar. Ekinshisi, ıslam dinine taza ultshyldyq turǵysynan qaraıtyndar. Endi bireýleri – ıslam dininiń negizderin halyqshyl-memleketshil turǵydan tereń túsinip, onyń qadirin biletinder. Osy úsh baǵytta da úgit-nasıhat jumystary júrip jatyr.

Qazir alǵashqy eki baǵyttyń ishinde dinı aǵymdardy dáripteıtinder, ol týrasynda óte jıi jazyp, tynbastan qyzmet jasap júrgender kóp. Bulardyń kitaptary men jınaqtaryn oqyp alǵan dinı saýaty áli kemshin adam negizgi din osy eken dep oılaıdy. Sodan qatelikke urynady. Óıtkeni, dinı saýattyń azdyǵy, dinı oryndardyń taza dindi jalǵan dinnen ajyratý baǵytyndaǵy dármensiz jumystary osyndaı jaǵdaı týǵyzyp otyr.

Islam dinin, ondaı elderdegi turǵyndar tolyq habary bolmaǵandyqtan, qubyjyq din, zorlyq-zombylyqty ustanatyn aǵym dep qabyldaıdy. Syrttan tańylǵan nasıhat ta sony ýaǵyzdaýda. Arab álemin aıtpaı-aq qoıalyq, ózimiz biletin derekke júginsek, ıslam dini týraly: tarıhy men fılosofıasy, quqyǵy men ekonomıkasy,  órkenıeti men  óneri, mádenıeti men  ádebıeti degen taqyryptyq-tanymdyq ári ǵylymı-saraptamalyq eńbekter áli jan-jaqty taldanyp, jaryq kórgen joq. Biz Allaǵa qulshylyqtyń jalpy bastaýysh kanondary negizinde júrip jatyrmyz. Halyqtyń ıslam dini týraly bilim-túsinigi áli alǵashqy kezeńde qabyldanǵannan kóp asa qoıǵan joq. Dinı sezimniń balańdyǵy kúndelikti ómirde árkez boı kórsetip jatady.

Halyqtyń dinı sanasy berik, kózqarasy turaqty ári senimdi bolǵan jaǵdaıda, onyń yntymaǵy men birligi, óz eliniń búgini men erteńine degen senimi berik bola túsip, bir maqsatqa jumylýdyń negizgi ustanymy qalyptasady. Biz halyqtar dostyǵyn damýdyń alǵysharty retinde ustanyp kelemiz. Bul da – berik tujyrym. Endi osyny dinı nanym-senimder turǵysynan bekite tússek, halyqtyń patrıottyq sezimi jalań urannan góri jalyndy rýhqa aınalar edi.

Keleshekten kúder úzbeý sıaqty ótkendeginiń bárin birdeı ózekke tebýge de bolmaıdy. Islam dinine deıin de osynaý baıtaq dalada ımanı nıet pen adamgershilik izgi qarym-qatynastar bolǵan. Ejelgi Ǵun patshalyǵynan bermen qaraı elimiz kók Táńirine tabynyp ómir súrdi. Munyń dástúrli elementteri halqymyzdyń ómirinde áli de bar.

Nanymymyzdaǵy tabıǵatqa degen qurmetti kózqaras, kún men aıdy qasıet tutý bizdiń ata-baba dinimizdiń tarıhı kórinisi retinde áli kúnge halqymyzben birge jasap keledi. Biz bul nanym-senimderdi óz ómirimizden syzyp tastaı almaımyz. Qısyndyq jáne ómirsheńdik jaǵynan onyń qazaq balasyn jaqsylyqqa, izgilikke, adamgershilikke tárbıeleýdegi róli óziniń rýhanı kúshin joıǵan joq. Rýhanı tazalyǵymyzdy saqtaýdaǵy táńirlik túsinikterdi áli de izgi dinniń amaldary retinde tutynýdamyz.

Bul jaǵynan kelgende, ıslam dininiń negizgi qaǵıdattary men ustanymdary bizdiń babalarymyz ustanǵan nanym-senimdermen ushtasyp jatady. Sonymen qatar ıslam dinindegi qonaqjaılyq, meımandostyq, kemtar men kedeıge kómek qolyn sozýshylyq,  baýyrmaldyq sekildi jaqsy ádetterdi ózgelerge ónege retinde aıtyp jetkizý jaǵy da úndes keledi. Ári olardyń musylmandyq qaǵıdattarmen sáıkes keletindiginiń ózi keremet emes pe?! Meniń bilýimde, Muhammed Paıǵambarymyzdyń hadısteriniń birinde Quran súreleri men aıattarynda naqty amaly aıtylmaǵan máseleni ulttyq dástúrlerden izdegen jón degenge saıatyn uǵym da bar. Demek, arýaqty qurmetteý, beıit basyna baryp duǵa baǵyshtaýdyń, Naýryzdy qýana qarsy alyp, jańa týǵan aımen amandasýdyń din aldynda eshqandaı da aıyby joq. Bulardyń qaı-qaısysy da Alla taǵalanyń ózi jaratqan ıgilikterine jasalatyn dástúrli qurmet qana.

Danyshpan Abaıdyń «Qudaıshylyq – júrekte. Qalpyńdy taza saqta» deýi de sodan.

Bul máseleni de bizdiń dinbasylar men osy salamen aınalysyp júrgen teolog mamandarymyz dendep ashyp, dáıektep, derektep berýi qajet.

Kóne tarıhı ıslam dininiń órkenıettik, gýmanısik qalyptaryn jan-jaqty bilmegendikten, ony tek kúsh kórsetý, zorlyq jasaý dini dep túsinýshilik erte zamannan bar ekenin  aıtady. Bul – bilmestik saldary. Buǵan biz óre túregelip daý aıtpaı, qaıta baıypty, tarıhı, ǵylymı turǵydan dálel keltirip, parasatty deńgeıde túsinik berýimiz kerek. Mundaı jańsaqtyq qazirgideı terorızm men ekstremızm sekildi jańa ǵasyrdyń joıqyn indetteri órship turǵan kezde tipten qaýipti.

Islam dini eshqandaı da qubyjyq din emes. Bul pikirdi kez kelgen musylman balasy qandaı jerde, qandaı jaǵdaıda bolmasyn, aıtyp, túsindirýi kerek. Bul – ımandylyq paryzy.

Óz dinińdi qorǵap, oǵan dálelsiz keltirgen zıandy túsinikpen qaıtarý maqsatynda ıgi áreket jasasań, bul – úlken saýap. Bir adam bir musylmandy óltirse, ol jer betindegi barlyq musylmandy óltirgenge teń degen qaǵıdatty Quran aıtady. Sol sekildi ıslam dininiń izgi jaǵy men ıgi qasıetterin aıtqan árbir musylman barlyq musylmanǵa tıesili saýapty alady. Biz osy pikirdi únemi nazarymyzda, júregimizde ustaýymyz kerek. Biraq bul ıslam dini basqa dinderden joǵary turady degen birjaqty kózqarasty bildirmeıdi. Alaıda, bizdiń dinimizge berilip jatqan josyqsyz baǵa men jónsiz oılardy aýyzdyqtaý úshin árbir musylman bulardy bilýi qajet.

Qazir ıslamdaǵy ekiniń biri bilmeı aıtyp júrgen másele: jıhad týraly másele. Jıhad – ıslam dininde aıtylatyn uǵym ekeni ras. Biraq munyń aıasyn tek qana lańkestikpen shekteıtin bolsaq, qatty qatelesemiz. Onyń qazaqsha uǵymy belgili bir nátıjege, maqsatqa jetý úshin kúsh-qaırat jumsaý, ynta-jiger tanytý, maqsat úshin kúresý degen maǵynany bildiredi. Bul sózdi  qazir qarý alyp soǵysý, ózin qurbandyqqa shalý maǵynasynda qoldanyp júr. Quranda «jıhad» sózi 35 jerde kezdesedi. Sonyń tórteýinde ǵana «soǵys» uǵymynda qoldanylǵan. Kóp adam ózin musylman sanaǵanmen, Qurannyń jalpy mán-mazmunymen de tolyqtaı tanys emes. Sondyqtan sholaq túsinik shala uǵymdy týǵyzady.

Dinı ǵulamalardyń eńbekterinde ol sóz Allany tanýdyń jolyndaǵy sapar, umtylys retinde beriledi. Osy maǵyna shyndyqqa jaqyn. Keńinen tujyrymdaǵanda onyń maǵynasy adamnyń ózimen kúresi, óz boıyndaǵy jaǵymsyz áreketterdi joıý, nadandyqpen maıdany, turmystyń jaqsarýy jolyndaǵy erik-jiger, sananyń silkinýi sekildi qasıetter bolsa kerek. Sharıǵatta ol sóz Jaratýshynyń shapaǵatyn seziný dep te qoldanylady. Iman zańdylyqtaryn zertteýshiler «jıhad» májbúrlik jaǵdaıdan da bolýy múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy. Mine, osy jaǵdaı kele-kele qıt etse, qarý alyp soǵysyp, jazyqsyz jandardyń qanyn tógip, aýyr kúná arqalaýdyń sıpatyna aınaldy. Biz mundaı túsinikti qylmys ári kúná dep esepteımiz. Demek, bul turǵyda nadandyqqa qarsy áreket jasaǵanymyz abzal.

Keńestik kezeńdegi qyzyl terrordyń halyqtardy qýǵyn-súrginge ushyratýdaǵy zorlyq-zombylyǵyn óz ómirindegi turmystyq taýqymettermen birge bólisken qazaq halqynyń sol kezdegi jan dúnıesindegi únsiz qarsylyǵy bolady. Qazaqtardyń bosyp kelgen halyqtardy panalatýy men adamgershilik qolyn sozýy sol náýbetke ishteı qarsylyq bolǵan shyǵar? Qara kúshke qarsy qarapaıym aqyl-parasatty qoldaný – uly kúres, ımanı maıdan. Demek, bizdiń halqymyz – zaıyrly jıhadtyń úzdik úlgisin kórsetken jurt. Bul bizdiń búgingi urpaq úshin máńgilik maqtan, ómirlik ónege bolsa kerek.

Islamdaǵy sol ádemi ádipti qazir din buzarlar men bas buzarlar múldem teris qoldanyp júr. Jıhad – adamdy óltirýdiń amaly emes, dushpandyq jaǵdaılarda da jol tabýdyń qıanattan tys áreketi bolýy tıis. «Jeke adamnyń jıhady» degen uǵymnyń ózi tym shartty. Bir el nemese memleket resmı túrde ekinshi bir elge soǵys jarıalaǵanda bolatyn erekshe is-áreketti soǵan jatqyzýǵa bolatyn shyǵar, al jeke adamnyń ozbyrlyǵy bolmasa adam óltirý áreketi sharıǵatqa saı kelmeıdi. Álemdik lańkestik órshı túsken qazirgi jaǵdaıda ujymdyq urysqa shyqtyq dep júrgen ozbyr tobyrdyń taǵylyq áreketin eshbir dinniń zańdylyqtarymen aqtap alýǵa bolmaıdy.

Keıingi kezderde syrttan engen san túrli aǵymdardyń aýanymen bas-kózge qaramaı eldi, jurt múddesine qyzmet etip júrgen jeke azamattardy aıyptaý, tipti tuqyrta ese qaıtarý sıaqty keleńsiz áreketter boı kórsetip qalyp júr. «Jamandy jasyr, jaqsyny asyr» demeı-aq qoıaıyq, biraq kópke kúl shashýǵa bolmaıdy ǵoı. Jaýyrdy jaba toqýdyń da qajeti joq. «Syn túzelmeı, min túzelmeıdi» degendi de esten shyǵarmaý kerek. Iaǵnı, aıtylǵan syn-eskertpe salıqaly bolyp, onyń qoǵam damýyna septigi tıgeni jón. Al kólgirsigen syn-symaq kóldeneń kók attynyń aýjaıynda adasyp, solardyń upaıyn túgendep jatsa, ol – baryp turǵan qylmys. Sony oıdan shyǵarmaý kerek.

Sodan keıin, demokratıa degen tek qana quqyqtar emes, sonymen birge aıtarlyqtaı mindetter júkteıtinin de umytýǵa bolmaıdy. Endeshe, árkim aǵat basqan arandatý áreketi úshin jaýap berýge tıis. Igilikti is qana izgilikti muratqa jetkizbek. Memleket maǵan kómek kórsetpedi dep kinálaýdan buryn, «men qoǵamǵa qandaı qoldaý kórsettim?» degendi oı eleginen ótkizip alýdyń da artyqtyǵy joq.

Osyndaıda álemdik deńgeıdegi áıgili aqyndardyń biri A.S.Pýshkınniń: «Men óz Otanymdy, jeme-jemge kelgende, jerden alyp, jerge salýym múmkin. Biraq ony bógde eshkimniń tildeýine eshqashan da jol bere almaımyn!», degeni eriksiz eske oralady. Al oralatyn sebebi, jat jurttyqtar kiná taǵyp, kúndeıtin emes, tańdanyp, múltiksiz moıyndaıtyn el bolsaq eken degen arman ulttyń ımanı izgi qasıetterin kórsetýdiń úlgi-tuǵyry bolýy shart.

Osylardy sonaý Sırıada sodyrlardyń soıylyn soǵyp, tek ózi ǵana emes, búkil otbasyn qurbandyqqa shalyp júrgen, jer-jerlerde qoldaryna qarý alyp, el aman, jurt tynyshta moıyndaryna qan júktep júrgen, eńbek etpeı-aq jaqsy turmys keshkisi kelip, qylmysqa baryp, adasyp júrgen jansebil jastar uqsa ıgi edi. Olardy tek telearnalar men ınternetten, basqa da buqaralyq aqparat quraldarynan quıylyp jatqan ásire mánsiz málimetter tárbıelemese eken. Tepse temir úzetin jigittiń qolyna qandyaýyz qarý alyp, oq jaýdyrýy, sóıtip, qoǵam tynyshtyǵyn buzýy kimge qajet? Beıkúná jandardy jer jastandyryp, anany jesir, balany jetim atandyrǵanda olar ne opa tappaq? Óziniń adamgershilikke, ımandylyqqa jat qylyǵymen, jantúrshigerlik jaýyzdyǵymen ondaǵan otbasynyń shańyraǵyn ortasyna túsire oırandap, qaıǵydan qan jutqyzǵan pendeniń kúnásin Qudaı qalaı keshiredi?!

Mundaı jaǵdaılardyń aldyn alýdyń qandaı alǵysharttary bar jáne jastar arasyndaǵy jumysty jetildire júrgizýdiń qandaı tıimdi tetikteri bar degen suraqtar kim-kimdi de tolǵandyratyny sózsiz. Bul turǵydaǵy is-sharalar men onyń memlekettik ıdeologıasymen elimiz jan-jaqty ári turaqty túrde aınalysatyn bolady. Áıtse de, kámeletke tolǵan árbir azamat óziniń kez kelgen áreketin oılanyp isteýi, qoǵamdyq tártip normalaryna buqpantaısyz baǵynýy tıis. Eshkimniń de obal men saýapty, zańdylyq pen adamgershilikti umytyp, naqaq kózdiń jasynan óz jaǵdaıyn jaqsartýǵa quqy joq!

Qazaqstan táýelsizdik jyldarynda bes ret álemdik jáne dástúrli dinder jetekshileriniń sıezerin ótkizdi. Mundaǵy maqsatymyz, eń aldymen, qazirgi ózgermeli álemdegi túrlenip jatqan adam pıǵylyn izgilendirý bolatyn. Ol úshin klasıkalyq dinı aǵymdardyń birligi men yntymaǵyn qalyptastyryp, adamzattyń ortaq qundylyqtary negizinde bir arnaǵa jumyldyrýdy maqsat tuttyq. Bul turǵyda atqarylǵan jumystardy biz adamzat ómirin jaqsy jaǵynan túzeýge baǵyttalǵan adamı is-áreketke qosqan Qazaqstan halqynyń úlesi dep baǵalaımyz. Zor da saýapty is atqardyq dep maqtanbaı-aq qoıalyq, biraq dinder arasyndaǵy dıplomatıanyń tili izgilik pen ımandylyq ekenin túsindirýge barynsha áreket jasadyq.

Qazaqstan – óziniń Ata Zańynda ashyq jazǵanyndaı, zaıyrly memleket. Din men memleket bir-birinen táýelsiz. Biraq qandaı din bolmasyn, ol sol aımaqtaǵy memleket damýyna óziniń teris áserin tıgizetin bolsa, biz buǵan jol bere almaımyz. Biz úshin memlekettiń turaqtylyǵy, tynyshtyǵy, bereke-birligi – eń basty qundylyq. Qaı dinniń de izgi de ıgi qasıetterin paıdalana otyryp, halyqtyń beıbit ómiri men qalypty turmys-tirshiligi úshin ortaq mámile jolynda júıeli jumystar júrgizemiz. Bul mindetti oryndaýǵa tek bıliktiń kúshin ǵana emes, aqyldyń isin, parasattyń paıymyn paıdalanamyz.

Biz 2015 jyldyń qarashasynda Parıjde bolǵan, 2016 jylǵy shildede Nıssedegi, sonymen qatar álemniń ár shalǵaıynda jıi qaıtalanyp jatqan terrorlyq qantógisti oqıǵalardy der kezinde batyl aıyptaı otyryp, álemdik lańkestik pen terrorshyldyqqa qarsy kúreste bitispes qaǵıdat ustanatynymyzdy resmı túrde málimdeımiz. Bul jekelegen qaskóı jandardyń jaýyzdyq ári nadandyq áreketi dep túsinemiz. Sol kezdiń ózinde, ashyq aıtqanymyzdaı, bul jerde ıslamnyń esh kinási joq. Islamda mundaı josyqsyz áreketterge barý eń aýyr kúná dep sanalatynyn árqashan atap aıtýdamyz. Qazaqstan bul turǵydaǵy óziniń ustanymyn qashanda bildirip keledi. Qazaqstan – terrorlyq teris áreketterdiń kez kelgenine ýaqtyly ári taısalmastan qarsy turatyn memleket.

Bala jastan áke-shesheden kórgen tárbıemiz bar, alǵan tálimimiz bar, bizdegi túsinik ıslam dininiń negizgi sharttary men qaǵıdattaryna tolyq saı keledi. Qaı din bolsyn, onyń qaı-qaısysynda da adamǵa arnalǵan ıgi qasıetter anyq jazylǵan. Bir dinniń ekinshi dinnen basymdyǵy joq. Biraq dinaralyq kelispeýshilikti qozdyratyn dinsizder, óziniń jeke basynyń maqsat-múddesin kózdegen kórsoqyr jandar dinniń atyn jamylyp, zorlyq-zombylyq jasap, kúpirlikke barady. Jalǵandyq sekildi jaǵymsyz áreketterdi aqtap alýǵa tyrysady. Bul ádet qazirgi lańkestik derti órshigen tusta tipten ýshyǵa tústi. Halyqaralyq terorızm termıni sózdik qorǵa túpkilikti kirgen kezde oǵan qarsy jeke memlekettiń qaýqarsyzdyǵy da anyq kórinip otyr.

Jalpy, qandaı da bir bastamanyń máni men maqsaty izgilik pen ıgilikti kózdese, ony túsinbeıtin adam, tyńdamaıtyn qulaq bolmaıdy. Álem  tarıhynda dástúrli dinderdiń basshylary bir jerde otyryp, bir jeńnen qol shyǵaryp, dinniń adamzat órkenıetindegi gýmanısik qyzmetin qaıtadan jańǵyrtý, dinaralyq arazdyqty joıý, dinaralyq únqatysýdy búkil adamzatqa paıdaly pikirlester alańyna aınaldyrý turǵysynda ujymdyq ulaǵat tanytý – buryn bolmaǵan tarıhı oqıǵa.

Bizdiń halqymyz ejelden izgilik pen adamgershilikti boıyna sińirgen, jaqsylyq pen baýyrmaldyq sezimin joǵary qoıǵan. Eshkimniń ala jibin attamaýdyń qaǵıdatyn bala jastan jadyna sińirgen, ata-babanyń uly tálim-tárbıesin urpaǵyna amanattap, salt-dástúrdiń ozyq úlgisin ustanǵan halyq. Qazaqtyń bala tárbıesine baılanysty aıtylǵan sózderi men yrym-nıetterin qarap otyrsaq, munda tek jaqsylyq pen izgilikke tárbıeleý ǵana bar. Tereń adamgershilik, baıypty ımanı qasıet, kimge de bolsyn, adamı qamqorlyqpen qaraý halyqtyq qaǵıdalardan bastaý alyp, ǵasyrlar boıy ultymyzdyń uǵymy  bolyp jalǵasyp otyrdy.

Múmkin, biz osynaý alyp aımaqta, ata-babanyń bizge qaldyrǵan ulan-ǵaıyr jerinde óz táýelsizdigimizge qol jetkizip, tynyshtyqta baqytty ǵumyr keship jatsaq, sol jaqsylyqtardyń qaıtarymy, Allanyń bizge bergen rızashylyǵy men marhabaty shyǵar. «Jaqsylyq kórsem – ózimnen, jamandyq kórsem – ózimnen» dep ósken halyqtyń balasymyz. Osy dástúrdi ustana bersek, keń bolsaq, kem bolmaımyz.

Álem kún saıyn qubylyp jatyr. Kúsh kórsetý kóbeıip, zorlyq-zombylyqtyń qara nıeti qatygez sıpat ala bastady. Dinı ekstremızm degen dert shyqty. Lańkestiktiń jazyqsyz jandardy qurban etýi kezekti bir qyzyqty oqıǵa retinde qabyldana bastady. Eń alańdatarlyǵy, álem buǵan eleńdep, bul nege bulaı bolady dep qatal saýal qoımaı, ár el ózimiz ǵana aman bolaıyq degen tońteris saıasat ustana bastady.

Terorızm – álemdik dert. Bul zaýalǵa qarsy adamzat balasy, barlyq memleketter maqsatty túrde kúsh biriktirip, qarsy turmasa, jaǵdaı jyl ótken saıyn, tipti aı ótken saıyn ýshyǵyp, dúnıe órt qushaǵyna aınala beredi. Qaıǵynyń bultyn jamylyp, qaraqan basyńnyń qamymen búrkenip ǵumyr keshetin beıtarap saıasat endi oryndy amal, oraıly is-áreket bola almaıdy. Álemdik tajalǵa bara-bar  qarsylyq, din tilimen aıtqanda, zulymdyqqa qarsy zaıyrly jıhad qajet.

Qazir órkenıetter qaqtyǵysynda ıslam fýnda­mentalızmi týraly alypqashpa sóz kóp. Adamzat ıslamnan úreılene bastady. Buryn «Qudaıdan qoryqpaǵannan qoryq» deýshi edi, endi Qudaıdan qorqatyndardan qorqý bastaldy. Bul – kereǵarlyq. Lańkesterde ult, din bolmaıdy. Olar din atyn jamylady, biraq júrekterinde ımanı qasıetter joq. Bary – sóngen. Júrektegi izgilik sóngen kezde óshpendilik bas kóteredi. Óshpendiliktiń óktem kúshi ımanı qundylyqtardy qıratyp, adam sana­syn teris áreketter tuıyǵyna ákelip tireıdi. Tuıyq­tan shyǵýdyń joly – ımanı turaqtylyq, dinı salaýattylyq.

2001 jylǵy 11 qyrkúıekten keıin jańa dáýir bas­taldy degen uǵym paıda boldy. Shynymen solaı ma? Buǵan keń aýqymda qaraý kerek. Qazir dinı áreketten de soraqy jaǵdaılar bolyp jatyr. Gendik ınjenerıa, adamdy klondaý, bakterıologıalyq, hımıalyq joıqyn qarýlar sekildi adamzattyń jer betindegi tirligine asa qaýip tóndiretin ımansyz jaǵdaılar ǵylymnyń jetistigi dep baǵalanyp, osydan shash etekten paıda taýyp jatqandar kóp. Quranda bulardyń bári kúpirlik, kúná dep sanalady. Alla qudiretine shek keltirýdiń orynsyz kórinisi de osy bolar. Adam adamǵa dos degen uly qaǵıdany ustaný – Allaǵa máńgilik madaq aıtýdyń aıryqsha kórinisi.

Amerıkany abyrjytyp, dúnıeni shýlatqan qyrkúıek­tiń qandy oqıǵasy burynǵy dinı fýndamentalızm degen termındi ıslam fýndamentalızmi degen uǵymǵa aýys­tyrdy. Tarıhqa júginsek, fýndamentalızm ıslam­ǵa ǵana emes, katolıkke de, hrıstıandyqqa da qatysty. Orta ǵasyrlardaǵy Eýropa tarıhyn eske alsaq, ne­bir sumdyq jaǵdaılar boı kórsetip shyǵa keledi. Sol kezdegi dinı soǵystar adam sanasynda júrdi. Arab ále­min, Irandy naǵyz ıslam fýndamentalızmi dep qabyl­daý úrdisi keıde shyndyq shekarasynan asyp ketip jat­ty. Óıtkeni, jalǵyzkindikti álem baqylaýdan shyǵyp barady.

Álemdik dástúrli dinderdiń, jalpy dinı aǵymdardyń kanondary uqsas. Olar – óltirme, ótirik aıtpa, nápsińdi tyı, adamǵa jaqsylyq jasa. Kókten túsken tórt kitaptyń da negizgi ustanymdary osy. Olar zamanyna qaraı bir-birin tolyqtyryp, damyp otyrǵan. Bul asyl jınaqtardyń negizgi sharttary, tujyrymdary, jalpy ıdeıasy, dinı ýaǵyzdary birin-biri tolyqtyra otyryp, Uly Jaratýshynyń ulyq pármenimen sońǵy kitaptyń – qasıetti Quran Kárimniń túsýine jol ashty. Aıqyn nárse – din adamzattyń ımanı qasıetteriniń shapaǵatty shyndyqqa beıimdelgen tujyrymdamasy.

Osy oraıda jáne bir aıta ketetin másele de bar. Qazirgi jastar ımanı shapaǵatty qasıetterdi qalaı túsinip, qandaı deńgeıde qabyldaıdy? Qazir elimizde meshitter kóbeıdi. Sonymen birge, meshitke baratyn, namazǵa jyǵylǵan jastarymyz da molaıdy. Islam dininiń san taraý súrleýleri bar. Onyń bárin aqylmen tańdamaı, júrekpen talǵamaı qabyldaı berý de boı kórsetip jatyr. Alla da, ıman da – júrekte. Eń aldymen, jastar júregin taza ustaýy qajet. Árıne, jas kezde elikteý basym bolady. Biraq jat dinı aǵymǵa elikteý, eligý qaýipti ekenin umytpaǵan jón.

Ata-baba dástúrin áldebir jat aǵymǵa mansuq etip, dinı teris aǵymnyń baıybyna boılamaı, óz ustanǵan baǵytyn durys dep qabyldaıtyndar  paıda boldy. Kópke topyraq shashyp, kókirekterin teris pıǵyl-nıetke júgindirgen jastardyń rýhanı-ımanı kózderin ashý  – bárimizdiń, sonyń ishinde osy salaǵa tikeleı jaýapty jandardyń abzal boryshy. Adasqandy durys jolǵa salý, kúmándini aqıqattyń arnasyna baǵyttaý turǵysynda biz atqarar jumystar qazir orasan zor. Bul – ári paryz, ári mindet, ári saýap.

Keıbir jastarymyz jıhadtyń negizgi sharttaryn bilmegendikten aram oıly toptardyń yqpalyna erip, otbasynan bezip, tipti ata-anasynan boılaryn aýlaq salyp, lańkestik nemese sodyrlyq áreketterge baratyn jerlerden tabylyp, jańylýda. Arab áleminde bolyp jatqan qandy oqıǵalardy durys dep sanap, sondaı jankeshti áreketterdi sharıǵatpen aqtap alýǵa tyrysýshylyq dinniń adamgershil qaǵıdattarymen múldem qabyspaıdy.

Dinı meıramdarda, qurban aıt, oraza aıt, Qadir túninde meshitke keletin halyqtyń qarasy qazir óte kóp. Bul – jaqsylyq. Bul – ımandylyq. Namazǵa jyǵylǵan jastardy qarap tursańyz, olardyń da ustanǵan dinı nanym-senimderi árkelki ekenin baıqaýǵa bolady. Jastarǵa aıtarymyz: óz dinińdi qadir tut, ógeı dinge bas urma. Alla – adal nıette, júregińdi taza usta. İzgilikti qaıyrymdylyqpen ushtastyr, ıgilikti elińe jasa. Topshyl bolma, kópshil bol, halqyńdy qadirle, jurtyńnyń salt-dástúrin qurmette. Din – ǵylym, jan dúnıe jarasymyn tabıǵatpen úılestir. Ǵylymnyń ǵıbratty jolyn tańda, bilimińdi jaqsylyqqa paıdalan. Zamannyń bolmysyn ańda, toıshyl bolma, oıshyl bol.

Urpaqqa degen alǵaýsyz meıirim men ystyq yqylas bizge kún saıyn ǵana emes, saǵat saıyn qajet. Ol úshin adamgershilik qasıetterdi áýeli óz boıymyzǵa jınaqtap, sodan soń sol ımanı qasıetterdi perishte peıil perzentterimizdiń sanasyna sińirýge tıispiz. Sonda ǵana jas jetkinshek qaısibir qarabaıyr qatelikterden ada bop, qatygezdikten alys júrer edi. Tek sondaı urpaq qana obal men saýapty sanasynda salmaqtaı almaq.

Bulardyń barlyǵy da bilgenge – marjan, bilmeske – arzan. Arzandy qymbatqa aınaldyratyn – aqyl men parasat. Jaratýshy bizdi aqyl men parasattan aıyrmasyn. Sonda ǵana dosqa kúlki, dushpanǵa taba bolmaımyz.

https://egemen.kz/