Prezıdenttiń baspasóz qyzmeti men «Egemen Qazaqstannyń» birlesken jobasy

Azattyǵymyzdyń aıǵaǵy – memlekettik rámizder. Halyqty tańbasyna qarap tanıdy. Búginde óziniń aıryqsha belgisi joq eldi Jer júzin sharlap tappaısyz. Bizdiń de qaster tutatyn, jigerimizdi janyp, rýhymyzdy kóteretin – Kók baıraǵymyz, Eltańbamyz jáne Ánuranymyz bar. Shırek ǵasyr buryn Altaı men Atyraý arasyndaǵy Uly Dalada óshken otyn qaıta jaǵyp, táýelsizdigin tuǵyryna qondyrǵan Qazaqstan 1992 jyldyń 4 maýsymy kúni memlekettik rámizderin bekitti. Osynaý tarıhı sát jyl saıyn Memlekettik rámizder kúni retinde atalyp ótip júr. Táýelsizdikpen birge qaıta túlegen ulttyq rýhymyz, myzǵymas birligimiz, asqaq armanymyz – bári de osy rámizderde kórinis tapqan. Qazaqstan baıraqty básekeler men alqaly jıyndarda kún astynda qyrany qalyqtaǵan kók Týymen, erekshe Eltańbasymen, jan tebirenter Ánuranymen tanylyp keledi.

Jańa memlekettik rámizderdi qabyldaý jónindegi usynystar táýelsizdik jarıalanbaı tu­ryp aıtyla bastaǵanyn kópshi­lik bile bermeıdi. Qazaqstan Respýb­lıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy kitaphanasynyń qyzmet­keri, tarıh ǵylymdarynyń kandı­daty, dosent Erlan Saılaý­baıdyń dereginshe, toqsanynshy jyl­dardyń basyndaǵy ózgeristerden soń Memleket basshysynyń tapsyrmasymen arnaıy qurylǵan Prezıdenttik keńes eldiń jańa bolmysyn qalyptastyrýǵa baılanys­ty usynystar qabyldaı bastaǵan. Sonyń ishinde rámizderdi ózgertý jónindegi pikirler de bar. Atap aıtqanda, 1990 jyldyń 18 maýsymynda sol kezdegi Qazaq KSR-iniń halyq depýtaty, akademık Manash Qozybaev Prezıdenttiń atyna memlekettik rámizderge qatysty usynysyn joldaǵan eken. Onda sol kezde qoldanysta bolǵan ánuranǵa konkýrs jarıalaı otyryp jańa mátin men eltańba qabyldaý kerektigin aıtady. Hat Prezıdenttik keńes múshesi, belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri Myr­zataı Joldasbekovtiń qoly­na tıgen. Ol Elbasynyń atyna jazǵan jaýabynda atalǵan usy­nysqa qoldaý bildire kelip, bul máseleni Joǵarǵy Keńestiń kezek­ti sesıasynyń kún tártibine qoıýdy suraǵan. Memleket basshysy Pre­zıdenttik keńestiń atyna túsken jaýappen tanysqan soń, jańa rámiz jobalary boıynsha arnaıy jumys tobyn qurýdy tapsyrady.

Sonymen qatar, Prezıdenttik keńestiń múshesi, belgili zańger-ǵalym Sultan Sartaevtyń atynan da 1990 jyldyń 21 tamyzynda El­basynyń atyna memlekettik rámiz­derdi ózgertý jóninde usynys jasalǵan. Sol kezdegi Qa­zaqstan Kompartıasy Ortalyq Ko­mıteti ıdeologıa bóliminiń meńgerýshisi Qýanysh Sultanov osy usynysqa oraı Prezıdenttiń atyna jazǵan hatynda usynysty ıdeologıa bólimi tolyqtaı qoldaıtynyn málimdegen.

Osylaısha, tarıhı sátke al­ǵashqy qadamdar jasalǵan.

Sol kezdegi Joǵarǵy Keńes Tóraǵasy Erik Asanbaevtyń jetek­shiligimen jumys isteıtin Memlekettik keńes qurylyp, Prezıdent Nursultan Nazarbaev­tyń tapsyrmalaryn oryndaýǵa kiris­ken. Joǵarǵy Keńestiń steno­grafıalyq esepterin qaıta qaraǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy kitaphanasynyń qyzmetkerleri Prezıdenttiń rámizderdi qabyldaý isinde aıryqsha yjdaǵattylyq tanytqanyn aıtady.

Joǵarǵy Keńes 1992 jyldyń qańtar aıynan alǵashqy eskızdik nusqalardy talqylaı bastady.

Jańa rámizderge konkýrs ja­rıa­lanǵan soń usynystar óte kóp túsken. Týdyń – 1200, eltań­banyń – 245, ánurannyń 750 nus­qasy usynylady. Memlekettik rámizderdi qabyldaý jónindegi keńestiń kúni-túni jumys isteýine týra kelgen. Usynystar Joǵarǵy Keńeste de talqylandy. Osylaısha, jurtshylyq azattyq aıǵaqtaryn qabyldaýǵa óte belsendi qatysty. Tipti, jańa rámizderdi qabyldaýǵa sanaýly saǵattar qalǵan sátte de pikirtalastar týyndap jatty. Joǵarǵy Keńestiń árbir depý­tatynyń geraldıkalyq belgilerge qatysty ózindik ustanymdary boldy. Ortaq toqtamǵa kele almaǵan olar sońǵy sheshimdi qabyldaýdy Pre­zıdentke qaldyrady. Prezı­denttiń oryndy aıtylǵan sózinen keıin ol usynǵan eltańba nusqasyn qoldaýshylar kóbeıgenin aıtady sol tarıhı kúnderdiń kýágerleri. Sóıtip, daýys berý bastalady: eltańba boıynsha alǵashqyda 232 depýtat jaqtap daýys beredi, alaıda, 5 daýys jetpeı qalyp, ekinshi márte daýysqa salynady. Ekinshi daýys berý qorytyndysynda 238 depýtat jaqtap daýys berip, eltańbamyz qabyldanady.

Sol kezdegi Elbasy sheshiminiń durys bolǵanyna qazir kózimiz jetedi. Óıtkeni, elimizdiń rámizderi ártúrli baıqaýlarda únemi úzdikterdiń qatarynan kórinip júr.

Týdyń da nusqalaryna qatysty pikirtalas qyzý júrdi. Qyzyl, aq jáne jasyl jolaqtary bar tý úlgisin qabyldaýdy usynǵandar boldy. Endi bir depýtattar týdyń ortasyna jarty aı beınelengenin durys dese, taǵy bireýleri Jer shary beınesin qoıǵysy keledi. Munda da Elbasy sózinen keıin belgili sýretshi Sháken Nıazbekov usynǵan Memlekettik tý jobasy boıynsha basym daýys berilip, qabyldanady. Al ánuran áýeni daý-damaısyz biraýyzdan bekitilgen edi. Tek onyń sózine jarıalanǵan baıqaý jalǵasatyn bolady.

Rámizderdi qabyldaý kezinde Nursultan Ábishulynyń: «Tanym­belgi halyqtyń bolmysyn tanytady, onyń damý jolyn kórsetedi. Qazaq tarıhynda tuńǵysh ret óz geraldıkamyzdy daıyndap jatyrmyz. Eń bastysy, ol bizdiń ult­tyq qundylyǵymyz bolyp qalýy kerek», degeni bar. Osy sóz kúni búginge deıin memlekettik rámiz­derimizdiń etalondyq ólshemi ispetti. Rámiz­derimiz shyn mánisinde bolmysymyzdy tanytatyn ulttyq qundylyǵymyzǵa aınaldy.

Táýelsiz Qazaqstannyń Mem­lekettik týy resmı túrde 1992 jyly qabyldandy. Onyń avtory – belgili sýretshi Sháken Nıazbekov. Dızaıner mamandardyń aıtýynsha, Qazaqstannyń Týy da álemdegi tańdaýlylardyń birinen sanalady. Talaı sheteldik áriptesterdiń Týymyzdaǵy tereń maǵynaly geraldıkalyq atrıbýttarǵa (jaı ǵana túrli tústi jolaqtar emes) tańdana qaraǵanyn kórdik.

Kók baıraǵymyz ortasynda shuǵylaly kún, onyń astynda qalyqtap ushqan qyran beınelengen, tik buryshty, kógildir tústi bolyp keledi. Týdyń saby jaǵyna qaraı tik jolaq túrinde ulttyq órnek naqyshtalǵan. Kún, onyń shuǵylasy, qyran jáne ulttyq órnek altyn túspen berilgen. Týdyń eni men uzyndyǵynyń araqatynasy – 1:2.

Mundaǵy árbir tús belgili bir uǵymdy ańǵartady. Geraldıka mamandarynyń aıtýynsha, aspandaı kók tús adam boıyndaǵy adal­dyq, tazalyq, senimdilik, minsizdik sıaqty qasıetterdi bildiredi.

Kók baıraq kók túrki babal­ary­myzdyń dúnıetanymyna da sáıkes keledi. Kók tústiń túrki halyqtary úshin aıryqsha sımvoldyq máni bar. Ejelgi túrkiler kók aspandy táńirge balaǵan, ıaǵnı, bizdiń Kók týymyz arǵy ata-babalarymyzdyń dástúrin jalǵaýshy birden-bir mu­rageri ekenimizdi aıqyndaı túsedi. Qazirgi uǵymda da ashyq kók tús ashyq aspandy, beı­bitshilikti, keńpeıildilikti bildi­redi. Bul táýelsiz elimizdiń jalpy­adam­zattyq qundylyqtardy qaster­leıtinin jáne memlekettiń jasam­pazdyq kúsh-qýatyn bildiredi, sonymen qatar, ynty­maq­tas­tyq úshin álemdik qaýymdas­tyq­­taǵy kez kelgen elge ashyq eke­nin aıǵaqtaıdy. Al tý túsiniń bir­kelkiligi elimizdiń tutastyǵyn meń­zep tur.

Týdaǵy kún beınesi baılyq pen molshylyqtyń belgisi, tirshiliktiń qýat kózi. Sondyqtan, elimizdiń Týyndaǵy kún shapaǵy dáýlettilik pen baqýattylyqtyń sımvoly – altyn masaq pishininde berilgen.

Qanatyn keń jaıyp qalyqtaǵan qyran beınesi – kóptegen halyq­tardyń eltańbalary men týlarynda erte kezden beri qoldanylyp kele jatqan basty atrıbýttardyń biri. Bul beıne ádette bıliktiń, qy­ra­ǵylyq pen márttiktiń sımvoly retinde qabyldanady. Kún astynda qalyqtaǵan búrkit mem­­lekettiń qýat-kúshin, onyń ege­men­digi men táýelsizdigin, bıik maq­­sattar men jarqyn bolashaqqa degen umtylysyn tanytady. Búr­kit beınesi eýrazıalyq kóshpen­dilerdiń dúnıetanymynda aıryq­sha oryn alady jáne olardyń túsini­ginde bostandyq pen adaldyq, órlik pen erlik, qýat pen nıet taza­lyǵy tárizdi uǵymdarmen ushtasyp jatady. Altyn búrkit keskini jas egemen memlekettiń álemdik órkenıet bıigine degen umtylysyn kór­setedi.

Týdyń bes myń jyldyq tarıhy bar eken. Eń kóne rámiz bolyp sanalady. Eń kóne tý parsy jerinen tabylǵan. Qazaqtyń Kók baıraǵynyń tarıhyn Túrik qaǵa­na­tynan bastaımyz. Sonymen qatar, Qozybasy jerine qadasyn qaǵyp, baıraǵyn tikken Qazaq handyǵynyń tarıhymen de sabaqtas.

Qazaqstan Eltańbasynyń avtorlary – belgili sáýletshiler Shot-Aman Ýálıhanov pen Jandarbek Málibekov. Eltańba táýelsiz elderdiń bárinde bar. Biraq basym kópshiliginen túrli qarý-jaraq pen jyrtqysh ańdardyń beınelengenin kórý qıyn emes. Al bizdiń Eltańba elementterinen eshbir agresıa baıqalmaıdy. Bul beıbitshiliksúıgish, jer betiniń tynyshtyǵyn tilegen parasatty el ekenimizdi kórsetedi. Geraldıst mamandardyń aıtýynsha, mundaı eltańbalar sırek kezdesedi eken. Qazaqstan Eltańbasy sonysymen de erekshe sanalady.

Bizdiń Eltańbamyz dóńgelek pishinde. Bul kóshpeli órkenıet úshin máńgilik pen keńpeıildiliktiń belgisi. En dalany erkin jaılaǵan babalarymyz úshin basty tirshilik kózderi sanalǵan kıiz úı men oshaqtyń dóńgelek bolatyny beker emes. Ózge jurttarda úı de, pesh te tórt buryshty.

Eltańbanyń ortalyq geral­dıkalyq elementi – kógildir aspan fonyndaǵy shańyraq beınesi. Shańyraqty aınala ýyqtar shan­shylǵan. Budan shańyraq astynda bir qoldyń salasyndaı, bir úıdiń balasyndaı tatý turyp jatqan túrli ult ókilderin kóremiz. Ortaq shańyraǵymyz – Qazaqstan.   Ekinshi jaǵynan shańyraq pen ýyqtar sáýlesin shashqan altyn kún ispetti. Qos qaptalda ańyzdarda aıtylatyn qanatty pyraqtar beınelengen. Joǵarǵy bóliginde kólemdi bes buryshty juldyz, al tómengi bóliginde «Qazaqstan» degen jazý bar.

Memlekettik eltańbadaǵy ózek­ti geraldıkalyq element sanala­tyn qos pyraqtyń da aıtary bar. Baǵzy zamandardan tulpar beınesi batyldyq pen senimdilikti, erkindik pen erik-jigerdi tanytady. Pyraqtyń qanattary – asqaq ar­mandarymyz. Sonymen qatar, ar­ǵymaqtardyń qanattary altyn masaqtardy eske salady. Al masaq – eńbeksúıgishtik pen bere­keli baılyǵymyzdyń sımvoldary. Aıtpaqshy, tulparlarda múıiz bar. Múıiz aıbatty el, aıdyndy jurt ekenimizdi aıtyp turǵandaı. Kóptegen halyqtar eldiń batyldyǵyn kórsetý úshin almas qylysh sekildi sýyq qarý­lar­dy qoldanady. Osy rette geral­dıst mamandar Qazaqstan Eltań­basyndaǵy múıiz beınesin utymdy sheshim dep baǵalaıdy.

Eltańbadaǵy taǵy bir element – bes buryshty juldyz. Bul belgini adamzat baǵzy zamandar­dan paıdalanyp keledi. Ol qazaq­standyqtardyń álemniń barlyq halyqtarymen yntymaqtastyq pen seriktestik ornatýǵa nıetti ekenin aıǵaqtaıdy. Qazaqstan halqynyń júregi bes qurlyqtyń ókilderi úshin qashanda ashyq.

Sondaı-aq, Eltańbadan tereń­nen tamyr tartqan tarıhymyzdy da baıqaýǵa bolady. Atap aıtqanda, kók tús – baıyrǵy túrki babalarymyzben tarıhı sabaqtastyǵymyz bolsa kerek.

Túrki degennen shyǵady, Eltańba arǵy babalarymyzda da bolǵan. Osynaý ulan-baıtaq dalany at tuıaǵynyń dúbirine bólep, dańqty ǵumyr keshken saqtar totemdik tańbalar arqyly ózderiniń erkin ekendikterin kórsete bildi. Aıdarynan jel esip, bastyny eńkeıtken, tizelini búktirgen kók túrkiler de bóri basy tańbasymen tanymal bolǵan. Ol zamanda ár taıpanyń óz tańbasy boldy. Olar óz tańbalaryn kıeli sanap,  qaster tutty. Týys taıpalar bir týdyń astyna jınalǵanyn da tańbalaryn biriktirý arqyly bildirip otyrdy. Olar ony baıtaq daladaǵy máńgi tas ustyndarǵa qashap qaldyrdy.

Búginde kez kelgen memleketti eltańbasyz elestetý qıyn. Ol memlekettiń basty rámizderiniń biri. Eltańba («gerb») termıni poláktyń «herb» jáne nemistiń «erbe» degen sózderinen shyqqan. Qazaqsha mura, mıras degen maǵyna beredi eken. Memlekettiń saıası ustanymdaryn, mádenıetin jáne tarıhı dástúrin beıneleıtin sımvoldyq máni bar belgi.

Qazaq jerinde alǵashqy uıym­dasqan memlekettik birlestikter qashan paıda bolsa, eltańbalar tarıhy da sol kezeńnen bastalady. Alǵash ret bul uǵym, joǵa­ryda atap ótkenimizdeı, qazaq memlekettiliginiń bastaýynda turǵan saq, túrki memleketteri kezinde qoldanyla bastaǵan. Erte temir dáýirindegi saq taıpalary ózgelerden biz «tamǵa» atap júrgen totemdik belgiler arqyly óz bıligi ózindegi el ekendikterin bildirip turdy. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi V ǵasyrǵa jatatyn Esik qorǵanynan tabylǵan «Altyn adamnyń» kıimi 4 myńǵa jýyq áshekeımen bezendirilgen eken. Sol áshekeıler barys, bulan, taýeshki, arqar, tulpar, ózge de alýan túrli qus beınelerin beretin «ańdar stılinde» jasalǵan. Kók týymyzdaǵy oıý-órnekti «qoshqar múıiz» de osydan shyqqan. Sol sebepti de, «Altyn adamnyń» bas kıimin eske túsiretin múıizdi pyraqtar Eltańbaǵa engizilgen. Bul sózimizdi Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Berel qorymdarynan tabylǵan múıizdi tulparlar da aıqyndaı túsedi.

Osylaısha, Eltańbamyzda arǵy tarıhymyzdan búgingi asyl armandarymyzǵa deıingi kezeń qamtylǵan. Ol osylaı mol maǵyna syıǵyzǵan aıshyqty dızaınymen eriksiz kóz tartady.

Tarıhı derekterge súıensek, Alashorda úkimeti de eltańba jasaýǵa sheshim qabyldaǵan, biraq úlgermegen eken. Máselen, 1918 jyly «Qazaq» gazeti betinde «Orda gerbi (tańbasy)» atty maqala jarıalanǵan. Onda barsha halyqty Alashorda eltańbasyn jasaýǵa atsalysýǵa shaqyrǵan. Alaıda, eltańba qabyldanǵany nemese jasalyp usynylǵan jobalar týraly eshqandaı derek joq. Tek aq jáne jasyl tústi týlary bolǵany jóninde málimetter saqtalǵan.

Rámizderdiń eń mańyzdy­lary­nyń biri – Ánuran. Ol grektiń «gim­neo» sózinen shyqqan «gımn» termıni «saltanatty án» de­gen maǵynany bildiredi. Onyń osy sıpaty bizdiń qazirgi Ánuranǵa dál kelip turǵandaı. Táýelsiz Qazaq­stannyń tarıhynda elimizdiń Memlekettik ánurany eki ret óz­gerdi. Alǵashqyda 1992 jyly biraýyz­dan qabyldanǵan edi. Alǵash­qy Ánurannyń sózin T.Mol­da­ǵalıev, M.Álimbaev, Q.Myr­za­lıev, J.Dáribaeva jazǵany málim.

Al, onyń áýeni burynǵy keńes­tik kezeńdegideı qalǵan bolatyn. 2006 jyly halyqtyń qalaýymen Shámshi Qaldaıaqovtyń áıgili áýeni qabyldandy. Sózin Elbasynyń ózi Ánuranǵa laıyqtap shyqty.

2000 jyldyń 9 mamyrynda Elbasy Nursultan Nazarbaev Án­uranymyzdy ózgertý qajettigin aıtty.  Bul jóninde úkimetke naqty tapsyrmalar berdi.

2006 jylǵy 6 qańtarda «Meniń Qazaqstanym» áni Ánuran retinde resmı bekitildi. Bul 1956 jyly tyń ıgerý kezinde marsh sarynynda jazylǵan, qazaqtyń rýhyn kóterý, namysyn oıatý maqsatynda dúnıege kelgen án edi. Qazaqstan Parlamen­ti palatalarynyń birlesken otyrysynda «Memlekettik rámizder týraly» Jarlyqqa tıisti túzetý engizip, elimizdiń jańa Memlekettik ánuranyn bekitti.

Memlekettik rámizderimiz búginde jer júzine keńinen tanyldy. Qazaq elin osy rámizderimiz arqyly álem jurtshylyǵy tolyq moıyndady. Altyn qyrany qalyqtaǵan Kók baıraǵymyz Birikken Ulttar Uıymynyń aldynda jáne shetelderdegi Elshilik ǵımarattary mańdaıshalarynda asqaq jelbirep tur. Qazaqtyń Kók baıraǵyn ǵaryshkerler Toqtar Áýbákirov, Talǵat Musabaev jáne Aıdyn Aıymbetov ǵarysh keńistigine samǵatty, álemdik sport dodalarynda elimizdiń Olımpıada chempıondary Ánuranymyzdy shyrqatyp, Kók týymyzdy bıikterden kórsetip júr. Bul shırek ǵasyrda tańǵalarlyq bıikterdi baǵyndyrǵan Qazaqstannyń árbir azamaty úshin zor mártebe, sheksiz qýanysh. 

Besboǵda ALTAI,

«Egemen Qazaqstan»