(2-bólim)

Táýelsizdiktiń  tal besigi

Qydyr qonyp, qut daryǵan kıeli qonys, múbárak meken – Almaty! Bıikke samǵaý, qıyrdy sharlaý, zamannan qalmaı zaýlaý – myna bizderge óziń bergen tárbıe, óziń kórsetken ónege, óziń tapsyrǵan tarıhı amanat!

Jıyrmasynshy ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵy bizge meıirimin tókti. Tuǵyry bosap, turlaýy kete bastaǵan Keńes Odaǵynyń keregesi sógilip, shańyraǵy shaıqaldy. Toqyraýdan bastalyp, ydyraýǵa ulasqan ınertti ımperıa osylaısha kúıreýdiń sońǵy kezeńine jetti.

Birazǵa deıin geosaıası tepe-teńdikti ornyqtyryp kelgen 1945 jylǵy Ialta kelisimi de 1991 jyly qurdymǵa ketti. «Aıaǵy bar dúnıeniń basy da bolady» degen abyzdar sóziniń aqıqaty ómirde máńgilik dáleldenýmen keledi.

Shynynda da, 1991 jyl kári tarıhtyń qursaýly dóńgelegin keri aınaldyrǵandaı boldy. «Eshqashan qulamaıdy» dep dáriptelip kelgen kompartıa da, kóp eldiń kóńilin aýlap kelgen komýnızmniń tátti elesi de osy jyly syr berdi. Táýelsizdiktiń tolǵaǵy tar sheńberde shıryǵyp jatqan talaı eldiń tynyshyn ketirip, mazasyn aldy. Biz de úzeńgige aıaq artqandaı edik. Sanany kernegen surapyl qushtarlyq pen alapat arman alǵy kúnge asyqtyrdy. Qanatyn qomdaǵan qyrandaı tomaǵamyzdy sypyrýǵa ázir otyrdyq.

Sol kezdegi alań kóńildi Almaty san ǵasyrdy bastan keship, aqylman abyzdyq kezeńderdi sátti ótkerip, qazynaly qarıadaı oıǵa shomyp otyrǵan dana qalaǵa uqsaıtyn. «Almaly» dáýirin artqa tastap, Jibek jolynyń boıyndaǵy uly qıyrlarǵa sozylǵan uzaq kóshterge teńin artyp, Qytaı men Úndistanǵa asqan kire joldar men kúre dańǵyldardyń shýly shejiresin keıingi ǵasyrlarǵa jalǵady; Orynbordan ozǵan, Aqmeshitten asqan astanalyq estafetany asqarly Alataýdyń baýraıyna qonaqtatqan qala – bul. Án men jyrǵa arqaý bolǵan áz Almatynyń mańdaıyna ǵasyrlap kútken qýanysh – Táýelsizdikti jarıalaý baqyty buıyrdy.

Iá, Almaty – táýelsizdiktiń tal besigi. Jeltoqsanda bulqynǵan jas qaırattyń namysyn janyǵan jer de osy shahar. Bul qalada keńestik kezeńniń qatpar-qatpar tarıhy túzildi. Bul qalada azattyqqa umtylǵan arystardyń aqyrǵy joldary aıaqtaldy. Bul qalada dala psıhologıasynyń qalalyq bolmysqa aınalýynyń uzaq úrdisi júrdi. Saýatsyzdyqpen kúresken jyldardyń syzbalary da osy jerde dúnıege keldi. Ǵylym-bilim, ádebıet pen óner, rýhanıat pen mádenıet alma aǵashtarymen astasa búr jardy.

Al, eń bastysy, Almaty ulttyq sanany qalyptastyrýdyń rýhanı ortalyǵy, ulaǵatty ustahanasy boldy. Qazaq halqynyń óneri men mádenıetiniń dástúrli dala fılosofıasynyń shynaıy kórinisi bolyp qana qoımaı, ulttyń damý úderisindegi úlgi men mektepke aınaldy. Osynyń bárine kýá – arý Almaty.

Shamalǵannan keıingi jol talaı qıyrdy sharlap kelip, Almatyǵa toǵysty. Al Almatyny armanǵa aınaldyrǵan basty aıshyǵy – Alataý. Alataýsyz tek Almaty ǵana emes, jer jánnaty Jetisýdyń ózi de jetimsirep qalmas pa? Ol sondyqtan da asqarly ǵana emes, bıiktiktiń bederindeı aıbarly.

Bala kezimde tańerteń tura sala Alataýǵa qaraýshy edim. Bizdiń úı taý jaqqa qaraǵan kósheniń boıynda edi. Taý da maǵan qarap turǵandaı sezinetinmin. Bala qıalymda men anaý taýdyń aqbas shyńyna shyǵyp, zeńgir kókte qalqyǵan qyrannyń qasynda samǵaı ushsam ǵoı dep armandaıtynmyn. Sol bir ózim órgen tańǵajaıyp ertegimde shashasyna shań juqpaıtyn Shubarattyń jalyna jarmasqan kúıi quıǵytyp shaýyp, Úshqońyrdyń úkili saılary men kók maısaly jazyǵynda tunǵan búldirgenge suǵyna kirip, tas bulaqtyń sýyna qos alaqandy toltyra simirip, qumardan shyqqandaı bolatynmyn.

Tarıh tylsymyna boılasaq, bul uly dalada al­ýan túrli órkenıet bolǵan. Biri qulap, qıraǵan, biri jutylǵan, endi biri iz-túzsiz joǵalyp, birqatary qonys aýdarýǵa dýshar bolǵan. Ár jeńimpaz óz tarıhyn ózgeden bıik qoıyp, burynǵyny mansuqtap otyrǵan. Biraq solaı bolǵan kúnniń ózinde, uly dalada turǵan máńgilik eskertkishter boıyna qupıasyn saqtap, ýaqytyn kútip jata bergen. Bular – bizdiń tarıhı-rýhanı oqýlyqtarymyz.

Almatyny saıyn daladaǵy qalalyq qalypqa áli de kele qoımaıtyn Aqmolaǵa aýystyrý týraly oı táýelsizdikpen birge keldi desem de bolady. Biraq alǵashqy alasapyran kezdegi qıynshylyqtar men problemalar bul týraly keńinen oılap, naqty pikir túıýge mursha bermedi. Biraq kókeıde tunǵan oı men ańsarly arman únemi alańdatýmen boldy. Elordany Otanymyzdyń ortalyq bóligine kóshirýdiń asa mańyzdy strategıalyq, saıası-áleýmettik, qoǵamdyq-rýhanıattyq mańyzy daý týǵyzbaıtyn shyndyq edi.

Táýelsizdiktiń tolyq tarıhyn jazyp shyǵý – óte kúrdeli is. Tipti múmkin de emes shyǵar? Qyrýar derek pen dáıekti tizip shyqqannyń ózinde, keıbir mańyzdy sátter kóńilden qaǵaberis qalýy múmkin.

Al astanany kóshirý – qalyptasqan tarıhty zaman talabyna saı jańasha jazyp, burynǵy ustanymǵa basqasha tyń paraqtar qosý degen sóz. Tabıǵaty janǵa jaıly, jyldyń tórt mezgili de qolaıly Almaty, aıtary joq, bas qalaǵa laıyqty ekendigi daý týǵyzbaıdy. Almaty ejelgi jurtymyzdyń ata qonysy ǵana emes, keıingi keńestik kezeńde baıqala bastaǵan otarlyq oıdyń qursaýynda tunshyǵyp, Vernyı týraly jalǵan qaýesettiń irgetasyn qaıtadan quıýǵa umtylǵan kelimsek pikirler, ógeı pıǵyldardy qıyp tastaýdyń utymdy sátin bastan keshti.

Mártebesi maıdan dalasynda qalyptasqan batyr Babyrdyń estelik jazbalarynda shyǵystan jóńkilgen Shyńǵys han sarbazdarynyń at tuıaǵynda taptalyp, qıraǵan Almatý qalasy, endi bir jazbalarda Almalyq qalasy bolyp, tarıh tylsymynan til qatyp, onyń kóne izi búgingi Almatynyń sanadaǵy syzbasyna túsedi.

Babyrdyń zamandasy, qolyna qylysh emes, qalam ustaǵan Muhammed Haıdar Dýlatı óziniń: «Tarıh-ı-Rashıdı» atty tarıhı eńbeginde Ázirettiń Alataýynyń eteginde jaıly qonys tepken jarasymdy shahar – Almalyq qalasy týraly baıandaıdy. Túp sózi «almadan» bastaý alatyn kóne kenttiń jalǵasqan tarıhy onyń baýraıynda jupar ata jaıylatyn aporttyń ǵajaıyp ıisindeı bolyp, jan saraıymyzdy áli áldılep  keledi.

Qala damyǵan jerde oı men sana damıdy. Sana erkindigi ulttyń ózin-ózi taný prosesine alyp keledi. Ózin tanyǵan ult ózgege tanylýdyń jolyn izdeıdi. Ol jol ár kez taqtaıdaı tegis bolmaıdy: birde dańǵyl, birde taıǵaq… Almatyda qalyptasqan oı erkindigi talaı jyl birde astarly, birde ashyq aıtyla júrip, 1986 jylǵy jeltoqsanda kúrkiregen kúndeı bolyp, Jańa alańnyń ústinde jańǵyryp turdy.

Biz táýelsizdikke qol jetkizgen kezde eldiń turmystyq jaǵdaıy aýyr bolatyn. Qarjy da joq, qajetti taýar da joq sol bir qıyn kezeńniń de qısynyn taptyq. Joqqa jetpeıtin júıriktiń babyn keltirip, shiderin  sheshtik. Tirliktiń túndigin túrip, joqty barǵa, bardy bazarǵa, bazardy ajarǵa aınaldyra aldyq. Árıne, bul aıtýǵa ǵana ońaı. Biraq kóppen birge jol taptyq, jurt bop jumylyp, azdy kópke aınaldyrdyq. Senim nesıesin ornyqtyrdyq, úmitti úkiledik.

Uly kóshtiń tizginin qaǵar tusta, alyp ushaqtyń baspaldaǵynda turyp, janym tolqyp, aıaýly Almatyǵa bas ıip qoshtasqan sátimdi umytqan emespin. Alataýdyń ushar basyna kóterilgen altyn shapaqty arqalanyp turyp, sonaý zańǵar kókte qalqyǵan qyranǵa da qosh aıtqandaı bolǵanmyn. Alataý sonda aq saqaly aldyn japqan abyz qarıadaı basyn shulǵyp, batasyn bergendeı sezinip, qanattanyp attandym. Sóıtip, elimizdiń erteńine jol tarttyq, bolashaǵymyzdy betke alyp, saparǵa shyqtyq. Qatelesken joqpyz. Buǵan adam da, zaman da kýá. Onymyzdy alys ta, jaqyn da kórip-bildi.

Almaty qazir alyp megapolıske aınaldy. Qala da adam sekildi. Ósedi, órkendeıdi, ómirbaıanyn jazady. Ony basqarǵan azamattar ózderine júktelgen mindetterdi oryndaý jolynda aıanyp qalǵan joq. Olar da Almatymen birge ósti. Endi osynaý áz qalany basqaratyn jańa urpaq, jas tolqyn keldi. Biz oǵan senim artyp, onyń qolyna ata-anamyzdyń ardaqty qara shańyraǵyn tapsyrǵandaı kúı keship jatyrmyz.

Saıasat saltanaty

Men úshin elimdi damyǵan memleketterdiń sapyna turǵyzyp, sanatyna qosýdan úlken maqsat joq.

Saıasat degenimiz ne? Bul ǵylym ba, tájirıbe me, táýekel me, álde boljam ba? Nemese ishki túısik pen senim seziminiń ushtasqan jeri me? Bir sózben jaýap berý qıyn, árıne. Menińshe, bul – osylardyń báriniń qosyndysy jáne maqsat pen murattyń aıqyndalýy. Mindet pen paryzdyń boı kórsetýi. Aqyl men aılanyń retine qaraı qoldanylýy. Tipti, bulardan basqa da biz bile bermeıtin san alýan qyrlary bar shyǵar?

Biraq qalaı bolǵanda da, saıasat týǵan halqyńnyń búgini men bolashaǵy jolyndaǵy seniń ar men adaldyqqa sýarylǵan is-áreketiń bolsa, onda ol – elińniń baǵy men baqyty. Degenmen, ýaqyt, ár kezeń óz  saıası tulǵasyn ózi týdyrady. Dáýiri tańdaıdy, zamany qoldaıdy.

Biz – halyqtyq saıasattyń mártebeli mektebinen shyqqan elmiz. Osy elde týyp-ósken urpaqpyz. Babanyń dańqyn buldap, bura tartqan jerimiz joq. Uly dalanyń ulaǵatyn ulttyq tarıhymyz dep baǵalaı otyryp, jańa tarıhtyń taraýlaryn jazyp jatyrmyz. Bul oraıdaǵy berik ustanym – ulttyq yntymaqty tý etý.

Shamalǵan degen shaǵyn aýyldyń sol kezdegi tirligin búgingi kún turǵysynan oılasam, ol da birlik pen yntymaqtyń mektebi eken. Ár alýan ulttyń ókilinen turatyn aýyldyń yntymaǵy keremet bolatyn. Sol bir shaǵyn aýyl baıtaq Qazaqstanym sekildi. Óz basym solaı qabyldaımyn. Arba aıdap, at sýarǵan, shalǵy tartyp, alma baqtyń tórine sý jetelegen sharýaqor jandar keledi kóz aldyma. Qulaǵyma óristen oralǵan sıyrlar men mańyraǵan qoı-eshkiniń ý-shýyna qońyr daýystaryn qosyp, qurdastaryn ázilmen ádiptegen aýyl qarttarynyń úzik úni jetetindeı. Sondaı sátterde beıbit ómirdiń saıasaty bárinen qymbat, kúrdeli bolsa da, qarapaıym ekenin túsinesiń.

Saıasatker bolý áý bastaǵy armanym emes edi. Tipti, bala kezimde munyń nendeı nárse ekenin de oılap kórmeppin. Tek, áıteýir ákem men anamnyń kúndelikti qarapaıym ómiri men aýyldastarymnyń qońyr turmys-tirshiligi meni osy jolǵa – beımálim saparǵa bastap alyp kelipti. Aýyl aqsaqaldarynyń árbiri syralǵy saıasatker, syrbaz mámileger ekenin jyldar ótkende, talaı elder men memleketterdiń tórinde elim týraly tolǵanǵanda tereń sezine túskendeı boldym.

Mektepte saıasatty oqytpaıdy. Bizdiń kezimizde ony joǵary oqý oryndarynda da oqytpaıtyn. Saıasattyń suńǵylasy men sumdyǵyn biz táýelsizdiktiń týyn kótergen jyldarda ǵana barynsha sezindik. Biletinimiz bir san, bilmeıtinimiz myń san ekenin de osy kezde baǵamdadyq. Úırene júrip, óstik, qoldana júrip, qalyptastyq. Halqymyzda: «batyr bolyp týmaıdy» degen sóz bar. Sol aıtqandaı, adam saıasatker bolyp ta týmaıdy. Saıasattyń ózi sıaqty, saıasatker de qalyptasady. Muny biz uly ómirden úırenemiz. Ómir mektebi – máńgilik mektep. Onyń bir shákirti – táýelsiz memleketimiz.

Qazaqtyń «kishkentaı úı úlken otaýǵa qaraıdy» degen ádemi sózi jáne bar. Sol aıtqandaı, kishkentaı halyqqa úlken saıasatker kerek ekenin biz keıingi jyldarda ábden uqqandaımyz.

Bizdiń halqymyzdyń ózi – saıasatker. Sonda saıasattyń eń mańyzdysy men eń kúrdelisi ne? Ol – halqyńa beıbitshilik syılaý, jaqsy turmys keshtirý. Jurtyńdy ózgelerden ozdyrmasań da, qatarynan qaldyrmaý. Kórshińmen tatý bolý. Halqyńnyń tabanyna kirgen shóńge mańdaıyma qadalsyn dep kún keshý. Sonda sen halqyńmen birtutassyń. Bólinbes bir bútinsiń. Qabyrǵaly halqy bolmasa, qandaı basshynyń da taýy shaǵylmaı, taýany qaıtpaı turmaıdy. Tamaǵyńdy taýyp jerlik kásip, odan da táýir qyzmet tabylar. Biraq ol qara ormanyń – qasıetti elińniń ortasynda júrip ishken bir jutym qara sýǵa qaıdan tatysyn?!

Qazaq sóziniń kóbi astarly, beıneli. Sózimizdiń bári uıqasyp turǵan qara óleńdeı áser etedi. Máselen, qara degen sózdiń mán-mazmuny keń. Ol kóp, qalyń, mol, úlken degen uǵymdardy beredi. Al osy sóz – qaıǵynyń qara bultyn serpıtin jaýynger uǵym. Halqymyzdy qara ormanym deımiz. Úlken, bas úıdi qara shańyraq deımiz. Túrki jurtynyń qara shańyraǵynda otyrǵan qazaqtyń árbir tirligi halyq tarıhy – ulttyń urany, qarýy men quraly. Qara shańyraqtyń ıesi de bizbiz, kıesi de bizde.

Biz búgingi saıasatty ulttyq rýhtyń erkindigi negizinde júzege asyramyz. Óıtkeni, rýhy erkin halyq qana uly isterdi atqara alady. Bizdiń uly isimiz  táýelsizdik alý, ony tuǵyrly etý boldy. Oryndadyq. Ulan-baıtaq shekaramyzdy shegendep, jattyń ala kózi, jaýdyń suǵy qadalmaıtyndaı etý maqsatyn ustandyq. Maqsat mejesine jettik. Álemdik órkenıet ólkesinde kósh sońynda qalyp salpaqtamaı, kúshtige jaǵynyp, jalpaqtamaı, qarýlydan qorqyp jaltaqtamaı ómir súrý prınsıpin ornyqtyrýdy oıladyq. Oıymyz júzege asty. Azýyn aıǵa bilegen, ataǵy jer jarǵan halyqaralyq uıymdar men qurylymdardy tórimizge shaqyryp, tilin sheshtirýdi josparladyq. Jospar oryndaldy. Keńes ókimetiniń yǵyna jyǵylyp, tunshyǵyp kún keshken elimizdiń rýhanı kúshin qaıta jańǵyrtýda tyńnan jol salýǵa mindettendik. Ýáde údesinen shyqtyq. Tól teńgemizdiń baǵamyn, jańa aqshamyzdyń narqyn ózgelerge kórsetip, alarymyzdy alýdy, barar jerge jetýdi maqsat tuttyq. Ony da oryndadyq. Árıne, osynyń bári birden oryndap tastaıtyn da tirlik emes. Eshqaısysyna toqmeıilsip otyrǵan joqpyz. Alǵa tartyp, abyroıdy kóterip, jalǵastyra beremiz.

Qulshynysy kelisse, oryndalmaıtyn arman bolmaıdy. Baby men kútimi kelisse, ozbaıtyn júırik bolmaıdy. Ol úshin aıqyn maqsat, asqaq arman, ór talap, úkili úmit bolýy shart. Bul qasıetterdiń bári halqymyzdyń boıynda bar. Osyǵan myń márte táýbe deımiz. «Qazaq tarıhynda qazaq uıalatyn eshteńe joq» degende, osy qasıetterdi basty nazarǵa alamyz.

Solaqaı saıasattyń tusynda mansap minberine kezdeısoq kóterilgen kesirler men zordan zobalań kórgen halqymyzdy kemsitkender bizdi kúni keshe ǵana paıda bolǵan buratana halyq, buralqy el sanady. Biz joqtan bar bolǵan halyq emespiz. Qazaq handyǵy – budan bes jarym ǵasyr buryn shańyraq kóterse de, Eýrazıanyń uly dalasynda ornaǵan arǵy dáýirdegi saq, ǵun, úısin memleketteriniń, bergi zamandaǵy Uly túrik qaǵandyǵy, Deshti Qypshaq pen Altyn Orda memleketteriniń zańdy murageri. Bular – bizdiń uly tarıhymyzdyń kóne silemderi. Ejelgi izdiń súrleýleri bizdi jańa zamannyń minberinen sóz aıtýǵa jetkizdi.

Arǵy dáýirlerge barmaı-aq, taza túrkilik zamanymyzǵa zer salar bolsaq, áıgili Rım ımperıasy qulap, Eýropadaǵy osy kúngi memleketterdiń nobaıy da áli qalyptasa qoımaǵan, al Qytaıda úsh patshalyq pen alýan áýlet ózara tartysqa túsip jatqan altynshy ǵasyrda – 552 jyly Altaıda Uly Túrik qaǵanaty atty qýatty, kúshti memleket dúnıege keldi. Ol nebári jarty ǵasyr ishinde Altaı men Kavkaz arasyndaǵy alyp dalada jeke dara bılik júrgizdi. Dáýirlep turǵan kezinde Vızantıa men Irannan, Qytaıdyń eki patshalyǵynan alym alǵan er túriktiń berekesi ketip, óz ishinde bılikke talas bastalǵanda, áýeli batys pen shyǵysqa ajyrap, keıin oǵyz, qarluq, qypshaq bolyp bólinip, jaýlaryna jem boldy.

Demek, saıasattyń eń basty ustanymy – birlik. Birligi jetken el ozady, birligi ketken el tozady degen sózdiń de sorabyn dóp basyp aıtqan halqymyz. Birlik – bizdiń barlyq jeńisterimizdiń qaınar kózi, tynyshtyǵymyz ben beıbit ómirimizdiń qorǵany. Birlik bar jerde – tirlik bar. Osyny árdaıym jadymyzda ustaýymyz kerek. Ata tarıhymyzdyń tujyrymdaryn este ustap, shejire bolyp aıtylar ulttyq ulaǵatty, tarıhı aqıqatty jas urpaqtyń jadyna myqtap sińirýimiz qajet. Jas urpaq júregine sonda jol tabamyz, sonda ǵana bolashaǵyna baǵdar bere alamyz.

Biz ulttyq muradan eshqashan bas tartqan emespiz. Jaqsy bolsyn, jarty bolsyn, ol – bizdiń ortaq tarıhymyz, júrip ótken jolymyz. Úırener mektebimiz, úlgi alar ónegemiz. Qalaı bolǵanda da, sol murany jańa zaman yńǵaıyna laıyqtap, jas urpaqtyń qajetine jarata bilýimiz kerek. Mártebeli bolashaq týraly armandaı otyryp, mereıli ótkenimizdi de jadymyzda saqtaǵanymyz abzal. «Ótkenge topyraq shashsań, keleshek saǵan tas atar» degen támsildi kóńilge toqyp qoıǵanymyz jón.

Astana tórinde biz san márte halyqaralyq forýmdar, samıtter, sımpozıýmdar, quryltaılar ótkizdik. «Bosqa shyǵyndanyp osynyń ne qajeti bar?» degen sózder de aıtylyp qalyp jatty. Tipti budan da ótken, shymbaıǵa batatyn sózderdi de estýge týra keldi. Biraq ár nárseniń qaıyrymy, árbir istiń nátıjesi, ár basqan qadamnyń jeter jeri bolady. «Júrgenge jórgem ilinedi» degen halyqtyń balasymyz. Biz osynaý uly basqosýlardyń arqasynda aı astyndaǵy abyroıly Alash jurtynyń dańqyn asqaqtattyq. Ózimizdi tanyttyq, memlekettik ǵumyrnamamyzdy  baıyttyq.

Biz keshe kim edik, búgin kimbiz? Erteń qaı jerde bolamyz? Bular – máńgilik suraqtar. Olarǵa birden jaýap qaıtara qoıý da qıyn. Tipti oǵan birden jaýap beremin dep ózińdi de, ózgeni de qınaýdyń qajeti joq.

Aınalasy on-on bes jyldyń ishinde Qazaqstandy álem tegis tanydy, túgel  moıyndady, teń áriptes sanaıtyn dárejege jetti. Eger biz alysty jaqyndatpasaq, jaqyndy janymyzǵa tartpasaq, joǵaryda aıtylǵandaı álemdik basqosýlardy uıymdastyrmasaq, tomaǵa-tuıyqtyq ne berer edi? Ondaı tirliktiń paıdasy qane? Qorshaý ishindegi qur baıbalam kimge kerek? Elordamyzdyń irgetasyn myqtap qalap alǵanymyzdyń ózi bile bilgenge, asa mańyzdy, máńgilik máni bar tarıhı sheshim boldy.

Bir kezderi álemdik geosaıası kartadaǵy kesheýildep damyp kele jatqan eldermen shatastyratyn shalaǵaı saıasatkerlerdiń ózderi búginde Qazaqstannyń álemdik saıasattaǵy óz jolyn ózgege úlgi etýdiń kórneki quralyna aınaldyrdy.

«Táýelsizdikti aldyq, endi bizdiń ne istesek te óz erkimiz» dep arqany keńge salatyn zaman emes qazir. Damyldap, shalqaıyp jatatyn da ýaqyt emes. Biz «áreket bar jerde – bereket bar» degen qanatty qaǵıdany ustana otyryp, ıgi maqsat jolynda jumyla eńbek etetin bolamyz. «Dúnıeniń kilti – sabyrda» degen paıǵambarlardan qalǵan ósıetti ónege tutyp, jasampazdyqtyq pen tózimdilikti teń ustadyq. Sóıtip, memlekettiń qalyptasý, turaqtylyq, damý úrdisterin tuǵyrǵa qondyra aldyq. Buǵan qanaǵat etpeýge bola ma? Kózge uryp turǵan nárseni kórmeýge bola ma?

Keńestik kezeńde qaǵajý kórip, shetkeri jatqan kóp respýblıkanyń biri boldyq. Ol da bir zeınetinen beıneti kóp tirlik edi. Búkil aýyl sharýashylyǵy ónimderi ortalyqtyń eki alyp qalasyn azyq-túlikpen qamtamasyz etýge jumsaldy. Sol úshin-aq mańdaı teri zaıa bolǵan elimizdiń arada az ǵana ýaqyt ótkende Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymyna (EQYU) tóraǵalyq jasap, tóbe bıdeı tórelik aıtaryna kúni keshe kim sener edi? Kezinde ult tarıhynyń bastaýyndaı bolǵan Ulytaýdan sóz uzatsaq, endi uly tór – Aqordadan álemge til qatyp jatyrmyz. Qazaq sózi ǵaryshqa deıin jetti.

Álemniń damyǵan 56 memleketiniń basyn qosyp, jahandyq damýdyń jarıa jaǵdaılary men dúnıejúzilik dúrbeleńderdi ymyraǵa keltirýdiń jón-josyǵyn oılastyrdyq. Álemdik yntymaqshyl is-áreketke baǵa berip qana qoımaı, basshylyq jasaǵanymyz da aıdaı álemge aıan. Keńestik res­pýblıkalar arasynan birinshi bolyp osyndaı halyqaralyq bedeldi uıymǵa tóraǵalyq etýimizge elimizdiń beıbitshil de gýmanısik ustanymy negiz qalady. Bul – biz júrgizip kele jatqan saıasattyń jáne bir ozǵan jeri.

«Halyqtyq reformalardan asqan sheksiz mańyzy bar qoǵamdyq másele joq» dep kezinde uly dala perzenti Shoqan Ýálıhanov jazǵandaı, biz halyq ıgiligi jolyndaǵy barlyq is-áreketterdi eshqashan kún tártibinen túsirmeımiz.

Ozatynymyz sol – qolynda jappaı qyryp-joıatyn qaharly ıadrolyq qarýy bar Qazaqstan táýelsizdigin alǵanda álem saqtana qarap, alańdap otyrǵanda, ıadrolyq joıqyn qarý-jaraǵymyzdan óz erkimizben bas tartyp, álemdik qoǵamdastyqtan beıbit tirligimizge kepildik aldyq. Bul tereńnen oılanǵan saıası qadam bolatyn. Qazir osy qadamnyń tynyshtyqqa tirek bolǵanyn kórip otyrmyz.

Búginde eshkimdi qarýmen qorqyta almaısyń. Álemde qarý-jaraqtyń san myń túri bar. Onyń bárine birdeı ıe elder de bar. Biraq eń úlken kúsh – qarý emes, tatýlyq. Tatýlyqty surap ta, satyp ta ala almaısyń. Ony saıası kóregendikpen ǵana qalyptastyrýǵa bolady. Táýelsizdigin endi ǵana alyp, óshkeni janyp, ólgeni tirilip otyrǵan alageýim shaqta el ishindegi tynyshtyqty biz osylaı qalyptastyrdyq. Demek, biz – tatýlyq, birlik atty biregeı jasampazdyqqa súıengen elmiz.

Baıaǵyda jańa shańyraq kótergen jas otaýǵa búkil aýyl asarlata úıin kóterip, úıelmeni qınalmasyn dep aldyna mal salyp beretinin talaı kórgenbiz. Bizdiń jas, táýelsiz memleketimizdiń de alǵashqy kúnderdegi bolmysy osyǵan uqsas bolatyn. Asarlatyp úı salǵanda, onyń qabyrǵasyn qalap, tóbesin japqanda sol aýyldyń bir tizgin ustar aǵasy, ne is tetigin biler ustasy jón-joba kórsetip, bárin rettep turýshy edi. Sonda álgi úıge búkil aýyldyń jan shýaǵy men júrek jylýy daryǵandaı bolyp, jastar óz boılaryndaǵy paryz ben qaryzdy tereń túsinip, úı bola, úıirilip, qaz turyp, qadam basyp ketetin. Analarymyz sharýa­laryn jaılaı júrip án salǵanda, ázildesip, aınalasyn aqshýaq kúlkige bólegende, aspanymyz sháıdaı ashylyp, kóńilimiz kókke jetip qalatyn.

Bir erekshe este qalǵany, bizdiń aýylda janjal degen múlde bolmaıtyn. Álde, aýyl aǵalary boldyrmaı ma eken? Áıteýir jurt jumylyp, bir-birine súıeý bolyp, aıadaı aýyldyń ortaq abyroıyn qyzǵyshtaı qorıtyn. Sonysymen máre-sáre tirligin jasap, tútinin túzý tútetip jatar edi. Jurttyń kóbi, ásirese aǵa urpaq jaqsy úı salýdyń ońaı emes ekenin biledi. Al bizdiń ortaq úıimiz – Qazaqstan sıaqty jas memleketti quryp, ornyqtyrý budan áldeqaıda qıyn boldy. Memleket qurylysy bizdiń bolashaqta qandaı memlekette ómir súretinimizdiń naqty bas jospary bolýyn talap etti.

Halqymyzdyń aqyl-parasaty nátıjesinde biz óz jolymyzdy – Qazaqstan jolyn jasaı aldyq. Danalyq dańǵyly bizdiń halqymyzdyń júreginen bastaldy. Áýeli – ekonomıka, sosyn saıasat degen ustanymdy daýryǵa aıtpasaq ta, sanany turmys bıleıtinin saıası turǵydan baǵamdaı otyryp, konstıtýsıalyq qaǵıdattardy, saıası júıeni, dinaralyq únqatysýdy, mádenı-rýhanı birlikti, ulttyq ınfraqurylymdy bir maqsat sheńberinde qurýdyń utymdy jolyn taptyq.

Búginde qazaqstandyq damý jolynyń tıimdiligin búkil álem moıyndap otyr, bizdegi qoǵamdyq kelisimdi jáne Qazaqstannyń birtutas halqyn quraıtyn ulttar men ulystardyń yntymaqty tirligin Birikken Ulttar Uıymy ultaralyq tatýlyqtyń úlgi modeli retinde joǵary baǵalady. Bul maqtanysh pa? Árıne, maqtanysh. Jetistik pe? Árıne, jetistik. Qalaı aıtsaq ta, bul bizdiń – ortaq jetistigimiz, ortaq jeńisimiz. Barar baǵytymyz, jeter jerimiz ben shyǵar tórimiz bir. Eger de «bas-basymyzǵa bı bolyp», óńkeı qıqymnyń ortasyna tússek, kóshimizdiń qazir qaı jerde júretinin kim bilsin?!

Osy jıyrma bes jyl el úshin de, men úshin de ońaı bolǵan joq. Biz júrgizip kele jatqan saıasattyń máni men maqsatyn júrekpen uǵynyp, túsinip, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp kele jatqan halqymyzdyń sap buzbaǵan sanaly tirligi. Elmen birge kórgen toılardyń bári bizdiń rýhymyzdyń oıaný, órkendeý kezeńin aıqyn kórsetedi. Biz kúni keshe kisi qolyna qarap kelsek, endi bizge de súısine qaraıtyn elder bar.

Qazaqstannyń halyqaralyq bedeline baılanys­ty bıylǵy bir jyldaǵy birli-jarym jetistikterine toqtala ketsek, elimiz 2016 jylǵy 28 maýsymda Birikken Ulttar Uıymy Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi bolyp saılandy. Bul Keńes – BUU-nyń Jarǵysymen «halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdiktiń basty jaýapkershiligi» júktelgen, turaqty jumys isteıtin organ.

Elimizdiń oǵan múshe bolýy – Qazaqstannyń halyqaralyq arenadaǵy bedeli men eńbeginiń mo­ıyndalýy degen sóz. Bizdiń elimiz beıbitshilikti, qaýipsizdikti jáne ornyqty damýdy jaqtaıtynyn táýelsizdik jyldarynyń bárinde óziniń naqty isterimen dáleldep keledi. Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn jabý jáne qýaty jóninen álemdegi tórtinshi zymyrandyq-ádrolyq arsenaldan bas tartý týraly sheshimderimizdi búkil Jer shary biledi ári barynsha baǵalap, qoldaıdy.

Bizge álemdik qoǵamdastyqtyń mundaı senim kórsetýi memleketimizdiń qarqyndy damýy men bereke-birligimizge de baılanysty, sondaı-aq bul – tek bizdiń elimizdiń ǵana emes, sonymen qatar, buǵan deıin eshqashan halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikke jaýap beretin organda ókilettik etpegen búkil Ortalyq Azıa óńiriniń de tabysy.

Taıaý bolashaqtaǵy jyldar halyqaralyq qarym-qatynastardaǵy ahýal úshin asa kúrdeli kezeń bolmaq. Dúnıe sozylmaly janjaldarmen qatar, qaýipsizdikke tónetin qaterdiń buryn-sońdy bolyp kórmegen keń aýqymymen betpe-bet kelip otyr. Álemniń ár túkpirinde oryn alyp jatqan jantúrshigerlik qaıǵyly oqıǵalar radıkaldy toptar men olardyń ımansyz ıdeologıasyna órkenıetti qoǵamda jol berilmeýge tıis ekenin taǵy da dáleldeı túsýde.

Sondyqtan da Qazaqstan jahan jurtyna, álemdik qaýipsizdikke qater tóndiretin halyqaralyq terorızm men ekstremızm áreketterin qatań aıyptaýmen keledi. Memleketimiz baıandy bolashaqtyń qazirgiden de senimdirek jáne ıgiliktirek bolýy úshin ózine berilgen múmkindikti paıdalanyp qalýǵa umtylady. Óıtkeni, turaqty ári qaýipsiz álem – azamattarymyz ben keleshek urpaqtarymyz úshin asa qajetti qasıetti qundylyq.

Biz jappaı qyryp-joıý qarýlary men soǵys indetterinen jáne qaqtyǵys-janjaldardan azat álem qurýǵa baǵyttalǵan baıypty is-sharalarymyzdy odan ári jalǵastyra beremiz. Qazaqstan, sondaı-aq, sý, energetıkalyq jáne azyq-túlik qaýipsizdigi máselelerin sheshýge de ózindik serpin beretin bolady. Elordamyz Astanada ótkiziletin «EKSPO-2017» halyqaralyq kórmesi – sonyń bir bóligi. Bolashaqtyń energıasy, jasyl ekonomıka sıaqty árkimge de qatysy bar tolǵaqty problemalar sonda qamtylady.

Elimizdiń eńsesin kóterýdegi sharalarymyzdyń taǵy bir parasy – shaǵyn memleket pe, uly derjava ma – túıtkildi teketirester, tyǵyryqqa tiregen túsinispeýshilikter tusyndaǵy araaǵaıyndyq abzal isterimiz. Sońǵy birer jyl bederinde ǵana Reseı men Ýkraına, Ázerbaıjan men Armenıa, sondaı-aq Máskeý men Ankara arasyn dánekerleý turǵysyndaǵy tirligimiz tabysty boldy.

Bul Qazaqstan Respýblıkasynyń álemdegi asa damyǵan memleketter qataryna qosylý, qaýipsiz ári ósip-órkendegen bolashaq qurý jolyndaǵy taǵy bir tarıhı qadamy bolmaq. Sonymen bir mezgilde, qazirgi zamanǵy óte zárý jáne tym shetin problemalardy sheshýge qatysý bizdiń aldymyzdan kóptegen eldermen, bútindeı óńirlermen qarym-qatynastarymyz ben tyǵyz baılanystarymyzdy damytý úshin aýqymdy múmkindikter týǵyzbaq.

2016 jylǵy 17 maýsymda Qazaqstan Ortalyq Azıada alǵashqy bolyp Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń (EYDU) Básekelestik jónindegi komıtetiniń músheligine qabyldandy. Álemdik úrdisterdi eskeretin bolsaq, Qazaqstan úshin jahandyq ekonomıkany qalyptastyrýǵa áser etetin osy uıymnyń bir bóligine aınalý óte mańyzdy.

Bular, eń aldymen, ultymyzdyń uıysqandyǵy­nyń, jurtymyzdyń tolysqandyǵynyń kórsetkishi. Sonymen qatar, eren eldigimizge, tuǵyrly táýelsiz­digimizge degen qurmet pen jarqyn bolashaǵymyzǵa degen qaltqysyz senim dep bilemin. Halqymyz osynaý zor senimniń údesinen shyǵyp, Qazaqstannyń álemdik arenadaǵy abyroıynyń asqaqtaı túsetinine esh kúmán joq.

Eńbekqor halqy bar Qazaqstan alǵa qaraı alshań adymdap keledi. Eńbek endikteri men bereke boılyqtarynda eren eńbektiń qarqynyn kóremiz, bul – Táýelsizdiktiń tynymsyz qaınap jatqan yrys qazany. «Qazanshynyń erki bar, qaıdan qulaq shyǵarsa» degen mátel bizdiń ulttyq múddege kele bermeıdi. Óz erkimiz ózimizde eken dep ózeýreıtin zaman emes. Ózgeniń de qas-qabaǵyna qaraýdyń máni bar. Kórshińmen araz bolsań, qaqysy buzylady, eńbekpen araz bolsań, aqysy buzylady.

Bizdi qazir júz oılandyryp, myń tolǵandyratyn bir kesel bar. Ol – sybaılas jemqorlyq. Sybaılas jemqorlyq – jegi qurt. Halyqtyń qazynasyn tonap jatqan, is basyna kelgenshe mináıim, qolǵa bılik tıgesin «qudaıym» adamdar aramyzda áli de kezdesip jatyr. «Mal alasy syrtynda, adam alasy ishinde» dep halqymyz qalaı dóp aıtqan.

Uly babamyz Maıqy bıden qalǵan: «Han – halyqtyń qazyǵy» degen sózde úlken maǵyna jatyr. Qazaqstan qoǵamynyń altyn qazyǵyna aınalǵan prezıdenttik bılik jeń ushyna jemir pıǵylyn tyqqan suǵanaqtyń suǵyn qaıtaryp, uzynda óshi, qysqada kegi ketken keń kóńil jurtynyń kókeıdegisin taýyp, retke keltirý úshin qoldan kelgenniń bárin jasaıdy.

Biz, árıne, jazaqumar el emespiz. Bala kezimizde óz qatarlastarymyzben talaı ret shekisip qalǵan jaǵdaılarymyz bolatyn. Bizdiń qurdastarymyz shetinen namysqoı, ór bolatyn. Sondaı kezde álsizderge kúshtiler, kishkentaılarǵa úlken uldar kómekke keletin. Ádil tórelik aıtyp, balalyq tazalyqpen sheshim qabyldaıtyn. Osyndaı kezderde ákelerimiz ben analarymyz eshqandaı shý kótermeı, ár nárseniń baıybyna bara biletin. Eshqaısysy óz balasyna bura tartpaı, ádildikke qol berer edi. Bizdiń balań janjalymyzdy kórgen ákelerimiz kúlimsirep turyp, kimdiki durys ekenin jiktep, lezde tatýlastyryp jiberetin.

Osylaısha, ókpeniń arty ókinish, daýdyń sońy daýryǵý ekenin ata-analarymyz kishkentaıymyzdan boıymyzǵa sińirip, oıymyzǵa turaqtatty. Sol kezderden bastap kishige qamqor, úlkenge izetti bolyp, adamdar arasyndaǵy qarapaıym dıplomatıanyń dáristerin sanaǵa sińirip óstik. Kishiliktiń keleshegi úlkendiktiń úlgisinde jatqanyn uǵynyp erjettik. Memlekettik saıasatta da osyny berik ustaný qajet. Memlekettik dıplomatıa men adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastyń uqsas jerleri kóp. Biraq únemi osylaı deý de durys bola bermeıdi. Memlekettik qarym-qatynastyń aýqymy da, salmaǵy da, sabaǵy da úlken jaýapkershilikke kelip tireledi.

Qazaqstan – kórshisimen tatý, alyspen de, jaqynmen de beıbit qatar ómir súre alatyn el. Ol qoǵamdyq turǵydan myzǵymas tuǵyry bar memleket retinde qabyldanyp, osy syndarly saıasatymyzdyń arqasynda bul baǵa birjola bekidi. Álemdik qaýymdastyq endi bizdiń eldi ıadrolyq qarý-jaraqtan óz erkimen bas tartqan el ǵana emes, álemdik janjaldar men aýmaqtyq kıkiljińderdi, aımaqtyq soǵystardy araaǵaıyndyq bitimgershilikke shaqyrýǵa adamgershilik turǵydan quqy bar memleket retinde qabyldap, ónege tutady. Biz – osylaısha «úreı ımperıasynan úmit ımperıasynyń» saraıyna beıbit qadammen kirgen memleketpiz.

1992 jyldyń kúzindegi AQSH-qa alǵashqy saparym kezinde Birikken Ulttar Uıymynyń Bas Assambleıasynda álemdik minberde birinshi ret baıandama jasaǵanda, kúlli dúnıe júzi bizge «mynaý qandaı el, bular kimder, qandaı maqsaty bar, bolashaǵy qandaı?» degen saýaldar kerneýinde otyrdy. Tosyrqap ta, jatyrqap ta otyrǵandar boldy. Biraq biz jaspyz dep jasqanyp, jolymyzdan jańylyp qalǵan joqpyz.

Ol tusta biz álemdik órkenıet kóshine qosylǵan jańa memleket bolǵanymyzben, arǵy túbimiz tarıh tereńinde jatqan, ulttyq qundylyqtary bar ulaǵatty el ekenimizdi aıtýǵa múmkindik taptyq. Álemdegi eń úlken aýmaqtardyń birin alyp jatqan jurt ekenimizdi bildire otyryp, jeri baıdyń – eli baı ekenin de jatqa jetkize túsindirdik. Shańyraǵymyzdy shaıqaltpastan, baılyǵymyzdy eseleı alatyn el ekenimizdi az sózben uǵyndyrdyq. Oǵan da mine, shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótti.

Búginde ótken kezeńge zer salsaq, HH ǵasyrdyń qasiretti jyldary az bolǵan joq. Asharshylyq týraly qoǵamda qalyptasqan qordaly oıdy jańasha qorytý júzege asty. 2012 jyly qazaq halqynyń tarıhyndaǵy qasiretti zulmatqa 80 jyl toldy. Keńestik kúshtep ujymdastyrý men tárkileýdiń eń aýyr kezeńi, ásirese, 1932-1933 jyldarǵa tap keldi. Osynaý adamgershilikke múlde jat qatygezdiktiń saldarynan mıllıondaǵan adam qurban bolyp, mıllıonnan astam qandasymyz tarıhı Otanynan bosyp, jyraq ketýge májbúr boldy. Bul zulmat kezeńdi halyq jadynda saqtaý úshin júıeli jumystar júrgizildi. Olar jas urpaqqa úlgi bererlik keleli ister edi.

Osy qasiretti kezeńge arnalǵan is-sharalardyń saıası jáne jan tebirenterlik kórinisi 2012 jylǵy 30 mamyrda Astana qalasynda Asharshylyq qurbandaryna qoıylǵan eskertkishti ashý boldy. Osylaısha, asharshylyq taqyryby tóńiregindegi qajetsiz, jalǵan ǵylymı belsendilik pen saıası saýdaǵa salýshylyqqa tosqaýyl qoıyldy. Sol surqıa zulmatqa baılanys­ty oǵan shynaıy qoǵamdyq jáne saıası baǵa berýdiń ustanymy qalyptasty. Bul Qazaqstan halqynyń eldigi men birliginiń odan ári nyǵaıa túsýine yqpal etti.

Elimiz úshin jańa, syndarly kezeń bolyp tabylatyn Dúnıejúzilik saýda uıymynyń damý jáne ózara yqpaldasý múmkindikteri men demokratıalyq damý úrdisterin jalǵastyra beremiz. Konstıtýsıada tujyrymdalǵan basty qaǵıdattardy negizge ala otyryp, Qazaqstannyń úshinshi myńjyldyqtaǵy ornynyń tek qana tórden tabylýyna bar kúsh-jigerimizdi, aqyl-parasatymyzdy jumsaıtyn bolamyz. Sertteı sózimiz – osy. Serpindi isimiz de sondaı bolmaq. Serttiń syny men serpinin ýaqyt kórsetedi. Sol kezde biz ýaqyttyń betine uıalmaı týra qaraı alamyz dep senemiz.