Keshe Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń qatysýymen Astanada Qazaqstan Respýblıkasy sýdıalarynyń VII sezi ótip, onda Ult josparyn júzege asyrýdyń nátıjeleri men sýdıalardyń sońǵy quryltaıynda alǵa qoıǵan mindetterdiń oryndalýy jáne sot júıesin odan ári damytýdyń ózekti máseleleri qaraldy.

Tórt jylda bir ret uıymdas­ty­ry­latyn mundaı mańyzdy jıynǵa eli­mizdiń ár óńirinde sot salasynda qyz­met etetin 600-den astam delegat pen álemniń 11 elinen sarapshylar, sý­dálar korpýsynyń ókilderi keldi. Aıtýly jıynǵa Parlament depýtat­tary, ortalyq memlekettik organ­dardyń jetekshileri, zańgerler qaýym­dastyǵynyń, halyqaralyq uıymdar men úkimettik emes uıymdardyń ókilderi qatysty.

Memleket basshysy Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstanda túbegeıli jańa ózgeristerge saı keletin zamanaýı sot júıesi qalyptasqanyna erekshe toqtalyp, sóz sóıledi.

Biz Táýelsizdik jyldary memleket qura otyryp, Qazaqstanda júrgizilgen irgeli reformalarǵa saı qazirgi zaman­ǵy sot júıesin qalyptastyrýǵa aı­ryq­sha kóńil bóldik. Munsyz alǵa qa­raı shynaıy jyljý bolmaıdy. Atap ót­kenimdeı, az nárse jasalǵan joq. Alaı­da, biz atqarǵan orasan jumysty jurt­shylyqtyń oń baǵalaýy, tutastaı al­ǵanda, sot qanshalyq jyldam jáne eń bas­tysy, ádil bolatyndyǵyna baıla­nys­ty, dep bastady óziniń sózin Elbasy.

Memleket basshysy aıtyp ót­ken­deı, adamdar óz máselelerin sheshý úshin aılap-jyldap bılik dáliz­derinde júgirýge tıis emes. Zań buzyl­ǵan jaǵdaıda adam sotqa barýy tıis jáne sol jerde óz quqyqtary men bostandyqtary qorǵalatynyna senimdi bolýy kerek. Barlyq órke­nıetti álemde osylaı. Demek, kez kelgen naǵyz sot reformasynyń túpki maq­saty – sýdıalardyń adaldyǵy men ká­sibıligi, ádildik jáne ádil sotqa qol­jetimdilik bolyp sanalatyn táýelsiz jáne satylmaıtyn sot bıligi.

Men jarıalaǵan, quqyq qor­ǵaý organdary men sottardyń prob­lemalarynyń búkil qyryn qamtıtyn Ult jospary dál osy mindetter aý­qymyn sheshýge baǵyttalǵan. Ult josparyn júzege asyrý úshin eki jylda az sharýa atqarylǵan joq, sonyń ishinde memlekettiń qylmyspen kúrestegi múmkindikteri kúsheıtildi, azamattar men memleket múddeleriniń quqyqqa qarsy áreketterden qorǵalý deńgeıi ósti. Byltyr Parlamenttiń belsendi jumys isteýiniń nátıjesinde normatıvtik-quqyqtyq baza qalyp­tastyrdyq. Ult josparynyń oryndalýyn qamtamasyz etetin ondaǵan zań qabyldandy. Bul zańdar 2016 jyl­ǵy 1 qańtardan iske qosyldy. Endi­gi áńgime ne istelgeni jóninde, dep atap kórsetken Memleket basshysy bar­lyq 100 qadam múltiksiz oryndalýy tıistigin qadap aıtty.

Quqyq qorǵaý organdarynda kadr jónindegi jumys jetildirilip jatyr. Quqyq qorǵaý qurylymdary qyz­metkerlerin irikteý júıesi biliktilik negizinde jaqsartylýda. Jergilikti po­lısıa qyzmeti qurylyp, jumys isteý­de, ol jergilikti bılik organy men jergilikti qoǵamdastyqqa esepti. Polısıa jumysynyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý úshin qoǵam­dyq keńester quryldy, olar polı­seı­ler­diń etıkalyq normalardy buzatyn áre­ketterine qatysty shaǵymdardy qaraı­dy. Jurtshylyqqa polısıa jumy­synyń tıimdiligin baǵalaýǵa múm­kindik beretin «Qylmystyq quqyq buzýshylyqtar kartasy» ınter­net-portaly iske qosyldy. Qylmys­tyq jazany oryndaý júıesi jańǵyr­tylýda. Bas bostandyǵynan aıyrý oryn­darynan bosap shyqqan azamattar­dy áleýmettik saýyqtyrýdyń jańa júıesi túzilýde, dedi Memleket basshysy.

Elbasynyń aıtýynsha, osy ju­mys­tardyń basty býyny sot bıligi bolyp sanalady, ony jańǵyrtpaıynsha qalǵan sharanyń bári iske aspaýy múmkin. Sol sebepti, «100 naqty qadam» – Ult josparyn júzege asyrý barysynda sot júıesi túbegeıli jańarýy tıis, dedi Prezıdent. Bastalǵan jańǵyrtýlar aıasynda qazirdiń ózinde biraz jumys atqarylǵan. Máselen, sot júıesiniń kópsatylyǵy joıyldy. Ol ońtaıly ári azamattar úshin meılinshe qoljetimdi bola tústi, sot isindegi áýre-sarsań týdyratyn jaǵdaılar túzetildi, sot tóreligi jedel ári ashyq bola bastady.

Memleket basshysynyń aıtýynsha, sot tóreliginiń sapasyn arttyrý úshin sottardy mamandandyrý ári qaraı jalǵastyrylýda. Investısıalyq daý­lar jónindegi sot óndirisi engizildi.

IT-tehnologıalar negizinde barlyq jerde sot barysynyń beıne jáne ún jazbasy jasalady. Bul adamdardyń senimin ulǵaıtady.

Elbasy budan ári «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵyn quryp jatqanymyzǵa, onda Anglıa quqyǵy, sondaı-aq álemniń jetekshi qarjy ortalyqtarynyń standarttary qoldanylatynyna toqtaldy. Ortalyqtyń qatysýshylary ara­syndaǵy daýlardy sheshý isi mem­lekettik sot óndirisi júıesine kir­meıtin táýelsiz sot pen Halyq­aralyq arbıtraj ortalyǵy arqy­ly júzege asyrylady, degen Pre­zıdent alqa bıler sotyn qoldaný aıasy keńeıgenin aıtty.

Sýdıalardy kadrlyq irikteý júıesin jańǵyrtý aıasynda Jo­ǵary Sot Keńesi reformala­nyp, derbes mekemege aınaldy, qura­my men ókilettigi keńeıdi. Sýdıa­larǵa qoıylatyn talaptar baryn­sha qataıtyldy. Daıyn­dyǵy nashar tulǵalardyń sýdıa­lar korpýsyna enip ketý yqtımal­dyǵyn boldyr­maıtyn júıeli sha­ralar qabyl­dandy. 2016 jyly sý­dálar­dyń kásibı deńgeıin anyq­taýǵa múm­kindik beretin baǵa­laý júıesi qolda­nysqa engizildi, dep atap ótken Elbasy sıeze sýdıa­lardyń minez-qu­lqynyń joǵary standarttary qarastyrylǵan jańa Etıka kodeksin qabyldaý mańyzdy oqıǵa bolatynyn aıtty.

Zańdy kúshine engen sot she­shi­miniń tıisinshe oryndalýy óte mańyzdy. Sondyqtan da Ult jos­paryn júzege asyrý aıasynda jeke sot oryndaýshylary ınstıtýty ny­ǵaıtylýda. Osylaısha, sottyń ne­gizgi quqyq qorǵaý ınstıtýty re­tindegi múmkindikteri júıeli túrde ósip keledi. Biz Joǵarǵy sottyń qu­ra­myn aıtarlyqtaı ulǵaıttyq, onda eldegi eń úzdik sot kadrlary sho­ǵyrlandy. Endi sottar ózderiniń bıik ári jaýapty mısıasyn oryndaý úshin barlyq quqyqtyq qural­dar men múmkindikterge ıe. Endi tek qoǵam úmitin aqtaý qaldy, al ol óte joǵary. Adamdardyń baǵa­sy sot júıesiniń jetistigin anyqtaıtyn basty ólshem bolyp sanalady, dedi Prezıdent.

Degenmen, Elbasynyń aıtyp ótkenindeı, ásirese, keıbir sýdıalar quqyq buzýǵa jol bergen kezderi.azamattar tarapynan alań­daýshylyqqa sebep te joq emes. Tek bıyldyń ózinde 32 sýdıa tár­tiptik jazaǵa tartylsa, taǵy ekeýi keleńsiz sebepterge baılanysty laýazymynan bosatylǵan. Múmkin, bul burynǵydan az shyǵar, biraq qalaı bolǵanda da, bizdi tynyshtandyra almaıdy. Sot júıesinde mundaı bolmaýy tıis, dep atap ótti Memleket basshysy.

Ókinishke qaraı, bizdiń azamattarymyz is júzinde ádilettilik izdep joǵary sot ınstansıasyna nemese prokýratýraǵa shaǵymdanýǵa májbúr. Ústimizdegi jyly tek pro­ký­ratýranyń narazylyǵy boıynsha Joǵarǵy sot tarapynan tómen­gi sottardyń azamattyq ister jónindegi 63 sheshimi qaıta qa­ralǵan. Al bul bastaǵan reforma­lary­myzdyń áli de aıaǵyna deıin jet­kizilmegenin bildiredi. Sondyq­tan, sottar qyzmetiniń bedelin kóte­rý men jaqsartý boıynsha júıe­li jáne kún saıynǵy yjdaǵat­ty jumys qajet, dep atap kórsetti Nursultan Ábishuly.

Qurmetti sýdıalar jáne sıez qo­naqtary, dep jalǵady sózin Pre­­zıdent, Ult josparyn júze­­ge asyrýdyń Qazaqstan Táý­el­siz­diginiń 25 jyldyǵymen tus­pa-tus kelýiniń nyshandyq máni bar. Biz 2050 Strategıasynyń basty maq­saty – Qazaqstannyń álemdegi asa damyǵan otyz eldiń qataryna enýine umtylyp otyrmyz. Son­dyqtan, biz qandaı jaǵdaıda da «tejegishti basyp», Ult jos­paryn júzege asyrýdy «shaıqal­týǵa» jol bermeýimiz kerek. Onyń ústine, basqa reforma­lardyń barlyǵyndaǵy tabysymyz tikeleı «zań ústemdigi» sekildi sheshýshi baǵytqa baılanysty bolyp otyrǵan jaǵdaıda. Bul týraly men ylǵı da aıtyp kelemin.

Elbasy kelesi kezekte sottar men quqyq qorǵaý organdarynyń aldyna qoıylǵan Ult josparynyń ekinshi baǵytyndaǵy 19 qadamnan turatyn mindetterdiń ázirshe tek 13 qadamy ǵana oryndalǵanyn, qal­ǵandary aıaǵyna deıin jetkizil­megenin atap kórsetti. Men eskert­kenmin: alǵa qoıǵan mindetterdiń jarym-jartylaı oryndalýy degen múldem bolmaýy tıis, óıtkeni, bul jerde áńgime elimizdiń bolashaǵy týraly bolyp otyr, dedi Nursultan Nazarbaev.

Ult josparyn naqty júzege asyrý el azamattary tarapynan sottar men quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetin baǵalaýda túbegeıli jaqsarý jaǵyna qaraı bet burýy kerek. Bul baǵalaý jurtshylyqtyń sottarǵa qanshalyqty senetindigi men olardyń jaýapkershilik ól­shemin aıqyndaıtyn bolady. Zań ústemdigin qamtamasyz etý turǵy­synan alǵanda, ázirshe Ult jospary talap etetindeı deńgeıde jumys jasalǵan joq. Jáne ulttyq sot júıesinde belgilengen mindetterdi sheshýge erekshe ról berilip otyr, dedi Memleket basshysy.

Nursultan Ábishuly, son­daı-aq, qoǵamnyń Qazaqstan zańna­ma­larynyń buljymaı oryndalatynyn, al sottardyń zańdylyq pen ádilettiliktiń kúzetinde turatynyn bilýleri tıis ekenin kóldeneń tartty. Sondyqtan, qazaqstandyq sot tóreligi damýynyń negizgi, perspektıvaly baǵyttary qandaı ekenin naqty elestetý mańyzdy.

Sonymen, Prezıdent qazirgi jaǵdaıda Qazaqstan sottarynyń aldynda mynadaı negizgi mindetter turǵanyn atap aıtty:

Birinshi. Zań ústemdigin qamta­masyz etý negizgi mindet bolyp qala beredi. Al ony sheshýde sot mańyzdy ról atqarady.

Sýdıa, sot tóreligin júzege asyrarda, Konstıtýsıada belgilengen qaǵıdattardy qatań basshylyqqa alýy tıis.

Biraq bul jerde sýdıa kórset­kishter men statısıkaǵa baılanyp qalmaýy kerek.

Sýdıanyń shynaıy táýelsizdigi zańdy qatań saqtaýy men ózi qa­byl­daǵan sheshimniń durystyǵy men ádilettiligine senimdiligine negiz­deledi.

Sot zańdy jáne ádiletti bolýy kerek.

Óz kezeginde, zań aldynda jáne sot aldynda barlyǵy teń bolýy tıis.

Kórip otyrsyzdar, «sýdıa» degen mártebeli sózdi qansha ret paıdalanýǵa týra kelip otyrǵanyn, dedi osy arada Elbasy.

Ol – zań prosesiniń basty fıgýrasy. Ol adammen betpe-bet keledi jáne onyń problemalaryn sheshedi. Naq sol zań ústemdigin qamtamasyz etedi.

Men barshanyń zań jáne sot aldynda teń ekendigi týraly tekke aıtyp otyrǵan joqpyn.

Jemqorlyqpen kúres sheń­berinde mınıstrlerdiń, ákimderdiń, EKSPO-2017 basshylarynyń jaýap­kershilikke tartylyp, ja­zalan­ǵany belgili. Bul zań aldynda bar­shanyń teń ekendigi qaǵı­daty saq­talyp otyrǵanyn aıǵaq­taıdy.

Óz kezeginde, sýdıalar da óz qatarlarynyń tazalyǵy úshin árkez alańdaýshylyq bildirip otyrýlary kerek.

Zań kúzetinde turǵan sýdıanyń zań buzýshy bolýǵa, onyń ústine, qyl­mysker bolýǵa haqy joq, olaı bolǵan jaǵdaıda ol qatań jaýap­kershilikke tartylady.

Bul – nonsens. Bul búkil sot bıliginiń bedelin birden túsiredi.

Sýdıalar qoǵamdastyǵynda, qaı jerdegiden de, quqyq buzý­shy­lyqtyń, ásirese, jemqorlyq quqyq buzýshylyqtyń profılaktı­kasy boıynsha júıeli sharalar qabyldanyp turýy tıis.

Adamzat qoǵamynyń ómiri talas-tartyssyz jáne daý-damaısyz bolýy múmkin emes ekeni belgili. Jan­jaldasýshy taraptyń bir ja­ǵy­nyń qashanda kóńili tolmaı turady.

Jáne quqyqtyq talastar men kollızıalardy sheshýde sottyń róli qanshalyqty zor ekeni aıqyn kórinedi.

Sýdıa tek zańdy júzege asyrýshy retinde ǵana kórinbeıdi, ol – qoǵamdaǵy qarama-qaıshylyq­tardyń aldyn alyp, adamı qarym-qatynastardy úılestiretin, azamattardyń ómirin boljamdy jáne turaqty etetin tulǵa.

Osylaısha, Qazaqstanda, tutas­taı alǵanda, otandastary­myzdyń, sondaı-aq, sheteldikterdiń, tú­gel­deı qoǵamnyń, sonymen birge, shyqqan tegine, azamattyǵyna, áleý­mettik jaǵdaıyna, senimi men dinı kózqarasyna qaramastan, jeke adamnyń quqyqtary men zańdy múddeleri qorǵalýy tıis.

Bul – bizdiń barlyq sýdıa­lary­myzdyń basym mindeti, dedi Prezıdent.

Kásipkerlerdiń, jekemenshiktiń quqyn qorǵaý – naryqtyq ekono­mı­kanyń óte mańyzdy elementi. Shaǵyn jáne orta bıznes – ekonomıka ómir súrýiniń negizi. Shaǵyn jáne orta kásipkerliktiń quqyǵyn zań aıasynda qorǵaý qamtamasyz etilýi tıis.

Sot tóreliginiń sapasy men je­deldigin arttyrý úshin Ult jos­pary­na sáıkes biz bes satyly sot júıe­sinen úsh satyly sot júıesine kóshtik.

Úsh satyly júıe jaǵdaıynda birinshi jáne apelásıalyq ınstan­sıalardyń róli men mańyzy artady. Tómengi sottardyń sheshim­derine Joǵarǵy Sotqa túsetin aryz-shaǵymdardyń sany olardyń jumys sapasyna baılanysty.

Aldyn ala taldaý úmit artatyn qorytyndylarǵa alyp keldi – úsh satyly júıe, tutastaı alǵanda, óziniń tıimdiligin kórsetip otyr.

Sonymen birge, is júzinde máseleler týyndaýy múmkin jáne sondaı kezderi sot tóreliginiń úsh satyly júıesin jetildirý boıynsha jedel sharalar qabyldaǵan jón, dedi Nursultan Nazarbaev.

Ekinshi. Álemdegi jetekshi otyz eldiń qataryna ený mindeti bizden qazirgiden de úlken kúsh-jiger jumsaýdy talap etedi.

Al bul bizdiń sot júıemiz ben sot tóreligin aıtý úderisi senim­ge ıe bolyp, ozyq álemdik standart­tarǵa sáıkes kelýi tıis degendi bildiredi.

Qyzmeti belsendi ete túsýdi qa­­jet­sinetin Joǵarǵy sot janyn­daǵy Halyqaralyq keńestiń jumy­sy da osyǵan baǵyttalatyn bolýy tıis.

Oń halyqaralyq reıtıń­terge jáne sot tóreligin júzege asy­rýdyń syrtqy jaqsy kórset­kish­terine qaramastan, bir sheshetin másele qalyp otyr – ol sottar men quqyq qorǵaý organdaryna jurt­shylyq senimi deńgeıiniń jetim­sizdigi.

Oǵan qazaqstandyqtardyń joǵary memlekettik ınstan­sıalarǵa, Prezıdenttiń ózine deıin shaǵymdanýy dálel, olarda sot­tar men quqyq qorǵaý organdary­nyń sheshimderine aryz-shaǵym­dar bar, keıde tipti, sýdıalar kor­pýsy ókilderi men quqyq qorǵaý­shy­lardyń adaldyǵy men satylmaı­tyndyǵyna kúmán da keltiriledi, dep atap kórsetti Elbasy.

Osylaısha, tek Prezıdent Ákimshiligine ǵana 2015 jyly azamattar men uıymdardan zańdylyq pen quqyq tártibi máseleleri boıynsha 10 myńdaı aryz-shaǵym tústi. Al ústimizdegi jyldyń 10 aıynda osyndaı aryz-shaǵymdar sany 7 myńǵa jýyqtady.

Sondyqtan bir jaǵynan, sot qatelikteri men ádil emes sot sheshim­derine jol bermeý, sot tóreli­gin júzege asyrýǵa kez kelgen laýa­zymdy tulǵanyń aralasýyn bol­dyrmaý qaǵıdatty túrde mańyzdy. Jekelegen lobıstik toptar­dyń múddeleri úshin sotqa qy­sym jasaý maqsatynda qoǵamdyq pikirdiń óńin aınaldyrý fak­tileriniń jolyn kesý qajet. Eger ondaı talpynystar oryn alsa, olardy ashyq jarıalap, mun­daı tájirıbege qarsy turý kerek.

Biraq, sonymen birge, sýdıalar qaýymdastyǵy jabyq korporasıaǵa aınalyp, qoǵamdyq syn aımaǵynan tys bolmaýy tıis, dep jalǵady sózin Memleket basshysy. Demokratıalyq memlekette qoǵam barlyq memlekettik ınstıtýttardyń, sonyń ishinde sot organdarynyń da jumysyna baǵa berýge quqyly. Sondyqtan da Ult josparynda sýdıalardyń eseptiligin kúsheıtý mindeti qoıyl­ǵan, ol, árıne, olardyń táýelsiz­digi­ne qol suǵý degendi bildirmeıdi. Áń­gime pikirleri eskerilýi tıis aza­mattyq qoǵam jóninde bolyp otyr.

Úshinshiden, dep atap ótti odan ári Elbasy, ádettegideı laıyqty sýdıalar korpýsyn qalyptastyrý eń qaǵıdatty másele bolyp tabylady. Sot tóreligin tek úlken ómirlik tájirıbesi men joǵary moraldyq prınsıpterge ıe kásipqoılar ǵana júzege asyrýy tıis. Qazirdiń ózinde sýdıalar korpýsyn anaǵurlym daıarlyqtan ótken jáne tájirıbeli mamandar tolyqtyrýda. Osylaısha, alǵash taǵaıyndalǵan sýdıalardyń orta jasy 35-ti quraıdy.

Óz isine berilgen kadrlardy irikteý men tárbıeleý eń basty mindet bolyp qala beredi. Bárin de adamdar men kadrlar sheshedi. Bizdiń reformalarymyzdyń negizgi máni de osynda. Eger qajetti adamdardy daıyndap, taǵaıyndamasaq, memlekettiń mańyzdy mindetteri oryndalmaıtyn bolady, dep atap kórsetti Prezıdent.

Bizdiń jaǵdaıymyzda reforma azamattardyń senimine kúmánsiz laıyq bolyp tabylatyn, bedeli minsiz sýdıalar korpýsyn qalyptastyrýǵa alyp kelýi tıis. Sonymen birge, sot júıesine kúshti jáne perspektıvaly zańgerlerdiń kelýi úshin jol jabylmaýy tıis.

Joǵary Sot Keńesi osynaý mańyzdy mindetterdiń oryndalýyn qamtamasyz etýdi kózdeıdi. Joǵary Sot Keńesi qazirgi kezde sýdıa kadrlaryn sapaly irikteýge tolyq jaýapkershilikti, derbes organ bolǵanyna qaramastan, áli de óz áleýetin sońyna deıin asha alǵan joq, dep atap ótti osy oraıda Memleket basshysy. Keńes óz jumysynda kóbirek prınsıptilik tanytýy tıis.

Sýdıa kadrlardyń daıarlyq sapasyn arttyrý úshin bıylǵy jyly Joǵarǵy sot janynan Sot tóreligi akademıasy quryldy. Ol búrokratıalyq uıymǵa aınalmaýy kerek. Akademıanyń bas­ty mindeti – Táýelsiz Qazaqstan úshin sýdıalardyń jańa býynyn daıyndaý. Sýdıalardy daıyndaý baǵdarlamalary tájirıbege barynsha baǵdarlanǵan bolýy tıis.

Tórtinshiden, dep jalǵady sózin odan ári Memleket basshysy, quqyqtyq jáne ýnıtarlyq memleket jaǵdaıynda eldiń búkil aýmaǵynda zańdylyqtyń biregeı rejimi men biregeı sot tájirıbesi bolýy kerek. Quqyqtyq aıqyndyq deńgeıin kóterip, turaqty jáne boljamdy sot tájirıbesin qalyptastyrý qajet.

Sot isin júrgizýdiń jańa sqemasy Joǵarǵy sotqa nazardy tek neǵurlym mańyzdy isterge ǵana aýdaryp qoımaı, sonymen birge, sot tájirıbesi máseleleri boıynsha taldaýmen jáne túsiniktemeler qalyptastyrýmen aınalysýǵa da múmkindik beredi. Sot isterin qaraý tájirıbesiniń biregeıligin qam­tamasyz etý – bizdiń Joǵar­ǵy sottyń basymdyqqa ıe mindet­teriniń biri.

Besinshiden, dep jalǵady oıyn Elbasy, sýdıalarǵa qatysty júk­te­melerdiń joǵary bolý problema­sy áli de saqtalyp otyr. Sońǵy jyldary sot isteriniń sany jyl saıyn 200 myńǵa ósip otyrdy, al ol isterdi qaraýdyń sapasy men merzimderine tikeleı yqpal etedi.

Júktemeni tómendetý úshin 2014 jyldyń ózinde-aq meniń sheshimimmen aýdandyq sottar sýdıalarynyń shtattyq sany 450 birlikke jáne sottar apparatynyń sany 540 birlikke ulǵaıtylǵan bolatyn. Biz sottar apparatynyń sanyn únemi ulǵaıta bere almaımyz. Sondyqtan bitistirý prosedýralary men daýlardy sottan tys retteý tetikteriniń is-qımylyn ulǵaıtý jónindegi sharalardyń nelikten kútkendegideı nátıje bermeı otyrǵandyǵyna muqıat taldaý jasaý qajet. Bul jerde eleýli kemshilikter bar.

Halyqpen júıeli negizde túsindirý jumystaryn júrgizý qajet, dep atap ótti Memleket basshysy. Azamattarǵa isti sot prosesine jetkizgennen góri, ózara bitisýdiń áldeqaıda tıimdirek ekenin túsindirý qajet. Óıtkeni, qazir, eger taraptar tatýlasar bolsa, tipti, tólengen baj salyǵynyń ózi keri qaıtarylady emes pe.

Sonymen, quqyqtyq aǵartý máselesi óte mańyzdy bolyp tabylady. Azamattardyń quqyqtyq saýattylyǵynyń arqasynda sot daýlarynyń sanyn birneshe esege deıin qysqartýǵa bolady. Ádilet mınıstrligi tıisti qyzmetteriniń bul oraıdaǵy kúsh-jigeriniń jetkiliksiz ekeni baıqalyp tur. Búdjetten quqyqtyq mádenıetti arttyrýǵa bólingen qarjyny tıimdi paıdalanǵan jón.

Azamattardy quqyqtyq aǵartý salasynda memlekettiń barlyq zańgerlik qyzmetteriniń qosymsha kúsh-jigerleri qajet. Bul – jergilikti jerlerdegi sýdıalardyń da eń basty mindetteriniń biri. Halyqpen jıirek kezdesip, olarǵa quqyqtar men qazirgi kúshinde turǵan zańdardy túsindirý qajet. Buǵan aıryqsha kóńil bólý kerek.

Búgin, Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵy qar­sańynda – sot bıligi azamattardyń quqyqtaryn, qoǵam men memleket múddelerin qorǵaýdy qamta­masyz etetin eldigimizdiń berik tuǵyr­larynyń biri bolyp tabylady dep aıryqsha atap aıtqym keledi. Endi aldymyzda sot júıesiniń básekege qabilettilik deńgeıin jáne oǵan qoǵamnyń senimin arttyrý mindeti tur. Olaı bolsa, alda sýdıalar korpýsyn úlken jumys kútip tur.

Men sizderdiń barshańyzǵa Qazaqstan sýdıalarynyń aldynda turǵan joǵary maqsattar men mindetterge qol jetkizýde tabys tileımin, dep túıindedi sózin Memleket basshysy.

Memleket basshysynyń sózi­nen keıin arnaıy baıandama jasa­ǵan Joǵarǵy sot tóraǵasy Qaırat Mámı tórt jylda bir ret uıym­dastyrylatyn aıtýly jıynnyń el Táýelsizdiginiń 25 jyldyq mereıtoıymen tuspa-tus kelgenin  atady. Tóraǵanyń aıtýynsha, shırek ǵasyr ishinde Qazaqstan álemge tek demokratıalyq baǵyttaǵy qu­qyqtyq memleket qana emes, sonymen qatar, ózge eldermen terezesi teń, joǵary bedelge laıyq memleket retinde tanylǵan. Atalǵan jyldar aıasynda respýblıkamyzda álemdik standarttarǵa sáıkes, sot júıesi qalyptasty jáne únemi damyp keledi. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda-aq jańa sot júıesiniń irgetasy qalanyp, sot ádildigin júzege asyrýdyń bar­lyq basty prınsıpteri bekitildi. Sot táýelsizdigi men sýdıalar már­tebesi nyǵaıyp, sonyń ishinde ma­terıaldyq-tehnıkalyq turǵydaǵy máseleler retteldi.

Q.Mámı bul rette sottar qyz­metiniń bazıstik normalary 1995 jyly jarıalanǵan reformada kórinis taýyp, olar «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sottar jáne sýdıalardyń mártebesi týraly» Prezıdent Jarlyǵymen bekitil­gendigin jáne de sol jyly arbı­trajdyq sottar jalpy sottarmen birlesip, birtutas sot júıesi qurylǵandyǵyn alǵa tartty. Tarıhtyń ózi osy qabyldanǵan sheshimniń ómirsheń ekendigin rastap bergen. Qazaqstannyń osy úlgisin Reseı men ózge de postkeńestik respýb­lıkalar 20 jyldan soń qaıtalap qoldanǵanyn tilge tıek etken Jo­ǵarǵy sot tóraǵasy sottar qyz­metin qamta­masyz etý júıesine ref­ormalyq jańalyqtar engizilgen­digin de atap ótti. Sondaı-aq, Joǵary Sot Keńesi men Ádilet biliktilik alqa­sy qurylǵanyn jetkizdi.

Sot júıesin ári qaraı jetildirýdiń basym baǵyty retinde sýdıalardy mamandandyrý úlgisi tańdap alynǵandyǵymen bólisken Qaırat Ábdirazaquly 2004 jyldan bastap respýblıkanyń barlyq aı­maqtarynda aýdanaralyq eko­nomıkalyq, ákimshilik, qylmystyq jáne ıývenaldyq sottar quryl­ǵand­yǵyn aıtty. Osy sharalar nátı­jesinde isterdi qaraýdyń sapa­sy edáýir jaqsaryp, sot ádil­diginiń qoljetimdiligi artqan. 2007 jyly sot isin alqabılerdiń qatysýymen júrgizýdiń jańa qazaq­standyq úlgisi qalyptasyp, azamattardyń konstıtýsıalyq quqyq­tary men bostandyqtaryn qorǵaýdy jetildirýdiń kepili retinde 2008 jyly tek sottyń sanksıa­symen qamaýǵa alý tártibi engizil­geni belgili. Nátıjesinde, 2007 jylmen salystyrǵanda, búgin­gi tańda sotqa deıingi qamaýda otyr­ǵandar sany eki esege kemigen. Sol se­bepten, quqyqtyq júıeni iz­gilen­dirý jolyn tańdaǵan bizdiń memleketimizdiń mundaı táji­rıbesin halyqaralyq sarapshylar alǵa basýshylyq dep baǵalaǵan.

Jalpy alǵanda, 25 jylda túr­mede otyrǵandardyń sany úsh ese azaıdy. Eger 1991 jyly elimiz 100 myń adamǵa shaqqanda túrmede otyrǵandardyń koefısıenti boıynsha álemde úshinshi orynda bolsa, 2016 jyly Qazaqstan atalǵan kórsetkish boıynsha 62-shi orynǵa tómendedi. Sońǵy jyldary otandyq sottar sot isin júrgizýde aqparattyq tehnologıany tolyq meńgerdi. Búginde kóptegen elderdiń ókilderi bizdiń elektrondy is júrgizý tájirıbemizdi úırený úshin Qazaqstanǵa suranýda,  dedi Qaırat Ábdirazaquly.

Sondaı-aq, tóraǵa Ult jos­parynyń zań ústemdigin qam­tamasyz etýmen baılanysty ekin­shi reformasy óz ýaqytynda ári tıisti deńgeıde iske asyrylyp jatqanyn aıtty. Barlyq qajetti zańdar qabyldandy, jańa normalar sottardyń tájirıbesine sátti engizilýde, nátıjesinde otandyq sot júıesi aıtarlyqtaı jańǵyryp, Joǵarǵy sot Ult jos­pary boıynsha ózine júktelgen 10 qadamnyń barlyǵyn tolyqtaı oryndady. Sonymen qatar, VI Cezde qabyldanǵan qararlardyń barlyǵy túgel iske asyp otyr.

2011 jyldan bastap Qazaq­stan­nyń sýdıalar odaǵy Sýdıalardyń halyqaralyq qaýymdastyǵyna tolyqqandy múshe bolyp engen­digin alǵa tartqan Joǵarǵy cot tóraǵasy 2016 jyly Sot ákimshi­ligi jónindegi halyqaralyq qaýym­dastyq Qazaqstannyń Joǵarǵy cotyn múshelikke qabylda­ǵan­dyǵyn da jetkizdi.  Bul 25 jylda jetken tabystardyń qysqasha qorytyndysy ǵana,  degen Q.Mámı búgingi tańda atqarylyp jatqan sot reformalaryna keńirek toqtaldy.  «Naqty aıtqanda, «100 naqty qadam» Ult josparynyń qabyldanýy sot júıesin ári qaraı reformalaýdyń jańa mańyzdy kezeńi bolyp tabylady. Reformany júzege asyrý búgingi tańda ońdy nátıjelerin berýde. 2016 jyldyń basynan bastap Joǵarǵy cot jańa quramda jumys isteı bastady. Jańa mamandandyrylǵan sot alqasy nátıjeli jumys istep, sot óndirisiniń jańa erejesi iske asyrylýda. Sot ınstansıalaryn ońtaılandyrý nátıjesinde, daýlardy qaraý 1,5 jyldan 8 aıǵa deıin qysqardy. Jańa pro­sessýaldyq erejelerdiń engizilýi sot­tardyń aýyrtpalyqty júkte­melerdi tıimdi atqarýyna múmkindik beredi, – dedi Q.Mámı.

Sot salasynda aýyz toltyryp aıtýǵa turarlyq mańyzdy sharanyń biri – respýblıka sottaryndaǵy sot prosesterin zamanaýı aýdıo-beınetirkeý júıelerimen 100 paıyz qamtý. Sonyń nátıjesinde sýdıalar áreketterine shaǵym túsirý eki esege kemigen. Mundaı nátıjelerge biz tek  tártiptik sharalar arqyly qol jetkizetinbiz. Tolyqtaı alǵanda, jańa tehnologıalardy engizý sot qorǵaýyna degen qoljetimdilikti jeńildetken. Sóıtip, qazirgi zamanǵy elek­tron­dyq qyzmetterdiń arqasynda el azamattary «ınstansıalar shabýylynan» bosaǵan. Buryn sot sheshimin ózgertý úshin qajetti qujattardy jınaqtaýǵa birneshe kún ketetin bolsa, qazir birneshe mınýt ishinde aryzdy Internet ar­qyly joldaýǵa múmkindik bar. Sol sıaqty qajetti sot qujattarynyń kóshirmesi elektrondy arnalar arqyly jóneltilip jatady.

Sıeziń kún tártibine Sýdıa­lyq ádep kodeksiniń jańa jobasy engizilip otyr. Bul qujattyń qa­byldanýy sýdıalardyń moraldyq jaýapkershiligi úshin mańyzdy bolyp tabylady. Joba sýdıalar men qaýymdastyq arasynda keńinen talqylanyp, Ádilettiliktiń táýel­siz­digi jónindegi venesıandyq komıs­sıanyń arnaıy otyrysynda tu­saýy kesildi. Osylaısha, talqy­lanyp jatqan jobanyń quqyq­tyq mańyzy jańa sapaly deńgeıge shyǵyp otyr, dedi Qaırat Ábdirazaquly.

Joǵaryda aıtylǵandaı, Mem­leket basshysynyń bastamasymen jasalyp jatqan reformalardyń nátıjesinde sottardyń jumysy jańa sapaly deńgeıge kóterildi. Osylaısha, neǵurlym kásibı, ashyq, qoljetimdi jáne táýelsiz sot júıesi nyǵaıyp, elimizdiń kez kelgen azamatyna zańdy múdde­lerin sotta qorǵaý úshin mol múm­kindik týdy. Jetem degenge ji­ger usynǵan Ult jospary Qazaq­stannyń zań ústemdigin qatań saq­taı­tyn memleket bolýynyń negizgi al­ǵysharttaryn belgilep berdi, dedi Q.Mámı.

Quqyqtyq memlekette sot bıligi qoǵamdaǵy áleýmettik teńdik pen turaqtylyqtyń kepili bolyp tanylady. Osyndaı saltanatty sátterde jadymyzǵa ózińiz aıtqan: «Halyq keshirmeıtin bir-aq nárse bar: ol – eldiń qolyna zaryqtyryp baryp qonǵan baqyt qusynan – Táýelsizdikten aıyry­lýdy keshirmeıdi» – degen sóz­der oralady. Sondyqtan, bizdiń – sýdıalardyń qyzmeti Táýelsiz­digimizdi nyǵaıtýǵa, halqymyzdyń bereke-birligin saqtaýǵa arnalady. Sottyń halyq aldyndaǵy bedelin kúsheıtý, qoǵamnyń sotqa degen senimin ulǵaıtý – basty mindetimiz dep bilemiz, dedi Q.Mámı.

Sóziniń  sońyn Joǵarǵy sot tóraǵasy qazaq halqy sot bıliginiń mańyzdylyǵyn tereń uǵyna otyryp «Elge baı qut emes, bı qut»  dep aıqyndaǵan eken. Biz osy halyq danalyǵyna sáıkes bolýǵa ýáde beremiz,  dep túıindedi.

Joǵarǵy sot tóraǵasynan keıin sezge qatysýshylar jarys­sózge shyqty.

Jaryssózde alǵashqy sóz Shy­ǵys Qazaqstan oblystyq sotynyń tóraǵasy Dosjan Ámirovke be­rildi. Halqymyzdyń «Ádil bı­diń elin daý aralamaıdy, ádil pat­shanyń jerin jaý aralamaıdy» degen naqyl sózin eske sala sóı­legen D.Ámirov birinshi kezekte Táýelsizdiktiń 25 jylyndaǵy Elba­synyń eren eńbegine toqtal­dy. Elimiz álemdik arenada jasampaz memleketter qataryna qosylyp otyr. Elbasy árqashan quqyqtyq memlekettiń talaptaryna jaýap berip, halyqaralyq standartqa saı keletin zamanaýı otandyq sot júıesin qalyptastyrý isine úlken mán berip keledi. Bul óz kezeginde bilikti sýdıalar korpýsyn qalyptastyrýǵa zor yqpalyn tıgizýde,  dedi oblystyq sot tóraǵasy.

Odan ári ol Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy sot salasynda atqarylyp jatqan ıgi sharalar jóninde sóz qozǵady.  D.Ámirovtiń sózine qaraǵanda, aımaqta osy jyldyń 10 aıynyń qorytyndysy boıynsha barlyq qaralǵan isterdiń 7 myńnan astamy tatýlasý rásimimen aıaqtalǵan. Ár iste keminde 2 tarap qatysatynyn eskersek, óńirde sotqa bir-birimen daýlasyp, jaǵa jyrtysyp kelgen 14 myńnan astam azamattyń sot prosesinde bir mámilege kelip, tós qaǵysyp tatýlasýy jalpy qoǵam úshin óte qýanarlyq jaıt.

Joǵarǵy sottyń otstavkadaǵy sýdıasy, «Qurmet» ordeniniń ıegeri Amangeldi Rysqalıev óz kezeginde sýdıalarǵa qoıylatyn ádep talaptary týraly sóz etti. Maǵan eki dáýirdiń de, keńestik kezeńniń tusynda da, Táýelsizdik jyldarynda da sot júıesinde sýdıalyq qyzmet atqarý baqyty buıyrdy. Qazaqstan Respýblıkasy sýdıalarynyń 1996 jyly jel­toqsan aıynda Almaty qalasynda ótken I sezinen bastap, barlyq sezi­ne qatysyp kelemin. Elimizdiń sýdıa­lar qaýymdastyǵy men tutas sot júıesi kóz aldymyzda qalyp­tasyp, damyp, órkendeý ústinde,  dedi A.Rysqalıev.

Odan ári sot ardageri osydan 12 jyl buryn, ıaǵnı 2004 jyly 16 jeltoqsan – Táýelsizdik kúni Jo­ǵar­ǵy sottyń qazirgi ǵımaraty ashy­lyp, paıdalanýǵa berilgenin, Mem­leket basshysynyń osy ádilet úıine kelgenin eske saldy. Bu­dan bólek, A.Rysqalıev Ata Zańy­myzǵa saı memlekettiń eń qymbat qazynasy – adam jáne onyń qu­qyq­tary men bostandyqtary bol­ǵandyqtan, táýelsiz eldiń zańdary adam­ǵa, onyń quqyqtarynyń ne­ǵurlym senimdi qorǵalýyn qamtamasyz etýge qaraı ózgerip oty­ratynyn, sýdıa osy ózgerister aǵy­myna beıimdele bilýi qajet­tigin atap ótti. Onyń aıtýynsha, sýdıa óz quzyrettiligin otan­shyldyq joǵary parasatpen adal oryndaýy, ulttyq dástúrdiń qaınarynan jaralǵan keshegi ótken ádil bılerdiń berik ustanymyn úlgi etýi tıis ekenine ekpin berdi.

Alqaly jıyn barysynda As­tana qalasy kámeletke tolma­ǵandar isteri jónindegi aýdan­aralyq sotynyń tóraıymy Ná­zılá Razzaq, Qostanaı oblysy Qostanaı aýdandyq sotynyń sýdıasy Natalá Dýnaeva, Ońtústik Qazaqstan oblystyq sotynyń sýdıasy Ádil Kerimsheev, Aqtóbe oblystyq sotynyń sýdıasy Gúlnar Ibraımova, Qazaqstan Joǵarǵy sotynyń janyndaǵy Halyqaralyq keńestiń múshesi, Koreıa Respýblıkasynyń ókili, halyqaralyq sarapshy Hvachjýn Lı jáne basqalar sóz sóıledi.

Olar óz sózderinde «100 naqty qadam» – Ult josparynyń sot salasyna qatysty talaptarynyń óz deńgeıinde oryndalyp, elimizdegi sot júıesin ýaqyt talabyna saı jetildirý jumystary halyq tilegine saı júzege asyrylyp otyrǵanyn atap kórsetti. Máselen, N.Razzaq Qazaqstan keńestik keńis­tiktegi elderdiń ishindegi ıývenaldy sotty qalyptastyrǵan jalǵyz mem­leket ekenin, bul salanyń jumy­syna halyqaralyq bedeldi uıym­dar sarapshylarynyń joǵa­ry baǵa berip otyrǵanyn jetkizdi.

Al N.Dýnaeva óz kezeginde El­basynyń tapsyrmasy negizinde elimizdiń sýdıalar korpýsy úlken jumystar júrgizip jatqanyn, sot bıliginiń azamattyq ınstıtýttarmen tyǵyz baılanys ornata bilgenin sóz etti. Sondaı-aq, ol ınternet jelileri arqyly sot tóreligine negizsiz syn aıtatyndar áreketine alańdaıtynyn da bil­dirdi. Onyń aıtýynsha, osyndaı jal­ǵan, shyndyqqa janaspaıtyn qara­laýdan sýdıalardy qorǵaý qajet.

Hvachjýn Lı Qazaqstanda ın­vestısıalyq ahýaldy jaqsartý, zań ústemdigin qamtamasyz etý jumystarynyń durys baǵytta jolǵa qoıylǵanyn sózine arqaý ete otyryp, qazaqstandyq sýdıalar tájirıbesiniń halyqaralyq standartqa saı jetile túskenin atap ótti. Buǵan qosa, ol «100 naq­ty qadam» – Ult josparyn júzege asyrý Qazaqstannyń ozyq 30 eldiń qataryna qosylýyna múmkindik beretinin aıtty.

Budan ári Sýdıalar odaǵynyń tóraǵasy Musabek Álimbekov ózi basqaratyn qoǵamdyq birlestiktiń jumysy týraly baıandama jasady. Sondaı-aq, respýblıkanyń sýdıalar korpýsynyń ókilderi Sý­dályq ádep kodeksiniń jańa jobasyn talqylap, ony bir­aýyzdan qabyldady. Jalpy, alqa­ly basqosýda Sýdıalyq ádep kodek­siniń jobasy osy qyzmettiń barlyq talaptary eskerile otyryp daıyndalǵany atap ótildi.

Jalpy, 15 baptan quralǵan Sýdıalyq ádep kodeksinde jumys istep júrgen sýdıalar men otstavkadaǵy sýdıalar úshin júrip-turýdyń ádep qaǵıdalary naqty kórsetilgen. Máselen, Kodekstiń 1-babynda «Sýdıa berilgen antyna berik bolýǵa, onyń áreketteri sýdıa laýazymynyń joǵary mártebesine laıyq bolyp, sot tóreligin iske asyrýǵa, qoǵamdyq qyzmet pen turmysqa baılanysty kez kelgen is-áreketterdi júzege asyrǵan kezde ádepsiz júrip-turýdyń kórinisterine jol bermeı, ádep normalaryn múltiksiz saqtaýǵa tıis», delingen.

Shyn máninde, bul qabyldanǵan Kodekstiń osy babyna qarap-aq, el sýdıalaryna qoıylar talaptyń joǵary ekenin ańǵarýǵa bolady.

Sonymen qatar, sıez delegattary Sýdıalar odaǵynyń Jar­ǵysyna engiziletin ózgerister men tolyqtyrýlardy qabyldady ári onyń Revızıalyq komısıasynyń esebin talqylady. Sondaı-aq, delegattar biraýyzdan Sýdıalar oda­ǵynyń tóraǵasy qyzmetine Mu­sabek Álimbekovti qaıta saılady.

Sonymen, Qazaqstan sýdıa­larynyń VIİ sezin elimiz Jo­ǵarǵy sotynyń tóraǵasy Qaı­rat Mámı qorytyndylady. Ol qo­ry­tyndy sózinde búgingi jıynda sot júıesiniń ózekti máseleleri tal­qylanǵanyn, qabyldanǵan she­shimderdi jáne Memleket bas­shysynyń alǵa qoıǵan mindetterin iske asyrý boıynsha úlken ju­mys­tar kútip turǵanyn aıta kelip, el sýdıalary bul baǵytta belsendilik tanytatynyna senim bildirdi.

Asqar TURAPBAIULY,

Joldybaı BAZAR,

Nurlybek DOSYBAI,

«Egemen Qazaqstan»