Qazaqstannyń jahandyq deńgeıdegi biregeı bastamalarynyń biri – Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezi táýelsiz memleketimizdiń syrtqy saıasatyndaǵy iri jetistigi. Elbasy bastamasymen dúnıege kelgen sıez búginde ár úsh jyl saıyn shaqyrylatyn biregeı dinaralyq dıalog alańy retinde berik qalyptasty. Forým halyqaralyq ahýal ýshyǵyp turǵan qazirgi ýaqytta dúnıe júzindegi mádenıetter men órkenıetterdiń arasyn jalǵap, dinaralyq tózimdilik pen yntymaqty nyǵaıtýda teńdessiz ról atqaryp keledi. Sondyqtan, el ishindegi konfesıaaralyq kelisimge arqaý bolýymen qatar, qalyń jurtshylyqtyń sanasyna álemdegi kúlli dinderdiń beıbitsúıgish bolmysyn sińire bilgen jıynnyń halyqaralyq mańyzy erekshe.

Qazirgi ýaqytta kez kelgen memlekettiń osyndaı sıez shaqyrýǵa abyroı-bedeli, áleýeti men saıası tabandylyǵy jete bermeıtini shyndyq. Onyń ústine, mundaı bastamany júzege asyrý úshin birligi berik, tatýlyǵy jarasqan qoǵam qurýda tarıhı tájirıbege ıe bolý mańyzdy.

Konfesıaaralyq jáne ultaralyq kelisimniń jasampazdyq qýaty memleket ishinde ǵana emes, halyqaralyq deńgeıde de bitimgershilik ról atqara alatynyn Qazaqstan álemge dáleldedi. Qazirgi zaman saıasatkerleriniń arasynda tuńǵysh ret bizdiń Prezıdentimiz N.Nazarbaev halyqaralyq qoǵamdastyqtyń nazaryn dinaralyq dıalogke aýdaryp, onyń mańyzdylyǵyn jete túsindire aldy. Elbasynyń kóregendiligi men jeke bedeliniń arqasynda álemniń jetekshi din basshylarynyń bir jerge jınalyp, kókeıtesti máseleler jóninde ózara pikir almasýy ıgi dástúrge aınaldy.

Prezıdenttiń Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezin shaqyrý týraly bastamasy 2003 jyly álem qaýymdastyǵy úshin kúrdeli kezeńde kóterilgen edi. Bul qyrǵı qabaq soǵystan soń, AQSH-taǵy buryn-sońdy bolmaǵan 11 qyrkúıek oqıǵasy men Aýǵanstan men Iraktaǵy áskerı operasıalardan keıin adamzattyń beıbit álem týraly kózqarasy túbegeıli ózgerip, daǵdarysqa ushyraǵan shaq bolatyn. Osy oqıǵalar Samúel Hantıngtonnyń órkenıetterdiń qaqtyǵysýy týraly daýly gıpotezasyn rastaı bastady. Zamanaýı halyqaralyq qatynastar júıesinde órkenıetaralyq qaqtyǵys teorıasy – «negizgi trendke» aınalý qaýpi paıda boldy. Bul tujyrymǵa myqty toıtarys bere alatyn laıyqty bastama qajettiligi týdy.

Onyń ústine, adamzat órkenıeti moraldyq ustanymdar daǵdarysynan áli de aryla almaı kele jatqanyn moıyndaýymyz kerek. Buryn qoǵamdy jappaı batystandyrýdy jáne zaıyrly etýdi kózdegen jańǵyrtý ıdeıasyn qaıtadan tereń oı eleginen ótkizip, HHİ ǵasyrda dástúrlerdi qurmetteý jáne jer-jahannyń túkpir-túkpirindegi san alýan qoǵamdardyń erekshelikterine syılastyqpen qaraý tujyrymdary alǵa shyǵýy kerek.

Dinniń qoǵamdyq-saıası ómirdegi máni áli de ózekti. Akademıalyq avtorlardyń paıymy boıynsha, sonyń ishinde Tomas Skottyń aıtýyna qaraǵanda, din HHİ ǵasyrdyń «megatrendine» aınalyp otyr, al jahandaný mádenı jáne dinı áralýandylyqqa aıtarlyqtaı yqpal etýde. Bul – tek Islamǵa ǵana emes, Hrıstıan, sondaı-aq basqa da dinderge qatysty qubylys.

Alaıda, saıası deńgeıde dinı faktordyń róli kóbinese esh sebepsiz nazarǵa alynbaıdy. Qazirgi ýaqytta, tipti, halyqaralyq qatynastardyń quqyqtyq uıytqysy sanalatyn BUU Jarǵysynyń ózi beıbitshilik pen qaýipsizdikti nyǵaıtý, halyqaralyq yntymaqtastyqty damytý, memleketterdiń ornyqty damýyn qamtamasyz etý, adam quqyqtaryn qorǵaý syndy Uıymnyń negizgi maqsattaryn júzege asyrýdaǵy din men dinı qaıratkerlerdiń ornyn naqty ashyp kórsetpeıdi.

Osylaısha, ǵasyrlar sheginde álemdegi dinaralyq qatynastarǵa tikeleı yqpal etetin qaýipti jahandyq ahýal qalyptasty. Kópultty jáne kópkonfessıaly qoǵamy bar, kúrdeli geosaıası jaǵdaıda ornalasqan Qazaqstanǵa bul máselede shetkeri qalmaı, kerisinshe, naqty qadamdar jasaý qajettiligi týdy. 2000-jyldardyń basynda konfesıalar men halyqtardy jaqyndastyrý úshin 2011 jyldyń qyrkúıeginde Rım Papasy Ioann Pavel II-niń Astanaǵa tarıhı sapary, 2002 jyly maýsym aıynda Almatyda AÓSSHK-niń birinshi samıti, sondaı-aq, 2003 jyly aqpan aıynda Halyqaralyq beıbitshilik jáne kelisim konferensıasy uıymdastyryldy.

Bul úderister men oqıǵalar Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezin shaqyrý týraly aýqymdy bastamanyń týyndaýyna zor yqpal etti.

Osy maqalamda 13 jyl boıy júzege asyrylǵan jumysty qurylymdyq jaǵynan tujyrymdamalyq, ókildik, qujattamalyq jáne ınstıtýsıonaldyq dep 4 negizgi bólikke bóle otyryp, ótkizilgen bes sıeziń basty nátıjelerine toqtalǵym keledi.

* * *

Álemdik jáne dástúrli dinder basshylarynyń kezdesýi jáne dıalog mádenıeti tamyrynyń tereńdeýi –sıeziń birinshi jáne eń basty jetistigi.

Geosaıasattaǵy kúrdeli jaǵdaı, ásirese, órkenıetaralyq qaqtyǵystar týraly pikir jappaı taraǵan kezde dinaralyq baılanystardyń mańyzdylyǵy kúsheıe túsetini anyq. Memleket basshysy atap kórsetkendeı, sıezer «dinaralyq qatynastar týraly ǵasyrlar boıy qalyptasqan stereotıpterdi eńserip, HHİ ǵasyrdaǵy jahandyq toleranttylyq pen ózara túsinistiktiń pármendi formýlasyn jasaýǵa múmkindik beredi». Bul rette, Astana dinaralyq dıalogi óziniń ómirsheńdigi men nátıjeliligin kórsetti.

Alaıda, sıezi teledıdar ekrany men jýrnal betterinen kórsetiletindeı, dýmandy ári dostyq shyraıly jınalys deý qatelik bolar edi. Eń aldymen, qatysýshylardy bir ústeldiń basyna jınaý ońaı is bolmaǵanyn aıtý qajet. Tipti, 2003 jyly qyrkúıekte birinshi sezge qatysý úshin Astanaǵa kelgen delegattar Elbasynyń jeke qabyldaýynda bolǵan kezde basqa qatysýshylarǵa qatysty narazylyqtaryn jasyrǵan emes.

Shyndyǵynda, bul qaıshylyqtardyń tamyry konfesıaaralyq kelispeýshilikterde emes, saıası, memleketaralyq shıelenisterde jatqanyn aıtý qajet. Osyndaı kúrdeli ahýalǵa qaramastan, jalpy otyrystardyń nátıjeli bolýy da, birlesken deklarasıanyń qabyldanýy da Prezıdent N.Nazarbaevtyń asqan bedeliniń arqasy ekeni barshaǵa aıan.

Ýaqyt óte kele forýmǵa qatysýshylar arasynda din aǵymdaǵy jáne uzaqmerzimdi saıası janjaldardan tysqary turýy qajet degen ortaq tujyrym qalyptasa bastady. Sıez qujattary men qatysýshylardyń sózderinen kórinis tapqan dıalog mádenıeti konfesıa basshylarynyń ózara syılastyǵyn kórsetti. Dástúrli dıplomatıada qalyptasqan qaǵıdaǵa sáıkes qıynshylyqtar men qaıshylyqtar dıalog ornatýǵa kedergi bolmaýy tıis.

Osylaısha, sıez on úsh jyl ishinde qazirgi shıelenisterden dinı astar izdeýdiń qajeti joq ekenin túrli dinı senim ókilderiniń nazaryna jetkizip kele jatqan turaqty alań retinde ornyqty. Onyń ústine, túrli dindi ustanýshylardyń ózara birligi kúrmeýli máselelerge ońtaıly sheshim tabýǵa kómekteseri haq.

Dinaralyq dıalogtiń mán-maǵynasyn Prezıdent N.Nazarbaev óziniń İ Sıezegi sózinde: «Túpki maqsatty belgileýdiń qajeti joq, ony belgileýge bolmaıdy. Birtutas dinı keńistik qurý da múmkin emes. Oryn alyp otyrǵan qaıshylyqtardyń barlyǵyn da eńsere almaımyz, onyń ústine olar keıde uly dinderdiń túp negizine qatysty bolyp jatady. Turaqty dıalog ornatýdyń basty qundylyǵy – kózqarastar men túsinikterdiń qarama-qaıshylyǵyna qaramastan, jalpyǵa ortaq mámilege kelý qajettiginiń mańyzyn túsiný jáne oǵan qol jetkizýdiń joldaryn izdestirý bolyp tabylady. Eń bastysy – dıalog beıbitshilik pen kelisim alańyn, úılesim men aıqyndyq dáýirin qalyptastyrady» dep naqty tujyrymdady.

Osy oraıda, 2015 jyly ótken besinshi sıeziń álemdik qaýymdastyq úshin ózektiligi aıryqsha boldy. Bul jahandyq geosaıası shıelenistiń ýshyǵýyna, dúnıejúziniń túkpir-túkpirinde bolyp jatqan etnostyq jáne dinı negizdegi qaqtyǵystardyń ósýine, sondaı-aq, dinniń atyn jamylǵan terorıstik uıymdardyń jan túrshigerlik áreketteriniń jandanýyna baılanysty bolǵany málim. Birikken Ulttar Uıymynyń Bas hatshysy Pan Gı Mýnnyń, Iordanıa Koroli Abdalla II-niń, Fınlándıa Prezıdenti Saýlı Nıınısteniń jáne ózge de bedeldi qaıratkerlerdiń Astanaǵa dinı lıderlerdiń aldynda sóz sóıleý úshin arnaıy kelýi de kezdeısoq jaǵdaı emes.

Osylaısha, sıez dinaralyq kezdesýlermen qatar dinı jáne saıası kóshbasshylardyń arasyndaǵy dıalog alańyna aınaldy. Bul qubylys dinı qyzmetkerlerdiń álemdik ahýalǵa oń áser etýi úshin asa mańyzdy.

* * *

Astanalyq dinaralyq forýmnyń ekinshi ereksheligi –qatysýshylardyń aýqymdy ári salmaqty quramy.Sıez jumysyna Islamnyń, Hrıstıan dininiń, Iýdaızmniń, Býddızmniń, Indýızmniń, Daosızmniń, Sıntoızmniń, Zoroastrızmniń joǵary din qyzmetshileri, dinı jáne qoǵamdyq uıymdardyń ókilderi, sondaı-aq, álemniń birqatar bedeldi saıasatkerleri qatysyp keledi.

Sıez qatysýshylarynyń tabandy jumysynyń arqasynda forým órkenıetaralyq dıalog tarıhynan óz ornyn aldy. Birikken Ulttar Uıymynyń Bas hatshysy, Iordanıa Koroli jáne Fınlándıa Prezıdentimen qatar ár jyldary Sıez minberinen Izraıl Prezıdenti jáne beıbitshilik salasyndaǵy Nobel syılyǵynyń ıegeri Shımon Peres, Malaızıanyń burynǵy premer-mınıstri Mohammed Mahathır, Kanadanyń burynǵy premer-mınıstri Jan Kreten, Máskeý jáne Búkil Rýs Patrıarhy Kırıll, Ál-Azhar Joǵary ımamy Muhammad Saıd Tantaýı, Dúnıejúzilik Islam Lıgasynyń Bas hatshysy Abdalla At-Túrkı syndy belgili qaıratkerler sóz sóıledi.

Forýmnyń kórnekti qatysýshylarynyń arasynda – Dúnıejúzilik ıslam mazhabtaryn jaqyndastyrý assambleıasynyń Bas hatshysy Aıatolla Sheıh Mohsen Arakı, katolıkter shirkeýiniń kardınaldary Iozef Tomko men Jan-Lýı Toran, Konstantınopol Pravoslav Shirkeýiniń Patrıarhy Varfolomeı I, Izraıldiń Bas ravvınderi Iona Mesger, Shlomo Amar jáne Ishak Iosef, «Djındjá Honche» Japon sıntoıstik hramdary qaýymdastyǵynyń Prezıdenti Sýnekıó Tanaka, Indologıa men dinaralyq dıalogti zertteý ınstıtýtynyń Tóraǵasy Somaııa Samır Shantıla (Úndistan), Dúnıejúzilik býddıster qaýymdastyǵynyń Bas hatshysy Fallop Taııarı, «Djındjá Honche» Japon sıntoıstik hramdary qaýymdastyǵynyń atqarýshy dırektory Tanenorı Teraı, Dúnıejúzilik Lúteran federasıasynyń Prezıdenti Mýnıb Iýnan jáne t.b. qatysýshylar boldy.

Sonymen qatar, Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleri sezine IýNESKO-nyń Bas dırektorlary Koıchıro Masýýra men Irına Bokova, EQYU-nyń Bas hatshylary Mark Perren de Brıshambo men Lamberto Zaner, BUU Órkenıetter alánsynyń Joǵary ókili Nasır Ábdel Ázız an-Naser, Islam Yntymaqtastyq Uıymynyń Bas hatshysy Iad Amın Madanı de qatysty.

İ Sıez alańynda 13 elden kelgen dinı lıderler men qurmetti meımandar bas qossa, V Sezge qatysý úshin Astanaǵa álemniń 42 elinen 80-nen astam delegasıa keldi.

* * *

Úshinshiden, sıeziń on úsh jyldyq tarıhynda túrli dinderdiń ózara qarym-qatynasyn jetildirý máseleleri boıynsha qomaqty qujat qory jınaqtaldy.

Osy oraıda, İ Sıez deklarasıasynyń mańyzy aıryqsha, óıtkeni bul qujat álemdik jáne dástúrli dinderdiń ózara toǵysý arnalaryn anyqtap, olardyń ortaq qundylyqtaryn aıqyndap berdi. Alǵashqy konfesıaaralyq qujatqa jan-jaqty kelisim alý qazaqstandyq dıplomatıanyń kásibıligin shyńdaǵan jaqsy synaq boldy, sebebi, dinı lıderler kózqarasy turǵysynan barsha adamzat órkenıetine ortaq máselelerdi aıqyndaý máselesi turdy. Árbir konfesıanyń erekshelikterin egjeı-tegjeı eskerip, konfesıaaralyq pikirtalasqa jol bermeı, eń bastysy, túrli dinder arasynda yntymaqtastyq ornatýdyń utymdy jolyn usyný qajet boldy.

Deklarasıanyń mátini forýmnyń maquldaýyna shyǵarylǵannan keıin sıez qatysýshylary men Prezıdent N.Nazarbaevtyń ózi mátinge birqatar mazmundy tolyqtyrýlar engizdi. Osylaısha, deklarasıa Astana konfesıaaralyq dıaloginiń negizgi qaınar kózine aınaldy.

Sıeziń alǵashqy qujatynda «Dinı nanymdar men ýaǵyzdardyń ártúrliligi ózara kúmándanýǵa, kemsitýge jáne jábirleýge emes, din men mádenıettiń biregeıligin kórsetetin ózara túsinistik pen úılesimdilikke ákelýi kerek. Dinder tózimdilik pen ózara túsinistikti barlyq halyqtardyń beıbit qatar ómir súrýiniń eleýli tetigi retinde tanyp, úlken yntymaqtastyqqa umtylýlary kerek» – dep kórsetilgen. Qoryta aıtqanda, dinı qyzmetshiler dinder arasynda qarama-qaıshylyqtardyń joq ekenin, degenmen qazirgi álemniń ıgiligi jolynda dıalog pen yntymaqtastyqtyń asa qajet ekenin atap kórsetti.

İİ Sezge qatysýshylar Dinaralyq dıalogtiń qaǵıdattary – Sezge qatysýshylardyń kodeksin bekitti. Qaǵıdattarda: «Dıalog adaldyqqa, toleranttylyqqa, tózimdilikke, jáne ózara qurmetteýshilikke negizdeletin bolady. […]. Dıalogta barlyq áriptesterdiń quqyqtary teń bolýǵa jáne árbir mádenıettiń, tildiń jáne dástúrdiń tutastyǵy eskerile otyryp, pikirdi, kózqarasty jáne senim-nanymdy erkin jetkizýge arnalǵan keńistik qurylýǵa tıis. Dıalogta basqa dinge aınaldyrý ne basqa dindi ustaýshyny qorlaý, sondaı-aq, bir dinniń ekinshi dinnen artyqshylyǵyn kórsetý kózdelmeýge tıis», dep jazylǵan. Osy qujatta dinı lıderler qarym-qatynastyń negizgi qaǵıdalarymen qatar, konfesıaaralyq dıalogtiń de bolashaq urpaqqa asa qajet ekenin atap kórsetti.

Taǵy bir mańyzdy qujat – İİ Sıez deklarasıasynda – qatysýshylar «dinaralyq jáne mádenıetaralyq qatynastardaǵy qıyndyqtar halyqaralyq saıasattaǵy, ekonomıkadaǵy, áleýmettik, gýmanıtarlyq jáne aqparattyq ortadaǵy eleýli teńgerimsizdikten, sondaı-aq, dindi saıası maqsattarda paıdalanýdan týyndap otyr» degen ortaq pikirlerin aıtty.

İİİ Sıeziń qujaty da barlyq dinderdiń qazirgi qoǵam damýy men qaýipsizdik qaterlerine qarsy is-áreket jasaýda atqaratyn róline qatysty birqatar mańyzdy máselelerdi qamtıdy. Qatysýshylardyń Úndeýinde «etnostyq quramy men dinı senimi ártúrli adamdardyń qatar beıbit ómir súrýi adamzat qaýipsizdiginiń birden-bir negizi bolyp tabylady» dep kórsetilgen. Bul rette, «dinaralyq dıalog taptaýryn nanymdardy jáne dinı janjaldardy boldyrmaýǵa járdemdesedi. Dinı ustanym ıeleri «jeke tulǵanyń abyroıy men negizgi quqyqtaryn, ásirese senim jáne dinı bostandyǵyn qorǵaý» qajettigin atap kórsetti. «Ekstremızm men terorızmniń kez kelgen kórinisteri, ásirese dindi ózine «qalqan» etýshiler synǵa alyndy.

İV Sıeziń Úndeýi áleýmettik damý, adamgershilik, ıman, tárbıe jáne bilim berý máseleleri boıynsha birqatar ózekti baǵyttardy qamtıdy. Dinı qaıratkerler «adamnyń Jaratýshy belgilep bergen maqsatyn, onyń abyroıy men ajyramas quqyqtaryn moıyndaýda ortaq pikir tanytty. Bul rette, «din – qazirgi zamanǵy áleýmettik máselelerdi sheshýdiń jáne beıbit ómir súrý men gúldenýge qol jetkizýdiń asa mańyzdy jáne pármendi quraldarynyń biri bolyp tabylady». Qatysýshylar «saıası jáne qoǵamdyq qaıratkerlermen birlesip, dindi ózine «qalqan» etýshi ekstremızm men terorızmdi qamtıtyn qazirgi zamanǵy rýhanı, etıkalyq jáne moraldyq qaýip-qaterlerge tıisti túrde den qoıýǵa ázirlikterin» bildirdi.

Qoǵamnyń adamgershilik-rýhanı negizin nyǵaıtý jáne dástúrli otbasylyq qundylyqtardy qaıta jańǵyrtý turaqty damýǵa qajetti birden-bir shart bolyp tabylatyny atap kórsetildi. «Áıelderdiń otbasyndaǵy jáne qoǵamdaǵy jasampaz róli meılinshe qurmettelýge tıis» degen ortaq senim bildirildi. Sonymen qatar, «jastar balalyq shaqtan bastap ózderiniń ana tilin, tarıhyn, mádenıetin qalaı oqyp-bilse, óziniń ulttyq
dinı dástúri týraly tereń bilim alýǵa quqyly bolýǵa tıis» dep kórsetildi.
Bul rette, qujatta «óz dinin biletin adam eshqashan basqa dinge mensinbeýshilik tanytpaıdy» dep kórsetilgen.

Forýmdy sapalyq turǵydan jańa deńgeıge kótergen V Sıeziń deklarasıasynda qazirgi zamanǵy álemniń asa mańyzdy saıası máseleleri qarastyryldy. Qujat Prezıdent N.Nazarbaevtyń forýmnyń ashylýy saltanatynda aıtqan «bes úndeýin» qosa alǵanda, kirispeden jáne 16 negizgi tarmaqtan turady. Atap aıtqanda, qatysýshylar «turaqtylyq pen qaýipsizdikti qamtamasyz etý, janjaldardyń aldyn alý jáne olardy retteý maqsatynda» dinı lıderlerdiń saıası qaıratkerlermen, halyqaralyq uıymdarmen jáne azamattyq qoǵammen dıalog ornatýyna járdemdesý jónindegi mindettemelerdi qabyldady.

Sıez áskerı qaqtyǵys taraptaryn «soǵysty toqtatýǵa, ýaqytsha bitim jarıalaýǵa jáne kelissózder júrgizý arqyly zorlyq-zombylyqty toqtatý, beıbit turǵyndardy qorǵaý, barlyq daý-janjaldy beıbit túrde sheshý týraly kelisim jasasýǵa» shaqyrdy. Dinı lıderler kez kelgen saıası jáne dinı janjaldardy kúshpen sheshý ádisterine túbegeıli qarsy ekendikterin jetkizdi. Olar jetekshi derjavalardyń saıası lıderlerin «qazirgi zamanda bir-birine degen senimsizdik pen qyrǵı-qabaqtyq tanytýdyń órshı túsýine tosqaýyl qoıyp, ózara sanksıalardy toqtatý jáne beıbitshilik pen qaýipsizdikti ornyqtyrý maqsatynda qarama-qaıshylyqtardy halyqaralyq quqyqqa sáıkes retteý úshin Birikken Ulttar Uıymy men basqa da halyqaralyq uıymdardyń tetikterin paıdalanýǵa» shaqyrdy.

Qujatta «ekstremızm men terorızmge qarsy kúrestiń dinge jáne sol dindi ustanýshylarǵa qarsy soǵysqa ulasyp ketpeýi» jóninde mańyzdy eskertý bar. Qatysýshylar atap kórsetkendeı, beıbitshilik pen damý jolyndaǵy jahandyq dıalogti nyǵaıtý maqsatynda sıez BUU-men jáne basqa da halyqaralyq uıymdarmen ózara is-qımyldy damyta berýge nıetti. Sonymen birge, BAQ-ty, onyń ishinde Internetti dinaralyq jáne konfesıaaralyq alaýyzdyqty órshite túsý maqsatynda paıdalanýdy toqtatý jóninde Buqaralyq aqparat quraldarynyń ıeleri men baspagerlerine arnalǵan úndeý de bar.

On úsh jyldyń ishinde sıeziń qorytyndy qujattaryn ázirleýmen jáne qabyldaýmen qatar Sıez Hatshylyǵy deńgeıinde aýqymdy qujattamalyq jumys júrgizildi. Rásimdik jáne uıymdastyrýshylyq qujattardyń mazmuny sıezaralyq kezeńdegi delegasıalardyń pikirtalastaryn qamtıdy. Sonymen qatar, 2016 jylǵy 31 mamyrda Astanada ótken «Dinder terorızmge qarsy» Halyqaralyq konferensıasyna qatysýshylardyń Málimdemesi sıez sheńberinde qol jetkizilgen mańyzdy jetistikterdiń biri bolyp tabylady. Bul qujat dinı qaıratkerlerdiń, parlamentshiler men sarapshylardyń halyqaralyq terorızmge qarsy is-qımyl máselesi boıynsha ortaq kózqarasyn kórsetedi.

Qujattardy ázirleýge dinı qaıratkerlerdiń tikeleı qatysýy – sıez qujattarynyń biregeı bolýynyń aıqyn kórsetkishi. Bul jumys dinı lıderlerdiń tek dıalog ornatýǵa ǵana emes, adamzatqa tóngen asa kúrdeli túıinderdi sheshý úshin atsalysýǵa daıyn ekendikterin kórsetti. Osylaısha, dinı qaıratkerler sıez qujattaryn biraýyzdan maquldaı otyryp, olardy iske asyrý jolynda aıanbaı, barynsha kúsh-jiger jumsaýdy ózderiniń moraldyq mindeti dep tanıdy. Astanada ótken dinı samıtterdiń aýqymdy saıası mán-mańyzynyń túıini de osynda.

Forým sheńberinde qabyldanǵan barlyq qujattar BUU-nyń, EQYU-nyń, sondaı-aq basqa da halyqaralyq jáne óńirlik forým alańdarynyń nazaryna ýaqytyly usynylyp otyrdy.

* * *

Sıeziń júıeli ınstıtýttyq damýy – on úsh jyldyq jumystyń tórtinshi eleýli nátıjesi bolyp tabylady.

Búgingi tańda kúlli dinderdiń, halyqaralyq uıymdardyń, saıası qaıratkerler men sarapshylardyń arasyndaǵy asa mańyzdy dıalog alańy bolyp tabylatyn sıez «konfesıaaralyq Davosqa» aınaldy desek artyq bolmaıdy. Kún tártibine shyǵarylatyn alýan túrli máseleler, qatysýshylar quramy men saıası ıkemdilik – forýmnyń basty erekshelikteri bolyp tabylady. 2006 jyly ótken İİ Sıeze qatysýshylar forýmdy turaqty túrde úsh jylda bir ret ótkizip otyrý týraly sheshim qabyldady.

Qatysýshylar sanynyń artýy jáne kún tártibinde talqylanatyn máselelerdiń aýqymyna baılanysty forým baǵdarlamalary da aıtarlyqtaı keńeıe tústi. Búgingi tańda Astana sıezerinde jalpy sesıalarmen qatar birneshe seksıalyq otyrystar da ótkizilip turady. Máselen, 2015 jyly ótken sıez sheńberinde dinı jáne saıası lıderlerdiń ózara is-qımyly, din men saıasattyń ózara baılanysy, dinniń jastarǵa yqpaly, sondaı-aq dinaralyq dıalogtiń keleshegine arnalǵan taqyryptyq pikirtalastar ótti.

İİİ Sıeziń qorytyndysy boıynsha forýmǵa qatysýshylar
Astanalyq dinaralyq samıttiń basty ınstıtýttarynyń biri, onyń jetekshi organy bolyp tabylatyn Dinı lıderler keńesin qurdy. Keńes quramyna 14 álemdik din ókili kirdi. Keńes ártúrli konfesıalardyń ókilderi arasyndaǵy ózara túsinistik pen yntymaqtastyqty tereńdetý jáne sıeziń únqatysý alańynyń tujyrymdamalyq negizin nyǵaıtý jolynda jumys isteıtin bolady. Sonymen qatar, Keńes sıeziń qyzmetine qatysty túıindi máselelerdi, sondaı-aq basqa da halyqaralyq uıymdarmen jáne forýmdarmen yntymaqtastyq jasaý jónindegi sheshimderdi qabyldaýǵa ýákiletti.

Sıeziń biregeı formaty halyqaralyq qoǵamdastyqtyń erekshe nazaryn aýdarǵany shyndyq. 2009 jyly bolǵan İİİ Sıez BUU-nyń tehnıkalyq qoldaýymen ótti, sondaı-aq forým jumysyna Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń hatshylyǵy men ınstıtýttary keńinen tartyldy. Qazaqstannyń Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymyna tóraǵalyq etýi qarsańynda sıez sheńberinde osy paneýropalyq uıymnyń Jerorta teńizi elderi áriptesteri úshin uıymdastyrylatyn jyl saıynǵy semınary ótkizildi. Sıez ıdeıalaryn ilgeriletý maqsatynda BUU Bas Assambleıasy 2013-2022 jyldardy mádenıetterdi jaqyndastyrýdyń halyqaralyq onjyldyǵy dep jarıalady.

Sıez sheńberinde, ásirese, forým Hatshylyǵynyń jumysynda parlamenttik dıplomatıanyń múmkindikteri keńinen paıdalanyldy. Ártúrli elderdiń parlamentshileri, Sıez Hatshylyǵynyń músheleri jáne sarapshylar qatysqan «Dinder terorızmge qarsy» halyqaralyq konferensıasynda «rýhanı dıplomatıadaǵy» parlamenttik áleýettiń mańyzyna basa nazar aýdaryldy. Konferensıanyń biraýyzdan qabyldanǵan qorytyndy qujatynda: «Parlamentshilerdiń terorızmge jáne zorlyqshyl ekstremızmge qarsy kúrestegi mańyzdy rólin eskere otyryp, halyqaralyq quqyq pen ulttyq zańnamalar terorızmge qarsy áreket etýdiń jáne onyń aldyn alýdyń tıimdi quralyna aınalýy tıis dep sanaımyz. Biz parlamentshilerdiń mańyzdy rólin jáne toleranttylyqty damytýǵa yqpal etetin zańnamalyq normalardy qabyldaý jolynda olardyń dinı qaıratkerlermen ózara is-qımylyn atap kórsetemiz», – dep kórsetilgen.

Sıez Hatshylyǵy forýmnyń negizgi jumys organy bolyp tabylady. Hatshylyq jyl saıyn jınalyp, sıez sheshimderin iske asyrý máselelerin qaraıdy, forýmnyń kún tártibin, uıymdastyrý máselelerin jáne qorytyndy qujattarynyń jobalaryn kelisedi. Sonymen birge, Sıeziń BUU Órkenıetter Alánsy, Koról Abdalla atyndaǵy Halyqaralyq dinaralyq jáne mádenıetaralyq únqatysý ortalyǵy jáne ózge de halyqaralyq dıalog qurylymdarymen ózara is-áreket jasaý máselelerin úılestiredi. Máselen, osy jumystardyń sheńberinde Qazaqstan Prezıdentiniń tapsyrmasy boıynsha Mádenıetter men dinderdiń halyqaralyq ortalyǵy quryldy.

Sıez jumysy men Hatshylyqtyń otyrystary sáýleti jarasqan biregeı ǵımarat – Astanadaǵy Beıbitshilik jáne kelisim saraıynda ótkizilip otyrady. Elorda tórinde ornalasqan Pıramıda Elbasynyń rýhanı dıplomatıadaǵy jetistigine aınaldy.

Prezıdent N.Nazarbaevtyń bastamalaryn júzege asyrý jolynda qazir sıeziń jumys organy Dinaralyq únqatysýǵa qosqan úlesi úshin Astana halyqaralyq syılyǵyn, Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń qurmet medalin taǵaıyndaý, sondaı-aq Beıbitshilik pen kelisim murajaıyn qurý boıynsha pysyqtaý jumystaryn júrgizýde.

* * *

Atqarylǵan jumystardyń barlyǵy tabandy eńbektiń nátıjesi ǵana emes, sıeziń damý qarqynynyń shynaıy kórsetkishi bolyp sanalady. Qazirgi álemde oryn alyp jatqan oqıǵalar Astana konfesıaaralyq forýmynyń aldyndaǵy mindetterdiń áli de kóp ekenin kórsetip otyr. Dinaralyq únqatysýdy jalǵastyryp, nyǵaıta berý qajet. Sıez sheńberinde dinder jáne saıası lıderler arasynda jasalǵan ýaǵdalastyqtar men mindettemeler is júzinde oryndalýy tıis. Biraq, bul jumysty kásibı túrde jáne asa joǵary jaýapkershilikpen iske asyrý qajet.

Bul tusta, sıeziń, ásirese, Dinı qaıratkerler keńesi men Hatshylyqtyń ınstıtýttyq áleýetin barynsha iske asyrý mindeti tur. Aldaǵy ýaqytta da bedeldi álemdik saıası lıderlerdi forým jumysyna tartý mańyzdy.

Sıez qyzmetin damytyp, onyń kún tártibin kúsheıte túsýmen qatar halyqaralyq forýmdy qamtamasyz etý baǵytynda jumys isteıtin Qazaqstandyq vedomstvolardyń dıplomatıalyq jáne saraptama júrgizý áleýetin odan ári jetildirý qajet. Olardyń ishinde, eń aldymen Senat apparaty, Syrtqy ister mınıstrligi jáne jýyrda Memleket basshysynyń tapsyrmasymen qurylǵan Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrligi bar. Sıez aıasynda qurylǵan Mádenıetter men dinderdiń halyqaralyq ortalyǵynyń múmkindikterin anaǵurlym keńirek qoldaný kerek. Elbasy tapsyrǵandaı, bilim berý, ǵylymı-zertteý jáne gýmanıtarlyq jobalar boıynsha tyń bastamalar kóterip, álemdegi dinı ahýaldyń shıelenisti tustaryn zerdeleýmen aınalysý qajet.

Qazirgi ýaqytta bizdiń aldymyzda 2018 jylǵa josparlanǵan Vİ Sezge sapaly daıyndalý mindeti tur. Bıylǵy maýsym aıynda ótken Hatshylyqtyń otyrysynda aldaǵy forýmdy «Dinı lıderler qaýipsiz álemdi jaqtaıdy» taqyrybyna arnaý týraly sheshim qabyldandy. VI Sıeziń seksıalyq otyrystarynda mynadaı taqyryptar talqylanatyn bolady: «Álem. XXI ǵasyr» manıfesi jahandyq qaýipsizdik tujyrymdamasy retinde», «Qubylmaly geosaıasattaǵy dinder: adamzatty biriktirý jolyndaǵy jańa múmkindikter», «Din jáne jahandaný: syn-qaterler men jaýaptar», «Dinı lıderler men saıası qaıratkerler ekstremızm men terorızmdi eńserý jolynda». Osylaısha, forýmnyń kún tártibiniń anaǵurlym keshendi jáne ózekti bola túsýi halyqaralyq qatynastardaǵy ahýalǵa oń yqpal etedi dep senemiz.

Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleri sezi – jan-jaqty zerdeleýge jáne odan ári ilgeriletýge laıyqty biregeı qubylys dep oılaımyn. Búginde forýmnyń tarıhı róli barshamyzǵa aıqyn bolǵanymen, onyń áleýeti áli de mol ekenin umytpaýymyz qajet. Memleket basshysy oryndy atap kórsetkendeı, halyqaralyq qoǵamdastyq «beıbitshilikti qurýdyń oń tujyrymdamasyna muqtaj».

Shyn máninde, sıez dinaralyq jáne konfesıaaralyq qatynastardy ǵana emes, álemde qalyptasqan ahýaldy jaqsartýdy kózdeıtin usynystardy ázirleıtin biregeı alań bolyp tabylady.

Jýyrda ǵana Japonıa memleketine jasaǵan resmı sapary barysynda «Goı» beıbitshilik qory Prezıdentimiz N.Nazarbaevty «ıadrolyq qarýsyzdaný jáne taratpaý isine qosqan zor úlesi úshin» 2016 jylǵy álem mádenıeti arnaıy syılyǵymen marapattady. Dúnıejúzindegi qaýipsizdik pen úılesimdilikke qol jetkizýge eleýli úles qosqan jeke tulǵalarǵa tapsyrylatyn bul syılyq Elbasynyń teńdesi joq bastamalarynyń ómirsheńdigin taǵy bir dáleldegeni daýsyz.

Álemdik aýqymda moıyndalǵan kóshbasshy retinde Prezıdent
N.Nazarbaev halyqaralyq qoǵamdastyqtyń nazaryna álemdik tártipti jetildirý baǵytynda tyń, jańa múmkindikterdi usynyp keledi. Bul jumystyń nátıjeli bolýy Qazaqstan basshysynyń shaqyrýyn qabyl alǵan sıez qatysýshylaryna tikeleı baılanysty bolatyn kúrdeli mindet ekeni sózsiz. Olardyń osynaý ıgi is jolyndaǵy erik-jigeri, birlesken tabandy eńbegi men ózara túsinistik baǵytynda jasaǵan qadamdary – barshamyzǵa ortaq istiń tabys kózi bolyp tabylady.

Bul oraıda, Astana izgilikke úndeıtin únqatysý alańy bolýǵa daıyn.

Uly Dala eli jańa myńjyldyqta da halyqtardy, mádenıetter men dinderdi bir arnada toǵystyryp, jaqyndastyratyn kıeli meken bolyp qala bermek.

Qasym-Jomart TOQAEV,

Qazaqstan Parlamenti Senatynyń Tóraǵasy,

Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleri seziniń basshysy

https://egemen.kz/